قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كىشى ءجۇزدى باسقارعان ابىلقايىر حانىڭ ۇلكەن ۇلەسى بار. 1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ەنگىزىلگەن كەزدە وسى ادامنىڭ پورترەتى 50 تەڭگە نومينالىنا ورنالاستىرىلدى.

مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق ەمەس ەدى. كىشى ءجۇزدى حان رەتىندە ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باسقارىپ، 1731 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلۋىن راسىمدەدى. مۇحاممەد ابىلقايىر عازي باحادۋر حان شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولعان ەدى، ول قيىن جانە ادىلەتسىز ءحۇىىى عاسىردا ءومىر ءسۇردى.

شوقانۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ جاعدايىن سيپاتتاپ: «ءحۇىىى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا قىرعىز حالقىنىڭ (قازاق حالقى دەپ اتالاتىن) ومىرىندە اۋىر ۋاقىت بولىپ ەدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتار، جايىق ورىس-كازاك جانە باشقۇرتتار (قازاقتارعا) ءتۇرلى باعىتتاردان شابۋىل جاساپ، مال-مۇلكىن جويىپ، تۇتاس وتباسىلارىمەن تۇتقىنعا الدى».

«ءحۇىىى عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى ساياسي تۇرعىدا بولشەكتەلگەن ەل بولدى. مۇندا ءۇش ءجۇز بار ەدى، ولار ءوز كەزەگىندە بىرنەشە كىشكەنتاي حاندىقتاردان تۇردى. ەل فەودالدىق قاقتىعىستاردان اجىرادى. ءار ءتۇرلى سۇلتان توپتارى قازاق دالاسىندا جوعارعى بيلىك ءۇشىن جانە جاقسى جايىلىمدار ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. سۇلتانداردىڭ بيلىگى مەن سەپاراتيزمىنە قارسى كۇرەستە ءحۇىىى عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى سىرتقى باسقىنشىلىققا ۇشىرادى»، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ.

ەڭ قورقىنىشتى جوڭعارلىق سىرتقى قاتەرى بولدى. جوڭعار حاندىعى شىعىس تۇركىستان (قازىرگى باتىس قىتاي) اۋماعىندا 1635 جىلى قۇرىلعان ەدى. سونداي-اق، قازاق حاندىعى سياقتى، كوشپەندى بولدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋعا بايلانىستى جايىلىم جەردى تۇراقتى كەڭەيتۋ كەرەك ەدى. سونىمەن بايلانىستى جوڭعارلاردىڭ قازاق دالاسىندا شاپقىنشىلىعى باستالدى. جوڭعار حاندىعى جوعارى بيلەۋشىسى باسقاراتىن، قۋاتتى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك، ياعني، ءابسوليۋتتى بيلىگى بار كوشپەندى مونارحيا ەدى. قازاق حاندىعىندا اسكەرى قاجەت كەزدە جينالاتىن، ال جوڭعاردا تۇراقتى اسكەر بولعان. سىرتقى شابۋىلدار مەن ىشكى داۋ-دامايلاردان بۇلىنگەن جانە جويىلاتىن قازاق حالقى سول كەزدەگى ۇلكەن اپاتتار مەن قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىردى.

كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق سوعىسىن ۇيىمداستىرۋ مەن جۇرگىزۋگە بەلسەنە ارالاستى. 1710 جىلى جازدا كاراكۇمداعى بۇكىل ەل جينالىسىندا قازاق اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ سايلاندى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاقتار تاشكەنت، تۇركىستان، سايرام شاھارلاردى قورعاپ شىقتى. 1718 جىلى ابىلقايىر حان، 30 مىڭعا جۋىق ارميانىڭ باسىندا كايىپ حانمەن بىرگە اياگوزدەگى جوڭعارلارمەن شايقاستى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول رەسەيلىك بيلىك وكىلدەرىمەن العاشقى قارىم-قاتىناستارىن جاساپ ۇلگەرگەن ەدى، سونىمەن قاتار، ءسىبىر گۋبەرناتورلارىمەن جوڭعارياعا قارسى اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ كورگەن-ءدى.

ابىلقايىر حان وسى ۋاقىتقا دەيىن تاجىريبەلى مەملەكەت قايراتكەرى جانە باتىل اسكەري قولباسشى رەتىندە تانىمال بولدى، سوندىقتان 1726 جىلى ورداباسىدا جالپى قازاق بىرلەسكەن اسكەرلەرىن باسقارۋ ابىلقايىرعا ءبىراۋىزدان سەنىپ تاپسىرىلدى.

بۇكىل ءۇش جۇزدەن قۇرالعان قازاق اسكەرىنىڭ باسشىسى ابىلقايىر ول كەزدە بار بولعانى 33 جاستا بولاتىن، ول جاۋىنگەرلىك قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋ جانە قازاق حالقىن جوڭعارلاردىڭ باسقىنشىلارىن ازات ەتۋگە بار كۇشىن سالدى. 1728 جىلى ۇلىتاۋدا، قاراسيىر جەرىندە، بۇلانتى وزەنىنىڭ ماڭىندا، قازاق اسكەرلەرى باسقىنشىلارعا قاتتى سوققى بەردى. جوڭعار اسكەرلەرىنىڭ جەڭىلمەيتىنى تۋرالى ميف جوققا شىعارىلدى.

1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە بالقاش ماڭىنداعى يت-ىشپەس اۋدانىندا ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق اسكەرى قايتادان جوڭعارلارعا قاتتى سوققى بەردى. وسى شايقاس جوڭعار جانە قازاق حاندىعى اراسىنداعى 100 جىلدىق سوعىسقا تۇبەگەيلى وزگەرىس (قازاق ءۇشىن) جاسادى.

سول كەزدە بولات حان (ۇلى ءجۇزدىڭ حانى) قايتىس بولادى جانە بيلىككە ۇمىتكەرلەر اراسىندا كۇرەس كۇشەيدى. ساياسي ءداستۇر بويىنشا، ۇلى سۇلتان حاندارىنىڭ وكىلى بۇكىل قازاق حانى سايلانۋعا ءتيىس بولاتىن، وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ابىلمامبەت حان سايلانادى. كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانى جاس سۇلتانداردىڭ اۋلەتىنىڭ وكىلى بولعاندىقتان، قازاق اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى قىزمەتىنەن كەتتى. وسىلاي كىشى جۇزگە ءوزىنىڭ اسكەرلەرمەن ورالادى.

بۇل ءۇشىن ابىلقايىردى ايىپتاۋعا بولادى، بىراق ۇمىتپاڭىزدار، ول شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە سونداي ءىس-ارەكەتكە بارعان.

كوپ ۇزاماي  ۇلى ءجۇز ورتا جۇزبەن ءبىرلىسىپ كۇرەسۋدى جالعاستىردى. ال ءتورت تاراپتان كىشى جۇزگە ەدىل قالماقتار، جايىق ورىس-كازاكتارى، باشقۇرت مەن حيۋالىقتار كۇن بەرگەن جوق. كىشى ءجۇز تۇرعىندارى قاتتى قىسىمنان زارداپ شەكتى.

وسىلايشا، جوڭعار شابۋىلىنان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ىشىندەگى جاعداي كۇردەلى جانە اپاتتى بولدى. جەتىسۋداعى باي جايىلىمدارىنان ايىرىلىپ، قازاقتار ماتەريالدىق جانە ادامدىق شىعىندارعا ۇشىرادى. قازاقستان اۋماعىنداعى عاسىرلار بويى كوشىپ-قونۋ جولدارى بۇزىلدى. جوڭعارلاردىڭ قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ باتىس جانە سولتۇستىك-باتىس شەكارالارىنا، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قونىس اۋدارۋ ماسەلەنى قيىنداتىپ جىبەردى، رەسەي سۋبەكتىلەرى بولىپ تابىلاتىن جايىق ورىس-كازاكتارى مەن قالماقتارىمەن تۇراقتى قاقتىعىستار تۋعىزدى.

قازاق حاندىعىنىڭ باتىس شەكاراسىندا بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋ قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ نەگىزگى سىرتقى ساياسي ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. بارلىق كۇشتەرىمىزدى جوڭعارلارمەن كۇرەسۋگە تولىق اۋىستىرۋ وتە قاجەت بولدى.

بۇل اسا ماڭىزدى جاعداي كىشى ءجۇزىنىڭ گەوساياسي جانە ساياسي جاعدايىن قايتا قاراۋ قاجەت ەكەنىن اڭعارتتى. ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە رەسەيمەن (باسشىلىق ەتكەن ءى پەتردىڭ كەزىندە) قارىم-قاتىناس ورناتۋ وتە قاجەت بولدى. ول كەزدە رەسەي - ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ جەتەكشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. ءحۇىىى عاسىردا كوپتەگەن يمپەريالىق مەملەكەتتەر قۇرىلدى: بريتاندىق، فرانتسۋز، اۆسترو-ۆەنگر، قىتاي، ورىس جانە ت.ب. بۇل قاتىگەز ۋاقىت كەز-كەلگەن از حالىقتاردى ۇلى دەرجاۆالارعا باعىنۋعا اكەلدى نەمەسە جوعالىپ كەتتى (جوڭعاريا مىسالىن قاراڭىز).

1731 جىلى 10 قازاندا كىشى ءجۇزدىڭ قازاق اقساقالدارىنىڭ كەزدەسۋىندە ابىلقايىر حان، بۇكەنباي، ەسەت، قۇداي-نازار جانە تاعى كىشى ءجۇزدىڭ 27 باسقا قازاق فەودالدارى رەسەيگە ەرىكتى تۇردە قوسىلۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويدى.

ابىلقايىر حان وسىنداي ساياسي قادامى ارقىلى سولتۇستىك كورشىسىنىڭ اسكەري كۇشتەرىن جوڭعارعا قارسى قويۋدى كوزدەدى جانە ونىڭ كومەگىمەن بارلىق قازاقتاردى جوڭعار باسقىنشىلارىنان قۇتقارامىن دەگەن ويى بولدى. مۇنىڭ سىرتىندا ول ءوز حاندىق بيلىگىن نىعايتۋدى دا ويلادى. ابىلقايىر ورتالىقتاندىرىلعان قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى تەك قازاق حالقىنا امان-ەسەن ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەتىنىن جاقسى ءبىلدى. بىراق، رەسەي ساياساتى كىشى ءجۇزدىڭ حانى - ابىلقايىر حاننىڭ مىقتى بيلىگىنە قارسى باعىتتالعان ەدى.

سوعان قاراماستان، ابىلقايىر حان قازاقتىڭ جالپى ۇلتتىق مۇددەلەرىنەن شىققان جانە تۋعان حالقىنا تىنىش جانە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى. ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي جانە ستراتەگيالىق تاڭداۋى كەز-كەلگەن ءىرى ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءۇشىن كۇردەلى حالىقارالىق ساياسي جاعدايدى ۋاقىتىندا قوزعالتۋ، تۇتاستاي اقىلدى جانە كونسترۋكتيۆتى گەوساياساتتى جانە تۇتاستاي العاندا ساياساتتى جۇرگىزۋ، دوستار مەن وداقتاستار تابۋ ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەيدى.

ال بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ ەلىمىز ، ونىڭ كوشباسشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ جاقىن جانە الىس شەت ەلدەرگە قاتىستى اقىلدى جانە كونسترۋكتيۆتى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن رەسەيمەن بايلانىسىمىزدى ابايلاپ جۇرگىزۋگە تىرىسادى. ياعني، كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانىنىڭ ومىرلىك جوسپارىن ءبىزدىڭ ەلباسى جۇزەگە اسىردى.

وسىلايشا، كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانى ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ۇلى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قازاق قايراتكەرى. ول ءبىزدىڭ قازاقستانىمىزدىڭ بۇگىنگى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. ءحۇىىى عاسىرداعى كۇردەلى جانە قاتال كەزەڭدە ءوز حالقىنىڭ جانە ەلىنىڭ بولاشاق دامۋىنا ستراتەگيالىق، ساياسي جانە ادامدىق تاڭداۋ جاساي ءبىلدى. سول ءۇشىن دە ابىلقايىر حاننىڭ تاريحي-ساياسي بەينەسىنە تەرەڭىرەك بويلاۋعا ءتيىسپىز!

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى «رۋحاني جاڭعىرۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz