ادامزات ومىرىندەگى تەڭدەسى جوق ەڭ قۇندى سىيلىق جانە باعا جەتپەس زور بايلىق – دەنساۋلىق. دانا حالقىمىز «دەنساۋلىق – زور بايلىق» دەپ، وعان ءجىتى نازار اۋدارىپ وتىرۋدى ۇنەمى شەگەلەي ءتۇسۋى مىنە، وسىدان بولسا كەرەك. ويتكەنى دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەسەك تە، بۇگىنگى تاڭدا اۋرۋدىڭ تۇرلەرى كوبەيىپ، ادامداردىڭ ودان زارداپ شەگۋى شەكتەن تىس ۇلعايىپ بارادى. قازاقستاندا 35 مىڭعا جۋىق ناۋقاس پاركينسون دياگنوزىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. جىل سايىن ولاردىڭ قاتارى 2,5 مىڭ ادامعا ارتىپ وتىرادى ەكەن.

سونىمەن پاركينسون دەگەن قانداي اۋرۋ؟ ول قانداي جاعدايدا پايدا بولادى؟ كلينيكالىق بەلگىلەرى، ونى ەمدەۋدەۋدىڭ ەم-دومدىق تۇرلەرى قانداي؟ مىنە، وسى سياقتى باسقا دا وزەكتى سۇراقتارعا جاۋاپتى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

پاركينسون – جۇيكە جۇيەسىنىڭ ەڭ قاۋىپتى ءارى جۇمباق اۋرۋلارىنىڭ ءبىرى. بۇل اۋرۋعا شالدىققاندا ميداعى نەيروندار قىزمەتى بۇزىلادى. ادەتتە، بۇل دەرت 55 پەن 65 جاس ارالىعىنداعى ادامداردا جانە كوبىنە ەرلەر اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. بىراق 30-40 جاسىندا، ءتىپتى 20 جاسىندا پاركينسونعا شالدىققان ناۋقاستار دا جوق ەمەس. وكىنىشكە وراي، قازىرگى مەديتسينا بۇل اۋرۋدىڭ نەدەن پايدا بولاتىنىن ءدوپ باسىپ، ءدال انىقتاي الماي وتىر.

سوندىقتان پاركينسون اۋرۋى قازىرگى تاڭدا التسگەيمەر اۋرۋىنان كەيىن الەمدە ەڭ كەڭ تاراعان نەيرودەگەنەراتسيالىق اۋرۋ بولىپ تابىلادى. نەيرودەگەنەراتسيا دەگەنىمىز نەرۆ جاسۋشالارىنىڭ بىرتىندەپ ءوز قىزمەتىن جوعالتىپ، تۇبىندە ءولىپ قالۋى. نەيرودەگەنەراتسيا ادامدى مۇگەدەكتىككە الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇگىنگى كۇندە الەمدە پاركينسون اۋرىنا شالدىققىن ادامداردىڭ سانى 4 ميلليونعا جۋىق. پاركينسون اۋرۋىنىڭ ورتا ەسەپپەن تارالۋى 100 مىڭعا شاققاندا 150-200, الايدا بۇل كورسەتكىش جاسى 70-80-نەن اسقان ادامدار اراسىندا 300-گە دەيىن جەتۋى ابدەن مۇمكىن. پاركينسون اۋرۋىنا نەگىزىندە ەگدە جاسقا جەتكەن ادامدار بەيىم بولعانمەنەن، سوڭعى جىلدارى بۇل اۋرۋ 30 بەن 60 جاس ارالىعىنداعى جۇمىس ىستەيتىن جاس ادامدار اراسىندا جيىلەپ كەتتى. قازاقستاندا پا ەپيدەميولوگياسى زەرتتەلمەگەن. الەمدىك ستاتيستيكانى ساراپتاعاندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مولشەرمەنەن وتىز بەس مىڭعا جۋىق ادام پاركينسون اۋرۋىنا شالدىققان دەپ ساناۋعا بولادى. عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا بۇل اۋرۋمەن الدىڭعى ون جىلدىقتا ەكى ميلليونعا جۋىق ادام اۋىرادى. وسى ستاتيستيكالىق بولجامدى ەسكەرە وتىرىپ، ەگەمەن قازاقستاندا پاركينسون اۋرۋىنىڭ كەڭ تارالۋى تەك الەۋمەتتىك ەمەس، ەكونوميكالىق ىقپالدىڭ دا اسەرىنەن تۋىنداۋى مۇمكىن دەپ ويلاۋعا بولادى.

پاركينسون اۋرۋىنىڭ سەبەبى ميدىڭ جاساۋشالارىندا الفا سينۋكلەين دەگەن اقۋىزدىڭ مولشەردەن تىس جينالۋى، جينالعان اقۋىزدىڭ توكسين ءبولۋى جانە سول توكسيندەردىڭ سالدارىنان ورتالىق ميدا ورنالاسقان قارا سۋبستانتسيانىڭ دوفامين دەگەن حيميالىق زاتتى تۇزەتىن نەرۆ جاسۋشالارىنىڭ ءولۋى بولىپ تابىلادى. دوفامين جەتكىلىكسىزدىگى پاركينسون اۋرۋىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنە الىپ كەلەدى. ولار قايتالمالى قيمىل قوزعالىس شاپشاڭدىعى باياۋلاۋى مەن بۇلشىقەتتىڭ قاجۋى. بۇل بەلگى مەديتسينا تىلىندە براديكينەزيا دەپ اتالادى. براديكينەزيا پاركينسون اۋرۋىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى. اۋرۋدىڭ قوسىمشا بەلگىلەرى قول مەن اياقتىڭ دىرىلدەۋى، قاقساپ اۋرۋى، بۇلشىقەتتەردىڭ تىرىسىپ، قاتىپ قالۋى. پا 90% جاعدايدا سپوراديكالىق تۇردە پايدا بولادى، ياعني اۋرۋدىڭ انىق سەبەبى بولمايدى. ون پايىز جاعدايدا اۋرۋ تۇقىم قۋالاپ جۇرەدى. ميدا الفا سينۋكلەين جينالۋىنا سپوراديكالىق جاعدايلاردا بىرقاتار ريسك گەندەر مەن قورشاعان ورتا فاكتورلارىنىڭ ءوزارا قارىم قاتىناسى الىپ كەلەدى.

پاركينسون اۋرۋىن الەمدە دارىلىك جانە حيرۋرگيالىق ادىستەرمەن ەمدەۋ قولعا الىنعان. دارىلىك ەمنىڭ نەگىزى ميداعى دوفامين جەتكىلىكسىزدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن «لەۆودوپا» دارىلەرى تاعايىندالادى. قازاقستاندا بۇل اۋرۋعا قارسى تىركەلگەن «لەۆودوپا» دارىلەرى ناكوم، لەۆوكاربيسان جانە مادوپار دەيتىن تۇرلەرى بار. «لەۆودوپا» دارىلىك پرەپاراتى پاركينسون اۋرۋى ەمىندەگى التىن ستاندارت بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا لەۆودوپاعا قاراعاندا جۇمساق دارىلەر شىقتى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاندا تىركەلگەندەرى «ميراپەكس»، «ازيلەكت». الايدا، كوپتەگەن پاركينسون اۋرۋىنا قارسى جاڭا دارىلەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوق.

پاركينسون اۋرۋىن حيرۋرگيالىق جولمەن ەمدەۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى ءادىسى – ميدىڭ تەرەڭ ستيمۋلياتسياسى دەپ اتالادى (Deep brain stimulation). بۇل ءادىس قازاقستاندا 2013 جىلدان بەرگى ۋاقىتتا شاشكين شىڭعىس ساقاۇلى دەگەن نەيروحيرۋرگتىڭ قولىمەن قولدانىلىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى.  وسى كۇنگە ءدايىن ول 200-دەن استام پاركينسون اۋرۋىمەن اۋىراتىن ادامعا ميدىڭ تەرەڭ ستيمۋلياتسياسىن جاساپ ۇلگەردى. الايدا، بۇل وپەراتسيا پاركينسون اۋرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن تۇبەگەيلى جويا المايدى، بىراق اۋرۋدىڭ اسقىنۋ بەلگىلەرىن وتە جاقسى باسادى. وپەراتسيا جاسالعان ادامدار كوپ ءدارى ىشپەيدى. ۇزاق ءومىر سۇرەدى. بۇل وپەراتسيانى قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن تەگىن كۆوتا الۋدىڭ كەزەگىنە دەر كەزىندە تۇرۋ ارقىلى جاساۋعا بولادى.

قازىرگى تاڭدا الەمدە پاركينسون اۋرۋىنىڭ بەلگىلەرىن باساتىن دارىلەر عانا بار. بىراق اۋرۋدىڭ ۇدەۋىن باياۋلاتاتىن جانە سەبەبىن جوياتىن دارىلەر مەن ادىستەر ءالى ويلاپ تابىلماعان. سول سەبەپتى عالىمدار ىزدەنىس ۇستىندە. الايدا كوپتەگەن ەكسپەريمەنتتىك ادىستەر الەمنىڭ تۇپكىر تۇپكىرىندە قولدانىلىپ جاتىر. ولاردىڭ ىشىندە ميعا دوفامين تۇزەتىن باعانالى جاسۋشالاردى يمپلانتاتسيا جاساۋ، گەنەتيكالىق ادىستەرمەن اۋرۋ شاقىراتىن گەندەردىڭ قىزمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە تاعى باسقا زاماناۋي ادىستەر كىرەدى. وسى ادىستەردى قولدانۋ ءالى دە كەڭ قولدانىسقا ەنگىزىلمەگەنىنە قاراماستان، بولاشاقتا وسى ادىستەر ءوزىنىڭ ۇتىمدى پايدالىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن دالەلدەپ، كەڭ دارەجەدە قولدانىلىپ، پاركينسون اۋرۋىن تولىق ەمدەۋگە الىپ كەلەدى دەگەن ءۇمىت عالىمداردا بار.

قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا پاركينسون اۋرۋىمەن جۇيەلى تۇردە اينالىساتىن پاركينسون ورتالىعى قازىرگى تاڭدا ازىرگە تەك الماتى قالاسىندا عانا بار. بۇل ورتالىق «Standardneuro ورتالىعى» دەپ اتالادى. بۇل ورتالىق پاركينسون اۋرۋىنىڭ قازاقستان ايماعى بويىنشا مەديتسينانىڭ جوعارى ساناتىنداعى بىلىكتى دارىگەر، ىزدەنىمپاز عالىم، باستاماشىل ماماندار – قايىرجانوۆ راۋان باعدانۇلى مەن پاركينسون اۋرۋىن نەيروحيرۋرگيالىق جولمەن ەمدەيتىن شاشكين شىڭعىس ساقاۇلىنىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن قۇرىلعان. بۇگىنگى تاڭدا بۇل ورتالىقتا بىرقاتار پاركينسون اۋرۋىنا قاتىستى مامان-نەۆرولوگ دارىگەرلەرى، پاركينسون رەابيليتولوگتارى، پسيحولوگتار، سويلەۋ مەن جۇتىنۋ جولدارىن ەمدەۋ ماماندارى، ميدى ماگنيتتى ستيمۋلياتسيا جاساۋ ماماندارى، نەيروحيرۋرگتار جۇمىس ىستەيدى. ورتالىق 2018 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اشىلىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 500-دەن استام پاركينسون اۋرۋىنا شالدىققان سىرقاتتاردى قاراپ، ولارعا ءدال دياگنوز قويىپ، ديسپانسەرلى ەسەپكە العان. بىرنەشە اي بويى ورتالىق پاركينسون اۋرۋىنىڭ كومپلەكستى رەابيليتاتسياسىن جاساۋدى تۇبەگەيلى قولعا العان. كومپلەكستى رەابيليتاتسياعا رەابيليتولوگتىڭ قاراۋىنا قوسا ونىڭ جەكە رەابيليتاتسيالىق پروگرامماسىنىڭ قۇراستىرىلۋى، ودان كەيىنگى جەكەشە تۇردە ينسترۋكتورمەن جاتتىعۋ زالىندا، ءجۇزۋ باسسەينىندە جالعاستىرۋ، پسيحولوگپەن اينالىسۋ، داۋىستى جاقسارتۋ جاتتىعۋلارى، سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ءتيىمدى پايدالىلىعىن كلينيكالىق زەرتتەۋلەرمەن دالەلدەنگەن توپتاسىمەن جاسالاتىن تانگو ءبيى، روني گاردينەر مۋزىقالىق ءادىسى، سكانديناۆيالىق تاياقپەن ءجۇرۋ ارقىلى بۇتكىل دەنە قۇرىلىسىن سەرپىلتۋ، شىنىقتىرۋ، كينو-يوگا ادىستەرى كىرەدى. Standardneuro ورتالىعىنان رەابيليتاتسيادان وتكەن ادامدار ونىڭ پايداسىن كورىپ جاتىر. Standardneuro ورتالىعى پاركينسون اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ تولىققاندى تسيكلىن قامتۋدى جەدەل تۇردە قولعا العان. ياعني اۋرۋدىڭ دياگنوزىن دەر كەزىندە ءدال انىقتاۋ، ديسپانسەرلى ەسەپكە الۋ، پاركينسون اۋرۋىنىڭ اۋىرلىعىن انىقتايتىن حالىقارالىق شكالانى جاساقتاۋ، اۋرۋدى ءتيىمدى دارىلىك جولمەن ەمدەۋ، رەابيليتاتسيا جاساۋ، ميدى ماگنيتتى ستيمۋلاتسيالاۋ، اۋرۋدى حيرۋرگيالىق جولمەن ەمدەۋ تاعى سول سياقتى ەمدەۋ تاسىلدەرى اتالمىش تسيكلدىڭ قۇرامىنا كىرەدى. Standardneuro ورتالىعىندا اۋرۋ ادامدار مەن ولاردىڭ تۋىستارى ءۇشىن «پاركينسون اۋرۋى مەكتەبى» ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە تەگىن تۇردە پاركينسون اۋرۋى جايلى تولىق اقپارات بەرۋ، ونىڭ ۇتىمدى ەم-دومى جانە ديەتاسى، ءومىر جاسىن ۇزارتۋعا قاتىستى تۇرلىشە جاتتىعۋلاردىڭ ۇتقىرلىعىن ارتتىرۋ جونىندە ۇتىمدى اقپارات الىپ وتىرۋ ءۇشىن جاسالعان ەڭ ۇتىمدى تاپتىرماسقا مۇمكىندىك بولىپ تابىلادى. ويتكەنى قازاق ەلىندە پاركينسون اۋرۋىمەن اۋىراتىن ادامدار قايدا، كىمگە بارارىن بىلمەي، اۋرۋدىڭ دەر كەزىندە دياگنوزىن انىقتاي الماي جانە دەر كەزىندە ۇتىمدى ەم-دومعا قولىن جەتكىزە الماي، ءوز ۇيىندە شەكتەن تىس زارداپ شەگىپ جاتقان سىرقاتتاردىڭ سانى قانشاما... ولاي بولسا، پاركينسون اۋرۋىنا دۋشار بولعان ادامداردىڭ قامى ءۇشىن قۇرىلعان اسا قاجەتتى «كلينيكالىق Standardneuro ورتالىعىنا» ءاردايىمدا ساتتىلىك تىلەيمىز.

«كلينيكالىق Standardneuro ورتالىعىنىڭ» مەكەن-جايى: الماتى قالاسى، «قالقامان» ىقشام اۋدانى، بايكەن ءاشىموۆ كوشەسى، 2, №1 قالالىق اۋرۋحانانىڭ عيماراتىندا ورنالاسقان. ۇيالى تەل.: 8 701 550 50 26.

مولداعالي ماتقان، الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق مۇستافا كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى التىن مەدالدىڭ يەگەرى، قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست-جازۋشى، اكادەميك

Abai.kz