- راسۋل مىرزا، ەۋروپا ەلدەرىندە مۇددەلەرى تۇيىسكەن كەزدە باس قوسىپ، كەيىن تاراپ كەتەتىن ۋاقىتشا كواليتسيالار بار. قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ورتالىق ازياداعى سۋ رەسۋرستارىن بىرلەسىپ پايدالانۋ جونىندەگى ورتاق مامىلەگە كەلە الماۋى بەس ەلگە دە ۋاقىتشا بىرىگەتىن كواليتسيالار قاجەتتىگىن تاعى دا دالەلدەگەن سەكىلدى. تىلدىك توسقاۋىل جوق، 55 ملن ادامنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، كولىك، كوممۋنيكاتسيا جۇيەلەرى ءبىر جۇيەدە توعىسىپ جاتقان ەلدەردى ۋاقىتشا بولسا دا بىرىكتىرەتىن كواليتسيالار قاجەت شىعار؟

- كواليتسيالار، البەتتە، قاجەت. كوش جۇرە تۇزەلەدى ەمەس پە؟ مەملەكەتتەردىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا تىزە قوسۋى دا ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. الەمدەگى قاندايدا ءبىر وزىق ينتەگراتسيالىق ۇيىمداردى الىپ قاراساق، ءاۋ باستا ولار ەكى نە ءۇش ەلدىڭ توپتاسۋىنان بولاتىنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ايتالىق، ەۋروپالىق وداق. 1960 جىلدارى ونىڭ نەگىزىن گەرمانيا مەن فرانتسيا اراسىنداعى كومىر مەن قۇرىش كەلىسىمىن قۇردى. بەرتىن كەلە ەكىجاقتى كەلىسىم اۋماقتىق جاعىنان دا، سالالىق جاعىنان دا قۇلاشىن كەڭىنەن جايىپ، قازىرگىدەي 25 مۇشەسى بار ىرگەلى تۇعىرعا يە بولىپ وتىر.

- راسۋل مىرزا، ەۋروپا ەلدەرىندە مۇددەلەرى تۇيىسكەن كەزدە باس قوسىپ، كەيىن تاراپ كەتەتىن ۋاقىتشا كواليتسيالار بار. قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ورتالىق ازياداعى سۋ رەسۋرستارىن بىرلەسىپ پايدالانۋ جونىندەگى ورتاق مامىلەگە كەلە الماۋى بەس ەلگە دە ۋاقىتشا بىرىگەتىن كواليتسيالار قاجەتتىگىن تاعى دا دالەلدەگەن سەكىلدى. تىلدىك توسقاۋىل جوق، 55 ملن ادامنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، كولىك، كوممۋنيكاتسيا جۇيەلەرى ءبىر جۇيەدە توعىسىپ جاتقان ەلدەردى ۋاقىتشا بولسا دا بىرىكتىرەتىن كواليتسيالار قاجەت شىعار؟

- كواليتسيالار، البەتتە، قاجەت. كوش جۇرە تۇزەلەدى ەمەس پە؟ مەملەكەتتەردىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا تىزە قوسۋى دا ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. الەمدەگى قاندايدا ءبىر وزىق ينتەگراتسيالىق ۇيىمداردى الىپ قاراساق، ءاۋ باستا ولار ەكى نە ءۇش ەلدىڭ توپتاسۋىنان بولاتىنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ايتالىق، ەۋروپالىق وداق. 1960 جىلدارى ونىڭ نەگىزىن گەرمانيا مەن فرانتسيا اراسىنداعى كومىر مەن قۇرىش كەلىسىمىن قۇردى. بەرتىن كەلە ەكىجاقتى كەلىسىم اۋماقتىق جاعىنان دا، سالالىق جاعىنان دا قۇلاشىن كەڭىنەن جايىپ، قازىرگىدەي 25 مۇشەسى بار ىرگەلى تۇعىرعا يە بولىپ وتىر.

ورتالىق ازيا دا وسىنداي تاجىريبەنى كادەگە اسىرۋىنا بولار ەدى. بىراق سوڭعى 18 جىل ىشىندە ءبىزدىڭ ۇيىمداسقانىمىزدان گورى ىرگەمىز اجىراپ بارا جاتقانى بايقالادى. قىنجىلتاتىن جايت.
راس، تىلدىك توسقاۋىل جوق، 55 ملن ادامنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، كولىك، كوممۋنيكاتسيا جۇيەلەرى توعىسىپ جاتقان ەلدەرمىز. ونىڭ ۇستىنە تاريحىمىز ءبىر، ءدىنىمىز ورتاق، ءدىلىمىز بەن مادەنيەتتەرىمىز ۇشتاسىپ جاتىر. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە 70 جىلدان استام ورتاق مادەني جانە ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە بولعانىمىز تاعى دا بار. وسىنداي بىرەگەي مۇمكىندىكتى ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانا الماي جۇرگەنىمىز، ارينە، اعاتتىق. بۇل توڭىرەكتە ماسەلەنى تەك ەكونوميكالىق، ءيا بولماسا ەكولوگيالىق دارەجەدە قاراستىرۋمەن دە شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك. رەسەي، قىتاي سەكىلدى الىپ كورشىلەرىمىز تۇرعاندا، ايماق ەلدەرىنىڭ ءوز ساياسي، ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى - بىرىگۋ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋ. ونسىز بولاشاعىمىز قاراڭ بولماق.

- جاڭا "بولاشاعىمىز" دەپ قالدىڭىز. بىراق وتكەنىمىزدە دە بىرىگۋگە شاقىرعان ۇرانداردىڭ باسىم بولىگى ءۇنسىز قالىپ كەلدى عوي.

- تولىقتاي كەلىسەمىن. دەي تۇرعانمەن، وسى وتكەن تاريحىمىزدان نەگە عيبرات المايمىز؟ كۇنى كەشە ورتالىق ازيانى جوڭعار كەلىپ شاپقاندا، شۇرشۇتتەر تىزەسىن باتىرعاندا، وسىنداي بىتىراڭقىلىعىمىزدان، الاۋىزدىعىمىزدان قانشاما جاپا شەكتىك، قان توكتىك. رەسەيدىڭ وتارىنا اينالعانىمىز دا كەزدەيسوق بولا قالدى دەپ ويلايسىز با؟

جوق. السىزدىگىمىزدەن، قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعان باقتالاستىعىمىزدان. وكىنىشكە قاراي، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك اعايىندارىمىز وسىنى تۇسىنبەي، ماسكەۋمەن بولەك، بەيجىڭمەن بولەك ءتىل تابىسامىز دەگەنگە سەنىپ باعۋدا. بەكەر. كەش قالىپ، بارماقتارىن شايناپ جۇرمەسە بولدى. ازىرشە قازاق پەن قىرعىزدىڭ جاقىنداسۋىنىڭ وزەكتىلىگى كۇمان تۋعىزبايدى. بالكىم، زامان اعىمى ايماقتاعى باسقا كورشىلەرىمىزدى دە ءبىر ۇيىم شەڭبەرىنە جەتەلەيتىن شىعار.

ماسەلەن، حح عاسىردىڭ باسىندا وسىنداي تۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ابيد سايدوۆ، فايزۋللا حوجداەۆ سىندى قازاق-وزبەك زيالىلارى ارمانداپ وتكەن.
بىراق ولار ء"بولىپ تاستا دا، بيلەي بەر" دەگەن ءادىستى ۇستانعان كەڭەس بيلىگىنىڭ وزبىرىنان شىعا المادى، ناتيجەسىندە ونىڭ قۇربانىنا اينالدى.

- مۇمكىن، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى وداعى تۋرالى يدەياسىنىڭ تيىسىنشە قولداۋ تاپپاۋى، وعان قىرعىز ەلىنەن باسقالارىنىڭ كۇدىكپەن قاراۋىنىڭ سەبەبى ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتە تانىماۋىمىزدان شىعار. رەسەيدى، قىتايدى نەمەسە ىرگەمىزدە عانا تۇرعان وزبەكتىڭ ءححى عاسىرداعى بەت-بەينەسىن تانىپ ۇلگىردىك پە؟ كورشى ەلدەردىڭ پوزيتسياسىن تەرەڭ زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ساياسي-ساراپتامالىق ينستيتۋتتار بىزگە دە كەرەك شىعار.

- ءوز كورشىلەرىمىزدى جەتە بىلگەن، ارينە، قاجەت. ءيا، تاريحىمىزدا بەيبىت ارالاسقان شاقتارىمىز دا، نايزا ءتۇيىستىرىپ، شايقاسقان كەزدەرىمىز دە بولدى. الايدا بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز، وعان قۇرمەتپەن قاراعان ابزال. بىراق تاريح تاعىلىمى دەگەنىمىز وعان جۇگىنىپ، كەكشىلدىككە، جىكشىلدىككە بوي الدىرۋ ەمەس. قايتادان ەۋروپانى مىسالعا الايىق. جاراتىلىسىنان بەرى سان عاسىر ولار ءبىر-بىرىمەن كەرىسىپ، سوعىستان كوز اشپاي كەلدى. ءتىپتى وتكەن حح عاسىردا 80 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جۇتقان ءبىرىنشى، ودان كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى ايتسا دا جەتكىلىكتى عوي. سولاي بولا تۇرسا دا، ەۋروپا وتكەنىنەن ءتيىستى ساباق الىپ، الەمنىڭ ەڭ دامىعان، ەڭ قۋاتتى ءارى قاۋىپسىز ايماعىنا اينالىپ وتىر.

كورشىلەرىمىزدى البەتتە ءبىلۋىمىز كەرەك، ولارعا مەنمەنشىلدىكپەن ەمەس، سىيلاستىقپەن قاراعانىمىز ابزال. ءتىپتى جومارتتىق تانىتىپ، كەيدە قول ۇشىن بەرگەندى ورىندى دەپ سانايمىن. ءومىر بولعاننان كەيىن ارادا ءتۇرلى داۋلى ماسەلەلەردىڭ پايدا بولۋى زاڭدى نارسە. ولاردى ودان ءارى ۋشىقتىرماي، كەرىسىنشە، جالپىنىڭ مۇددەسىنەن شىعاتىن شەشىمدەردى ىزدەۋ كەرەك. ساياسي ۇمتىلىس بولسا، ءوزارا سەنىم ۇيالاسا، قانداي دا قيىندىقتاردىڭ الدىن الۋعا قۇدىرەتتىمىز. ال ەندى ءبىرىمىز باي، ءبىرىمىز كەدەي، بىرەۋ ارتىق، بىرەۋ كەم دەگەننەن تۇك شىقپايدى. اركىم كورپەنى وزىنە قاراي تارتا بەرگەننەن تاسىمىز ورگە دومالامايدى.

- ەۋروپا، باتىس ەلدەرىنەن كەلىپ جاتقان يدەولوگيالىق ەكسپانسيا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەتنو-مادەني قۇرىلىمىنىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سىرتتان كەلىپ جاتقان يدەولوگيالىق-اقپاراتتىق ەكسپانسياسىنا بىرلەسىپ تويتارىس بەرە الاتىن مۇمكىندىگىن قالاي باعالايسىز؟

- ورتالىق ازيا دەگەندە، كوپشىلىك جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ساۋدا نارىعى، ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىنداعى كوپىر، تابيعات بايلىقتارىنا باي ولكە سىقىلدى ستەرەوتيپتەرگە باسىمدىق بەرىلەدى. بىراق ورتالىق ازيا - ەڭ الدىمەن ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار وركەنيەت، الدىڭعى قاتارلى مادەنيەت پەن ونەردىڭ، وزىق ءبىلىم مەن ءىلىمنىڭ وشاعى. جارتى الەمدى تىزە بۇكتىرگەن قولباسشى ەدىل مەن بۋمىن قاعان، شىڭعىس حان مەن ءامىر تەمىر سياقتى تۇلعالاردىڭ نەمەسە ەۋروپالىق رەنەسسانسقا دەم بەرگەن فارابي مەن بۋحاري، بيرۋني مەن يبن سينا سياقتى عالىمداردىڭ دا اتا قونىسى ءدال وسى ءبىزدىڭ ايماق. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازياعا ءادىل، مىعىم جانە ومىرشەڭ ءدىني-رۋحاني نەگىزدەر ءتان. ياعني ءاۋ باستان-اق بوتەن ءبىر يدەولوگيانىڭ ەنۋىنە العىشارت جوق سياقتى.

جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ ورلەۋىنىڭ ءتۇپ قازىعى - ونىڭ يدەولوگياسىندا

- دەگەنمەن السىزدىك ماسەلەسىنە قايتا ورالايىق. مىسالى، ءالسىز ادام باسقالاردان كورى جۇقپالى اۋرۋلارعا، ءتۇرلى كەسەلدەرگە جيىرەك بوي الدىرادى.

- مەملەكەت تە سول ءتارىزدى. بۇل جەردە تاعى ءبىر ستەرەوتيپتى اينالىپ وتۋگە بولماس. قازىرگى نارىق، اقشاعا تابىنۋ زامانىندا الدەبىرەۋدىڭ الەۋەتىن ونىڭ قالتاسىنىڭ قالىڭدىعىمەن، مەملەكەت بولسا، قارجىلىق، ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىمەن ولشەۋگە داعدىلانىپ كەتكەندەيمىز. بۇل - ۇلكەن قاتەلىك.

بۇگىنگى تاڭدا امەريكا، ەۋروپا، الدە ازيا بولسىن، قانداي دا ءبىر جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ ورلەۋىنىڭ ءتۇپ قازىعى ولاردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان يدەولوگياسىندا. ياعني الدىمەن ەلدى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىراتىن باعىت-باعدار ۇسىنىلعان، سول ارقىلى ءبىلىم بەرۋ، جاستار ءىسى، تاربيە، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، عىلىم، مادەنيەت سياقتى سالالار كوتەرىلگەن. ال وسى شارالاردىڭ زاڭدى ناتيجەسى رەتىندە ەكونوميكا، ءوندىرىس، تەحنولوگيالار دامىعان. ءبىز بولساق تابيعي بايلىعىمىزدى تالان-تاراجعا سالىپ، جايباراقات وتىرعانعا اۋەسپىز، قالعان سالالارعا تيىسىنشە ءمان بولۋدەن قالدىق. وسالدىعىمىزدىڭ دا سەبەبى سوندا جاتىر.

- نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- "وسىلاي بولسا ەكەن، مىناداي ارەكەتتەر قولعا الىنسا ەكەن" دەگەن ويلار وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىندە، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى زەردەلەۋدەن باستاعانىمىز ءجون كورىنەدى. سەبەبى ءبىزدىڭ تاريح 1917 نەمەسە 1991 جىلدان باستاۋ المايدى. مۇنى كوپشىلىك، اسىرەسە، جاستار ونشا ۇعىنا بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق رۋحتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا، ورتا بولسىن، جوعارى بولسىن، تاربيە ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك. تەك قانا نادان، رۋحاني اش قوعام كىرمە يدەولوگياعا بەيىم تۇرادى. بۇل تۇرعىدا باسقا بىرەۋگە ەلىكتەي بەرگەنىمىزدى دە دوعارۋ كەرەك، ساياسات پەن ەكونوميكادان باستاپ، شەتەلدىك انشىلەر مەن كينوعا دەيىن.

- ءسىز ايتىپ وتىرعان تۇيتكىلدەر ءبىر-ءبىرىمىزدى تانىماۋىمىزدان، بىلمەۋىمىزدەن تارالىپ جاتقانىن جوققا شىعارا المايتىن شىعارسىز؟

- ول دا مۇمكىن. ورتالىق ازيا شەڭبەرىندە ايتار بولساق، مەنىڭشە، ەڭ العاشقى قادام - ايماقتىق مادەني-اقپاراتتىق كەڭىستىك قۇرۋىمىز كەرەك. ءوز باسىم، ءالى كۇنگە دەيىن تاڭىم بار، ءبىز شالعاي جاتقان جاپونيادا، نە امەريكادا بولىپ جاتقاندى جاقسى بىلەمىز دە، ىرگەلەس ەلدەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن مۇلدەم بەيحابارمىز.
بۇل تۇرعىدا، ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ناقتى ۇلەسى رەتىندە جالپىايماقتىق تەلەارنا اشۋعا بولار ەدى. ول ءۇشىن بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، قارجىلىق مۇمكىندىكتەر جەتەرلىك. سوزىمە تيەك، وسىدان ون-اق جىل بۇرىن شىناشاقتاي قاتار مەملەكەتى جالپىارابتىق ء"ال-جازيرا" اتتى عارىشتىق تەلەارنانىڭ تۇساۋىن كەستى. بۇگىندە وسى تەلەارنا باتىستىڭ ەڭ بەلدى دەگەن CNN نەمەسە BBC ارنالارىنان اسىپ كەتكەنى بىلاي تۇرسىن، اراب قاۋىمداستىعىنىڭ بىرىگۋىنىڭ، تۇتاستىعىنىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالىپ وتىر. ال بىزدە شە؟
ورتالىق ازياعا عانا ەمەس، جارتى الەمگە تارايتىن ء"Caspىonet" دەگەن عارىشتىق تەلەارنامىز بار. الايدا بىرىنشىدەن، اتىنىڭ وزىندە ونىڭ قازاققا قاتىسىن كورەسىز بە؟ جوق. باعدارلامالارىنىڭ ءوزىن كوردىڭىز بە؟ ساپاسى تومەن، تالعامدىق جاعى كوڭىل كونشىتپەيتىن تۇسىرىلىمدەر مەن كوبىنە قايتالانا بەرەتىن "حابار" جوبالارىنىڭ كوشىرمەلەرى عانا. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ساپاسى مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. ەگەر وسى ارنانى كەرەگىنشە جاساقتاپ، كاسىبي وتاندىق مامانداردى جۇمىلدىراتىن بولسا، بۇل بىرىنشىدەن، قازاقستانمەن قاتار بۇكىل ايماققا يگى قىزمەت اتقارار ەدى، ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ايماقتى كۇللى الەمگە تانىتۋدىڭ مىقتى تەتىگىنە اينالار ەدى جانە ۇشىنشىدەن، رەسەي باق-تارىنىڭ جەتەگىندە جۇرمەي، ءوزىمىزدىڭ ساپالى دا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى اقپاراتتىق كەڭىستىكتى قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.

- ادەتتە، ساياساتكەرلەر حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باستامالارىن جاريالاۋ ءۇشىن قوعامنىڭ تامىرىنا "ەلەكتروشوك جۇرگىزۋ" ارقىلى بارلاۋ جاسايدى. وتكەن ايدىڭ اياق شەنىندە رەسەيدەگى قازاق ەلىنىڭ ەلشىسى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ مىرزا "قازاقستان ەۋرووداققا ەستونيا مەن لاتۆيا ءتارىزدى ەمەس، تەڭ ارىپتەس رەتىندە وتەمىز" دەدى" دەپ رەسەيلىك باسىلىمدار ءبىراز شۋلاستى. مۇنداي باستاما ورتالىق ازيا ەلدەرى وداعىن قۇرايىق دەگەن ۇسىنىسىن ىرگەدەگى كورشىلەرىنە مويىنسۇندىرا الماي جاتقان قازاق ەلىنە ءتيىمدى مە؟

- مەنىڭ بىلۋىمشە، ەلشى مىرزا ماسەلەنى ءدال وسىلاي قويعان جوق. ول تەك كەلەشەكتە قازاقستاننىڭ ەۋرووداققا ەنۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايتىنىن ءبىلدىردى. قالاي بولسا دا، الەمنىڭ ءىرى ەلدەرىمەن قازاقستاننىڭ ەتەنە ارالاسۋى، ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋى - قيسىندى دۇنيە. قۇبا-قۇپ. الايدا ءدىلى باسقا، مادەنيەتى مەن رۋحانياتى جات قاۋىمداستىققا تولىققاندى مۇشەلىككە ەنۋ جاقسىلىققا باستامايدى. الىسقا بارماي-اق ىرگەدەگى قىتايدى كاراڭىزشى! ءحVىى- ءحVىىى عاسىرلاردا ويراتتىڭ، ۇيعىردىڭ، باسقا دا كورشىلەس حالىقتاردىڭ جەكەلەگەن كوشباسشىلارى كۇناستى ەلىنىڭ وركەنيەتىنە قول جەتكىزەيىك دەگەن ۇندەۋلەرىن توپەلەتتى، ولارعا وزدەرى دە ناندى. ناتيجەسىندە بۇل نەگە اكەلىپ سوقتى؟ ءبىرى تولىعىمەن جويىلىپ كەتتى، ءبىرى مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلدى، ەندى ءبىرى - ۇلت بولۋدان قالدى.

ءار نارسەنىڭ شەگى بولۋى كەرەك. ال باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولامىز دەسەك، بارىنەن بۇرىن ءوزىمىزدىڭ ءتول، تۋا بىتكەن، اللانىڭ ءوزى بويىمىزعا دارىتقان قاسيەتتەرىمىزدى العا تارتۋىمىز ءجون. باسقاشا ايتقاندا، كوسەمدەردى، بوي تۇزەيتىن ۇلگىلەردى، ەكونوميكانى العا سۇيرەيتىن مەنەدجەرلەردى جات جەردەن ەمەس، ءوزى ىشىمىزدەن ىزدەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى وتانسۇيگىشتىك، وزىمىزگە دەگەن سەنىم كەرەك.

ماسكەۋدىڭ ەۋرازيانى ءوز دەگەنىنە قاراتۋى يۆان ءىV پاتشانىڭ تۇسىنان باستالدى

- ءسىز "ورتالىق ازيانىڭ گەوساياساتى" اتتى ەڭبەگىڭىزدە "رەسەي ديللەما الدىندا تۇردى. ول پوستكەڭەستىك جۇيەنىڭ ورنىندا قالعان ەلدەر اراسىندا ەكونوميكالىق-ساياسي-ينتەگراتسيانىڭ ەپيتسەنترى بولۋ نەمەسە ازيا مەن ەۋروپا اراسىندا بۋفەر مىندەتىن اتقارۋمەن شەكتەلىپ قالۋ ەدى" دەيسىز.

ال رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ەلدەر ءۇشىن تەك بۋفەر مىندەتىمەن شەكتەلىپ قالعىسى كەلمەيتىنى بايقالىپ قالدى. رەسەيدىڭ قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن جانە تاجىك ەلدەرى الدىنداعى ىقپالى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇش الىپ بارا جاتقان جوق پا؟

- ءدال سولاي. بىراق ماسكەۋدىڭ ەۋرازيانى ءوز دەگەنىنە قاراتۋعا نيەت تانىتۋى بۇگىن، ءتىپتى كەڭەس زامانىندا ەمەس، الدەقايدا بۇرىننان باستاۋ الادى. كەم دەگەندە قاتىگەز يۆان ءىV پاتشانىڭ تۇسىنان.
بۇل جەردە رەسەيگە كىنا تاعۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ادامزات تاريحىندا قاي مەملەكەتتى، يمپەريانى الساڭىز دا، باسقالارعا، اسىرەسە، كورشىلەرىنە ۇستەمدىك ورناتۋعا تىرىسقان. ءحVىى-ءحىح عاسىرداعى ۇلىبريتانيا، يسپانيا، فرانتسيالاردى الساڭىز دا، ودان ارىرەكتەگى وسمان يمپەرياسى مەن ريم يمپەرياسىن الساڭىز دا، مۇنداي زاڭدىلىقتى وڭاي اڭعاراسىز.

سوندىقتان رەسەي ءۇشىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە باياعىداي بەدەلىن قايتارۋ - ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق ماقسات. بۇعان ەش كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.

راس، كەڭەس وكىمەتى ىدىراعاننان كەيىن 1990 جىلدارى رەسەي فەدەراتسياسى تىم ءالسىز ەدى. ءتىپتى شەشەنستان، داعىستان، تاتارستان سەكىلدى ءوز ىشىندەگى اۆتونوميالاردان ايىرىلۋ قاۋپىنىڭ الدىندا تۇردى. الايدا ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا اياق باسقالى ماسكەۋ بىرتىندەپ كۇش-الەۋەتىن تۇگەندەپ كەلەدى. الەم ەكونوميكالارى ىشىندە 15-ورىننان 6-ورىندى ءبىر-اق يەلەندى، ارمياسىن جاڭعىرتۋدا، بۇكىل تمد اۋماعىندا مادەني-اقپاراتتىق ىقپالىن كۇشەيتۋىن، اۋقىمدى ەكونوميكالىق، قارجىلىق تەتىكتەردى، كولىكتىك-ترانزيتتىك ينفراقۇرىلىمداردى، قارىزدار مەن نەسيەلەردى بىلاي قويعاندا. ال عالامدىق قارجىلىق داعدارىس كرەملدىڭ اتالعان ماقساتقا جەتۋىنە قوسىمشا العىشارتتار تۋعىزۋدا. ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتەيىن.
رەسەي ۇكىمەتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالى مۇشكىل قىرعىزستانعا 2 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە قارجىلىق كومەك بەرەتىن بولىپ شەشتى. ەسەسىنە بىشكەك تە ءىرى ارىپتەسىنىڭ "كوڭىلىنەن شىعاتىن" قادامدارعا باردى. ولاردىڭ ىشىندە ماسكەۋدىڭ تالايدان بەرى مازاسىن الىپ كەلگەن ماناس اۋەجايىنداعى اقش-تىڭ اسكەري بازاسىن جابۋ، رەسەيلىكتەردىڭ ەنشىسىنە قىرعىز ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ ءىرى دەگەن جوبالارىن اۋدارۋ. مۇنىڭ وزىنەن ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسىپ جاتقانىن، بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. البەتتە، جاعداي وسى جولمەن دامي بەرەتىن بولسا، ۇتارىمىزدان گورى ۇتىلارىمىز الدەقايدا كوپ بولادى جانە تەك قىرعىزدار عانا ەمەس، ورتاق ايماعىمىز ءۇشىن.

- الداعى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ ەكى باعىتقا - ەۋرازەق جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە باعىتتالعان ينتەگراتسياسىنا وزگەرىستەر ەنۋى مۇمكىن بە؟

- بىرىنشىدەن، ورتالىق ازياداعى ينتەگراتسيانىڭ دامۋ كەلبەتى ءماز ەمەس. مۇنى وزدەرىڭىز دە جاقسى كورىپ وتىرسىزدار. ونىمەن سالىستىرعاندا، ەۋرازەق بەس قادام الدىندا تۇر.

ءيا، كەرەمەتتەي بەلسەندىلىك تانىتپاسا دا، بۇل ۇيىم ناقتى ينتەگراتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋدا. ايتالىق، ورتاق كەدەندىك كەڭىستىك قۇرۋ نەمەسە 10 ملرد اقش دوللارىنا پارا-پار ورتاق قارجىلىق قور جاساقتاۋ تۇرعىسىندا. ەكىنشىدەن، قانداي دا ينتەگراتسيالىق جۇيەگە ەنە وتىرىپ، ءاربىر مەملەكەت الدىڭعى شەپتە ءوزىنىڭ مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋعا كۇش سالادى. قازاقستان دا سولاي.

ءوز باسىم تمد كەڭىستىگىندەگى ينتەگراتسياعا قاتىستى قازاقستاننىڭ ساياساتى الدەقانداي وزگەرە قوياتىنىن كۇتپەيمىن. سەبەبى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اۋەلدەن ۇستانعان تۇعىرى - بىرىگۋ جانە بۇل بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ۇستانىم دەپ بىلەمىن. بىراق كوپ نارسە تەك ينتەگراتسيا جۇگىن العا سۇيرەۋشى ماسكەۋ مەن استاناعا عانا تاۋەلدى ەمەس. بۇل ناۋقانعا باسقا دا مۇشە ەلدەردىڭ بەلسەنە ارالاسۋى شارت. ول جوق، اسىرەسە، بۇگىنگىدەي عالامدىق داعدارىس كەزىندە. الدە دە بارلىق سالالاردا العا ۇمتىلۋ قاجەت. ايتپەسە اباي اتامىز ايتپاقشى، "قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم" سيندرومىنان شىعا المايمىز. ال ولاي بولماس ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءوزى ىشكى ساياسي قۇرىلىمى بەرىك، رۋحاني، مادەني، ادامي الەۋەتى زور، جىكشىلدىككە، جەمقورلىققا بوي الدىرماعان، دەموكراتيالىق جاسامپاز مەملەكەت بولۋى شارت. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا وزبەك، قىرعىز، باسقا اعايىندار بىزگە كەلىپ قوسىلماق.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

گۇلبارشىن ايتجانباي

«ايقىن» گازەتى، 10 ماۋسىم 2009 جىل