شىتىرمان حيكايالى پروزا جانرىندا قالام تارتقان جازۋشىلاردىڭ اراسىنان شوقتىعى بيىك تۇلعالاردىڭ ءبىرى كەمەل توقاەۆ ەدى. «اكە تۋرالى تولعانىس» كىتابىن وقي وتىرىپ، كەمەل توقاەۆتىڭ بالالىق شاعىنىڭ دا ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قيلى زاماندار مەن كۇردەلى كەزەڭدەرگە تاپ بولعانىن، اعاسى قاسىم ەكەۋىنىڭ ءبىر كۇندە اتا-اناسىنان، كەيىننەن سوڭىنان ەرگەن قارىنداسىنان ايىرىلعان اۋىر تراگەديانى باستان وتكەرگەندىگىن اڭعارامىز. الاپات اشتىقتان ەندى عانا ەس جيا باستاعان كەزدە، سۇراپىل سوعىستىڭ ىزعارى دا كەلىپ جەتكەن ەدى. جار ءسۇيىپ، بالالى-شاعالى بولا الماي، دۇنيەنىڭ ەشبىر قىزىعىن كورىپ ۇلگەرمەستەن قان مايدانعا اتتانىپ، قىرشىنىنان قيىلعان مىڭداعان بوزداقتاردىڭ ءبىرى بولعان قاسىم سوعىستان قايتپادى. ون سەگىزگە ەندى تولار- تولماستان ءوزى دە مايدانعا اتتانادى دا، اجال اۋزىنان امان قالىپ، اۋىر جاراقاتپەن ەلگە ورالادى. سوعىس جىلدارىندا جاس كەمەل «جىعىلساڭ ناردان جىعىل» دەگەندەي الا-بوتەن قىرعىن ستالينگراد وكوبىنان ءبىر-اق شىعادى. سوندىقتان ورىس جازۋشىسى ۆيكتور نەكراسوۆتىڭ «ۆ وكوپاح ستالينگرادا» دەگەن رومانى سياقتى كەمەل توقاەۆتىڭ دا سوعىس تۋرالى جازعان تۋىندىسى وكوپتا جازعان رەپورتاجداي وقىلاتىنى جاسىرىن ەمەس.

روماندا ونىڭ  الاۋلاعان  ستالينگرادتىڭ  قىزىل جيەگىن كورگەن العاشقى اسەرى دە ەرەكشە باياندالادى. بۇل كورىنىس ونىڭ «سولدات كۇندەلىگىنەن» دەگەن رومانىندا  ارنايى قوسىمشا سۋرەتتەلەدى. بەلگىسىز سولداتتىڭ بەيمالىم كۇندەلىگىنىڭ سوڭىندا 18 وكتيابر 1942 جىل دەگەن مەرزىمى كورسەتىلگەن. سوعان قاراعاندا مۇنى كەمەل توقاەۆتىڭ العاش مايدان شەبىن كورگەن ءساتى دەپ توپشىلاۋعا بولار، ءسىرا؟

سۇراپىل سوعىس جىلدارىن ارتقا تاستاعان كەمەل ەندى وقۋ-بىلىمگە دەگەن ەرەكشە قۇشتارلىقپەن ءوز تۋعان جەرىنە ورالادى. قايسار مىنەزى مەن ەڭبەكقورلىق قاسيەتىنىڭ  ارقاسىندا جوعارى ءبىلىم العان، ۇلى اۋەزوۆتىڭ كوزىن كورگەن كەمەل توقاەۆ ءوزى جاستايىنان قالاعان جۋرناليستيكا سالاسىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتتى. قالىڭ وقىرماندارىن قىزىقتىرا بىلەتىن تارتىمدى روماندار مەن پوۆەستەرىن دە جازدى.

كەمەل توقاەۆ ءوز اعاسىن ەشقاشان دا ۇمىتقان ەمەس. ول جونىندە بەلگىلى اكادەميك سەرىك قيراباەۆ بىلايشا ەسكە الادى: «... وسى وتىرىستا ول اياعىنىڭ جارالانۋ جاعدايلارىن، ستالينگراد، بەلورۋسيا، ۋكراينا، پولشا جەرلەرىندە سوعىسقان كۇندەرى جايلى اڭگىمەلەدى. سوعىستىڭ قيىندىعى مەن جاس كەزىندە باسىنان وتكەن اۋىر جىلداردى جازۋشى سياقتى اڭگىمەلەگەنىنە ءسۇيسىنىپ قالىپ ەدىم. بويىندا جازۋشىلىق دارىن بارىن كەيىن بايقادىق قوي. ۇزاق وتىرىستاعى اڭگىمە بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ، ءوزىنىڭ جەتىمدىك ومىرىنە ۇلاستى. اشتىق كەزىندە بۇل وتباسى فرۋنزەگە (قازىرگى بىشكەككە) كوشىپ كەلىپ، سول جەردە اتا-اناسىنان، قارىنداسىنان ايىرىلىپتى. قاسىم دەگەن اعاسىمەن ەكەۋى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەنىن دە وسى تۇستا ەستىدىم. اعاسىن اۋزىنان تاستامايتىن. «وزىمە قامقور بولعان اعانىڭ مايداندا قازا بولۋى مەنى شىن جەتىم ەتتى. ونى ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن. جاڭا تۋعان تۇڭعىش ۇلىمنىڭ جومارت دەگەن اتىنا قاسىم اعامنىڭ اتىن قوسىپ اتاپ ءجۇرمىن» دەپ ەدى. وسى اڭگىمەنى كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، ەگىلىپ ايتتى. كەيىن ۇيىندە بولعاندا كىشكەنتاي قاسىمجومارتتى كورسەتىپ، «مەنىڭ اعامنىڭ اتىن قويعان ۇلىم – مىناۋ» دەپ كورسەتكەن».

بۇل ءسوزدى قاسىمجومارت كەمەلۇلى دا «اكە تۋرالى تولعانىس» كىتابىندا جازعان: «اكەي ءومىر بويى اعاسىن ساعىنىپ-ىزدەۋمەن ءوتتى، ونىڭ قايتىپ ورالارىنا شەكسىز ۇمىتتەندى، بىراق مۇنىڭ ورىندالمايتىن ارمان ەكەنىن ءبىلدى. الايدا عايىپتان، بالكىم، مۇلدە باسقاشا بولارىنا سەنگىسى كەلدى، ويتكەنى قاسىم توقاەۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىن ناقتى بىلگەن جوق قوي. «قارا قاعازدا» بۇل تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان، تەك قانا سوتسياليست وتانى – كسرو-نى قورعاۋ كەزىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى دەلىنگەن».

شىعارمالارىندا سوعىس جىلدارىنىڭ سۇراپىل كەزەڭدەرىن كورسەتە  بىلگەن كەمەل توقاەۆ  باسپاسوزگە ءتان داڭعازالىق پەن بوس شەلەكتەي قاڭعىرلاۋشىلىق، قىزىل سوزدىلىك، جاعىمپاز جىلماقايلىق اۋەنگە قارسىلىق بىلدىرگەندەي. قازاقستان حالىق قاھارمانى، ايگىلى پارتيزان، جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ باسپاسوزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «ماعان ءۇيىر بوپ، تاباندىلىق تانىتىپ، مەن تۋرالى قازاقشا، ورىسشا كىتاپ جازعان كەمەل توقاەۆتىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالايمىن»، – دەگەن ەكەن. وسى كىتاپتى جازۋ ءۇشىن كەمەل توقاەۆ قاسىم اتامەن بىرگە ۋكرايناعا دەيىن بىرگە بارىپ، پارتيزان دوستارىمەن دە كەزدەسكەن ەكەن.

«سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە جۇمىس بابىمەن اۋىسقان سوڭ كەمەل توقاەۆ  شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىن وزگەرتتى. ول قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىلمىسكەرلەرگە قارسى كۇرەستەگى اۋىر ەڭبەگىن كورسەتەتىن كىتاپ جازۋعا بەت بۇردى. ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەن وزگەشە، قۇپياسى مول، ادامداردىڭ پسيحولوگياسى مەن ءىس-ارەكەتى دە كۇردەلى سالانى زەرتتەي باستادى. قىلمىسكەرلەردىڭ جاسىرىنۋى مەن ونى ىزدەۋشىلەردىڭ تاباندى كۇرەسىنىڭ دەتەكتيۆتىك سىرىنا قانىقتى. ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن چەكيستەردەن دە ادال دوستار تاپتى. سولاردىڭ مالىمەتتەرىن الىپ، شىعارمالارىنا كەيىپكەر  ەتە ءبىلدى. ءسويتىپ ول قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن سوڭدى بولماعان دەتەكتيۆتىك ادەبيەتتىڭ باستاۋشىسى، ءارى نەگىزىن سالۋشىسى بولدى.

دەتەكتيۆتىك سالادا جازۋشىنىڭ «تاسقىن»، «كومەسكى ءىز»، «تۇندە اتىلعان وق»، «قاستاندىق»، «سىرعاباندا بولعان وقيعا»، «تاڭبالى التىن»، «سوڭعى سوققى»، «ۇياسىنان بەزگەن قۇس» سىندى كوپتەگەن شىعارمالارى جارىق كوردى.

قالىڭ وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن، قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى دەتەكتيۆتىك شىعارما – «سوڭعى سوققى» رومانى. بۇل رومان جارىق كورگەننەن كەيىن جازۋشى ءوزىنىڭ «سولدات سوعىسقا كەتتى» اتتى تاريحي رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. رومانداعى كورىنىستەر ەش بوياماسىز، شىنايى، ادەبي كوركەم تىلمەن سۋرەتتەلەدى.

– ۇناتقان قىزىڭدى بەتىنەن ءسۇيىپ كوردىڭ بە؟

– بىلاي قولىنان ۇستاعانىم بولماسا، سۇيۋگە ۇيالاتىنمىن.

بۇل ديالوگقا قۇرىلعان اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرۋىنە ونشاقتى كۇن قالعاندا ەمتيحان تاپسىرۋلارىنا رۇقسات بەرىلمەي، مايدان شەبىنە اتتانىپ بارا جاتقان ەكى قازاق جىگىتىنىڭ اڭگىمەسى ەدى. ءبىرىنىڭ اتىمەن اتالاتىن مۇحاممەد. ەكىنشىسى ءوز تەگىمەن اتالاتىن مەيىرمانوۆ. بۇل – كەمەل توقاەۆتىڭ «سولدات سوعىسقا كەتتى» دەگەن روماندارىنىڭ (1983) كەيىپكەرلەرى.

ول قازاقستان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ وتكىزگەن العاشقى بايقاۋدا  (1956) ءبىرىنشى بايگەنى جەڭىپ الادى. كەيىننەن وسى شىعارماشىلىق سايىستا تاعى دا ءۇش رەت (1972, 1977, 1980) جەڭىسكە جەتكەن  كورىنەدى. قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەكتەرىن بەينەلەگەن كوركەم تۋىندىلار جازعانى ءۇشىن «ميليتسيا قىزمەتىنىڭ ۇزدىگى» بەلگىسىمەن ماراپاتتالادى.

جوعارىدا ءسوز بولعان بايقاۋدىڭ تۇراقتى ادىلقازىلار القاسىندا بولعان قالمۇقان يساباەۆ: – «كەمەل ءبىرىنشى بايگە الدى. بىراق ءوزى قانداي تازا، ادال ادام دەسەڭىزشى» دەپ تاڭعالىپ كەلەدى. بايقاۋدىڭ  قورىتىندىسى جاريالانعان سوڭ  كەمەلگە: «بىرگە ىستەپ ءجۇرمىز، ماعان نەگە ەسكەرتە سالمادىڭ» دەسە، كەمەل: «جابىق سايىسقا قاتىسقان سوڭ ولاي ىستەۋگە بولمايدى عوي» دەپتى \5\. مىنەكەي، كەمەل توقاەۆ وسىنداي تازا، ادال، كىرشىكسىز ادام بولعان. ول ەشكىمگە دا سالماق سالماپتى، ءتىپتى تانىستىقتى دا پايدالانىپ كورمەگەن ادام دەسەدى.

قاسىمجومارت توقاەۆ اكەسى تۋرالى جازعان ەستەلىگىنىڭ سوڭعى سوزىندە «...ەكى ەسكەرتكىش تاستىڭ قاسىندا ۇزاق ءۇنسىز تۇرامىن. سەبەبىن بىلمەيمىن، زيرات باسىندا مەنىڭ ويلارىم شاشىراپ، بۇلدىرلانىپ، دەرەكسىزدەنە باستايدى. ولاردان ارىلۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى اسپانعا قارايمىن، ماعان سوناۋ جاقتا، تىم الىستا قىمباتتى اتا-انامنىڭ دا جاندارى جايلى ورىن تاپقان سياقتانادى. شەكسىز عارىشتا تىنىم تاپقان ەكەۋىنىڭ جۇمىر جەردىڭ بەتىندە تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ جاتقان بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە جان جىلۋىن جولداپ جاتقانىنا سەنگىم كەلەدى» دەپ جاقسى ءسوز جازىپتى. بۇل  جازۋشىنىڭ تەكتى ۇرپاعىنىڭ ءدال قازىرگى دۇنيەنىڭ جالعان ەكەنىنە كوزى جەتكەنىن،  كوككە قاراعاندا اتا-انا رۋحىنىڭ ءوزىن جەبەپ جۇرگەنىن سەزگەنى  بولار؟

كەمەل توقاەۆتىڭ شىعارمالارىن اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، قايتا پاراقتار بولساق، ونىڭ كوپشىلىك بايقاي قويمايتىن، ءوز زامانىندا ءمان بەرمەگەن قىرلارى اشىلىپ، بەينە ءبىر جاڭا، تىڭ تۋىندىلارمەن سىرلاسىپ وتىرعانداي كۇي كەشەتىنىڭىز جاسىرىن ەمەس. كەمەل توقاەۆ – داڭققا بولەنگەن سولدات، قالامى جۇيرىك جازۋشى. رۋحاني اسىل قازىنامىزعا قوسقان ونىڭ دا مول ۇلەسى بار. ونەگەلى ءومىر جولى، ەڭبەكقورلىعى مەن ادامي قاسيەتتەرى جاس ۇرپاققا ۇلگى  بولۋعا لايىق. ال ونىڭ تۋىندىلارى ادەبيەت تاريحىنداعى اسىل قازىنا، وشپەس مۇرا بولماق.  ءبىز سول وتكەن عاسىر  توعىسىنداعى  تۇلعالى ازاماتتاردىڭ وتان، ەل الدىنداعى ادال، ارداقتى، جانقيار ەڭبەگىن جەتە باعالاي الماي كەلە جاتقان سياقتىمىز.

المابەك يبرايىموۆ

Abai.kz