رەسمي دەرەكتەر بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ 57%-ى قالادا تۇرادى. بىراق، قالادا تۇرعاننىڭ ءبارى قىزىققا تولى عۇمىر كەشىپ جاتقان جوق. بالا-شاعانىڭ قامى دەپ قالا جاعالاعان اعايىن جيعان-تەرگەنىنىڭ جارتىسىن پاتەر يەلەرىنە ساناپ بەرىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز كۇن كەشۋدە. ارينە، قالا حالقىنىڭ ءبارىنىڭ باسىندا ءۇي جوق دەۋدەن اۋلاقپىز. قۇداي بەرگەن نەسىبەسىن كەرتىپ جەپ، ءوز ءۇيى ولەڭ توسەگىندە الاڭسىز جاتقاندار دا جەتەرلىك.

تاعى دا رەسمي دەرەككە جۇگىنسەك، ەلىمىزدە 2,5 ميلليون ادام باسپاناعا ءزارۋ. ال وسى باسپاناسىز جۇرگەندەردىڭ باسىم كوبى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر ەكەنى تاعى راس. باباسىنان قالعان بايتاق دالادان ءبىر بولمەلى پاتەر بۇيىرماعان ءبىزدىڭ قازاق نە بيلىك باسىنداعى بەزبۇيرەك قانداستارىنا، نە تالەيى تايقى تۇسكەن تاعدىرىنا وكپە ارتارىن بىلمەي باسى قاتۋدا. امالسىز ءومىر كوشىنىڭ بۇيداسىن ۇستاعان ءوزىمشىل تىرشىلىكتىڭ سوڭىنان ەش قارسىلىقسىز ەرىپ بارادى.

قالا جاعالاعان قازاقتىڭ كوبى وزگەنىڭ پاتەرىن پانالاپ ءجۇر. ءبىز ەندى «قازاقتىڭ ءبارى ءۇيسىز ەمەس» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەتىنىمىزدى ايتا وتىرىپ، قالاداعى قايمانا قازاقتىڭ قايعى-مۇڭى — جالدامالى پاتەرلەر جايىن ءسوز ەتەمىز. ارينە، قولىنان كوپ ءىس كەلەتىن، پىسىق جاندار ءۇشىن جەكە باسىنىڭ جاعدايىن وڭداپ الۋ قيىن ەمەس بولار. الايدا، كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن الىپ شاھاردان از ۋاقىت ىشىندە باسپانا الۋ تاۋ قوپارعانمەن بىردەي قيىن شارۋا. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان تاۋ قوپارۋ كەلمەگەندىكتەن، امالسىز جالدامالى پاتەر جاعالايدى.

قيىننىڭ - قيىنى سول جالدامالى پاتەرلەردە الاڭسىز تۇرۋدىڭ ءوزى ارمان بولىپ تۇر. ۇرعان سايىن ۇلكەيەتىن جالماۋىزداي جىل سايىن قيىنداپ بارا جاتقان نارىقتىق قوعام قازاقتىڭ قىل مويىنىنا تۇسكەن بۇعاۋداي بۋىندىرىپ بارادى. جىلدان-جىلعا ناشارلاپ بارا جاتقان ەل ەكونوميكاسى كۇننەن-كۇنگە قىمباتتاپ بارا جاتقان زات باعاسىنا ىلەسىپ قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقسىن جوعارلاتا الماي وتىر. وسىدان بارىپ جالاقىسى بۇرىنعىداي از قىزمەتكەرلەر باعاسى بىرنەشە ەسە وسكەن پاتەرلەردى جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيدى دەگەن ءسوز وسىدان شىعادى…

وسىنداي قيىن كەزدە ونسىز دا «جارتى قۇداي» سانالاتىن پاتەر يەلەرى پاتەر جالداۋشىلاردىڭ موينىنا ءمىنىپ العان. بۇعان زاڭدىق تانىمى وسكەن، ءوز قۇقىعىن بىلەتىن جاڭا زاماننىڭ جاستارى دا قارسى تۇرا الماي وتىر. ءۇي يەسى تاراپىنان قۇقىعىنىڭ بۇزىلىپ جاتقانىن بىلە تۇرا «كۇش قازانداي قاينايدى، كۇرسۋگە شاما جوق» دەپ كۇن كەشىپ جۇرگەندەر قانشاما. ماسەلەن، پاتەر يەلەرى بۇگىن كەلىپ، زات باعاسى قىمباتتاۋدا، ءۇي اقىسىن كوتەرەمىن دەيدى، ال ەرتەڭ كەلىپ، ءۇيدى بوساتۋىن تالاپ ەتەدى. بۇعان قارسى تۇرايىن دەسە قولىندا زاڭدى كەلىسىمشارتى جوق پاتەر جالداۋشى المالسىز «جارتى قۇدايدىڭ» ايتقانىنا كونەدى.

نەگىزى قر «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭدا پاتەر جالداۋشىنىڭ بارلىق قۇقىقتارى قورعالعان. وندا «جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنداعى مەنشiك يەسi تۇرمايتىن تۇرعىن ءۇيدi ول جازباشا تۇردە جاسالعان شارت بويىنشا باسقا ادامعا جالعا بەرە الادى» دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، كەز-كەلگەن پاتەر يەسى ءۇيىن جەكە تۇلعاعا جالعا بەرەردە مىندەتتى تۇردە جازباشا كەلىسىمشارتقا وتىرۋى كەرەك. الايدا، ءۇيىن جالعا بەرۋشىلەر بۇل تالاپتى كوزگە ىلمەي وتىر. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ايتايىق، ءبىز بىرقانشا پاتەر يەسىنە حابارلاسىپ، ءۇيىن جالعا الاتىنىمىزدى ايتىپ جازباشا كەلىسىمشارت جاساساۋدى سۇرادىق. الايدا، krisha.kz قاتارلى سايتتاردا ءۇيىن جارنامالاپ وتىرعان «قوجايىندار» جازباشا كەلىسىمشارت جاساسۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ارينە، ولار مۇنداي ءوز قۇقىعىن شەكتەيتىن قادامعا بارمايدى.

قر «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭىندا كورسەتىلگەندەي ءۇي يەسى جالداۋشىلاردى مەزگىلسىز مازالاۋعا، قالاي جانە كىمدەرمەن بىرگە ءومىر سۇرەتىنىن تەكسەرۋگە، جالعا الۋ مەرزىمى بىتكەنگە دەيىن قانداي دا ءبىر ماتەريالدىق شىعىن ءوندىرىپ الۋعا شەكتەۋ قويىلعان. الايدا، تاعى دا سول جازباشا كەلىسىمشارتتىڭ جوقتىعىنان ءۇي يەسى پاتەر جالداۋشىلاردى اڭدىپ، ولاردى باقىلاپ-باسقارىپ وتىر. ال بۇنداي ارەكەتتەر قىپ-قىزىل قىلمىسقا جاتادى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭنىڭ 24-بابىندا (مەنشiك يەسi تۇرمايتىن تۇرعىن ءۇيدi جالداۋ شارتتارى) جازىلعانداي، پاتەردى جالعا بەرۋشى-الۋشى قوس تاراپ كەلىسە وتىرىپ جاسالان كەلىسىمشارتتى بىرجاقتى بۇزۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. جالعا بەرۋ شارتىنىڭ كۇشi تاراپتار بەلگiلەگەن مەرزiم بiتكەننەن كەيiن نە شارتتا كورسەتiلگەن احۋال تۋعاندا توقتاتىلادى. جالعا بەرۋشiنiڭ تالاپ ەتۋi بويىنشا شارتتى مەرزiمiنەن بۇرىن بۇزۋعا جالداۋشى جالداۋ شارتىنىڭ ەرەجەلەرiن ساقتاماعان جاعدايدا، سونداي-اق وسى زاڭنىڭ 91-بابىنىڭ 2 جانە 3-تارماقتارىندا، 101-بابىنىڭ 7-تارماعىندا، 105-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى 1), 2) جانە 3) تارماقشالاردا، 106-بابىنىڭ 5-تارماعىندا، 107-بابىنىڭ 1) - 5) تارماقشالارىندا كوزدەلگەن نەگiزدەر مەن ەرەجەلەر بويىنشا جول بەرiلەدi.

مىنە، كەز-كەلگەن پاتەر جالداۋشى وسى زاڭ نەگىزىندە ءۇي يەسىمەن جازباشا كەلىسىمشارت جاساساتىن بولسا، بوس اۋرەشىلىكتەن الىس بولار ەدى. الايدا، بۇگىنگى تاڭدا پاتەر جالعا بەرۋشىدەن جازباشا كەلىسىم تالاپ ەتۋ مۇمكىن بولماي تۇر. ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، ءوز قۇقىعىن شەكتەگىسى كەلمەگەندىكتەن بولار پاتەر جالعا بەرۋشىلەر جازباشا كەلىسىمشارت جاساسقىسى كەلمەيدى. ەگەر ءسىز جازباشا كەلىسىمشارت تالاپ ەتسەڭىز سىزگە ءۇيىن جالعا بەرۋدەن باس تارتادى. سەن الماساڭ الاتىندار تولىپ جاتىر. ارينە، كەلىسىمشارت تالاپ ەتىپ باسىن اۋىرتپاي، ايتقانىنا كونەتىندەر.

زاڭگەر ساكەن ەشمۇراتوۆتىڭ ايتۋىنشا، پاتەردى جالعا الۋ تۋرالى كەلىسىمدى جازباس بۇرىن پاتەردىڭ جالعا بەرۋشىنىڭ اتىنا جازىلعانىنا كوز جەتكىزىپ، ءۇيدىڭ ناعىز مەنشىك يەسىمەن ءىس-ارەكەت جۇرگىزىپ جاتقانىڭىزعا كوز جەتكىزۋىڭىز كەرەك. سودان كەيىن قۇجاتتا جالعا بەرىلەتىن عيماراتتىڭ بارلىق سايكەستەندىرۋ سيپاتتاماسى جان-جاقتى كورسەتىلۋى ءتيىس: مەكەن-جاي، جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىنىڭ ءتۇرى (پاتەر، ءۇي، ساياجاي), كولەمى، قاباتى. كەلىسىمشارتتا سونىمەن قاتار تاراپتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەمەلەرى جازىلادى جانە ونى ورىنداۋدىڭ شارتتارى بەلگىلەنەدى — قانداي تاراپ كوممۋنالدىق اقىنى تولەيدى، كىم جانە قانداي جاعدايدا كەلتىرىلگەن زالالدىڭ ورنىن تولتىرادى. سوما، تولەمنىڭ مەرزىمى (اي سايىن، توقسان بويىنشا), جالداۋ مەرزىمى تالقىلانادى.

الايدا، زاڭ بويىنشا قورعالعان وسى قۇقىقتارىن پاتەر جالداۋشىلاردىڭ وزدەرى قارسى تاراپقا جىعىپ بەرەدى. سەبەبى، قاتىگەز قالانىڭ شاقىرىلماعان قوناعىنداي شارق ۇرىپ شاپقىلاپ جالدامالى پاتەر ىزدەپ جۇرگەن قازاقتىڭ كەلىسىم جازايىق دەپ كەرگىپ تۇرۋعا كۇيى كەلمەيدى. تابانىنان تاۋسىلىپ ءجۇرىپ تاپقان اياداي ۇيدەن ايىرىلىپ قالارداي اسىعىپ، ءۇي يەسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، كوشىپ كىرىپ الادى. وسىدان كەيىن قوراعا كىرگەن قويداي قوڭىر قازاققا پاتەر يەسى قالاعانىن ىستەيدى. قالاسا پاتەر اقىسىن كوتەرەدى، قالاسا كوشىرىپ جىبەرەدى.

پاتەر جالعا بەرۋشىلەردىڭ جازباشا كەلىسىمشارتتان ات تونىن الا قاشۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا، تاعى ءبىر سەبەبى مەملەكەتتى الداۋ ەكەنى ءسوزسىز. سەبەبى، جالداۋشى جالعا بەرىلىپ وتىرعان تۇرعىنجايدا تۇراتىن ادامداردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تىركەۋگە مىندەتتى. الايدا، جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى جالعا بەرۋشىلەردىڭ كوبىسى زاڭدى تۇردە سالىق ورگاندارىندا تىركەلمەي، جاسىرىن ارەكەت ەتۋگە تىرىسادى. دەمەك، جازباشا كەلىسىمشارت جاساماي پاتەرىن جالعا بەرەتىندەر زاڭدى بەلىنەن باسىپ، سالىقتان جالتارىپ وتىر دەگەن ءسوز. ەندەشە، بۇلارمەن تەك پاتەر جالعا الۋشىلار عانا ەمەس، مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى دە كۇرەسۋ كەرەك.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz