ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋى قارساڭىندا ورناعان كەڭەس وداعى مەن كومۋنيستىك قىتاي ەلىنىڭ قارىم-قاتىناستارى ماۋ زىدۇڭ مەن حرۋششەۆتىڭ اراسىنا سىزات تۇسكەن 1957 جىلدىڭ اقىرىنا دەيىن جالعاستى.

قىتاي ۇكىمەتى ازاتتىق كەزەڭى اتاعان 1949 جىلدان 1957 جىلدار ارالىعىنداعى كەزەڭدە دە قىتاي قازاقتارى مەن كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاقستان قالامگەرلەرىنىڭ بايلانىسى ءبىرشاما تەرەڭ بولدى. 1956 جىلى سəبيت مۇقانوۆ، 1957 جىلى عابيت مۇسىرەپوۆ قىتاي جەرىندەگى قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا بولىپ قايتتى. ءتىپتى سول جىلدارداعى شىنجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا قازاقستاندىق قالامگەرلەردىڭ اقىل-كەڭەسى مەن ۇلەسى مول بولدى.

ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ جاقسى كەزەڭى بولعان 1955-1956 جىلدارى شەرحان مۇرتازا «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە ءتىلشى جانە رەداكتور بولعان ەكەن.

ءدال وسى كەزدە قىتايدىڭ التاي ايماعىنداعى جاس اقىن قىزىربەك ورالوۆ «التاي گازەتىندە» ءتىلشى جانە رەداكتور بولىپ قىزمەت اتقارادى. الايدا اقىننىڭ تاعدىرى اسا اۋىر بولدى. 1968 جىلى 8 ايدىڭ 22 كۇنى قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جاعىنان تۇتقىندالىپ، نە ءبارى 32 جاسىندا، 1970 جىلى 13 شىلدەدە «جاۋمەن ءتىل بىرىكتىرىپ وتانعا وپاسىزدىق جاساعان كەرى توڭكەرىستىك توپتىڭ باس قىلمىسكەرى» دەگەن ايىپپەن اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن.

قاي داۋىردە بولماسىن تالانت يەلەرى ءبىرىن-ءبىرى تانيدى، قۇرمەتتەيدى، باعالايدى. جاسىنداي عۇمىردىڭ يەسى ءوزىنىڭ وسى قىسقا ومىرىندە قازاق قالامگەرى شەرحان مۇرتازامەن دوستاسىپ ۇلگەرەدى.

قىزىربەك ورالوۆ ساقاريۇلى 1938 جىلى ماۋسىمدا قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1954-1955 جىلداردان باستاپ «التاي گازەتى»، «ىلە گازەتى»، «شىنجاڭ گازەتى»، «شىنجاڭ ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس»، «جۇلدىز» سەكىلدى ەل ءىشى-سىرتىنداعى ءار ءتۇرلى باسىلىمداردا العاشىندا قىزىربەك ۇسەنۇلى، كەيىننەن ق.ورالوۆ دەگەن اتپەن جۇزدەن استام ولەڭ-تولعاۋلارى، اڭگىمە، ماقالالارى جاريالانعان.

1957 جىلى «ىلە گازەتىندە» ق.ورالوۆتىڭ «شەرحانعا حات» اتتى ءۇش شۋماق ولەڭى باسىلىپتى. بۇل كەزدە اقىن نە ءبارى 19 جاستا عانا ەكەن. ولەڭنىڭ تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:

شەرحانعا حات

(شەرحان مۇرتازاعا)

شەرحانىم، مەنىڭ شەرحانىم،

سىرلاستىم سىرشىل حاتىڭمەن.

جىگىتى ويشىل ورتانىڭ،

تانىسپىن كوپتەن اتىڭمەن.

جەلەگى جاسىل الماتىڭ،

التايدان الىس تۇرسا دا.

دوسىڭنىڭ ءسۇيىپ ال، حاتىن،

وزىڭمەن مەنى ءبىر سانا.

جازارسىڭ حاتتى ءجيى سەن،

جازىلار جاننىڭ ءجانناتى.

قولىڭدى قىسام - سۇيىسەم،

تۇيىسسە لانجۋ-الماتى.

(لانجۋ-الماتى – وسى باعىتتاعى قىتاي-قازاقستان تەمىر جولىن مەڭزەۋ ارقىلى ەكى ەل قازاعىنىڭ باس قوسۋ ارمانىن استارلاپ وتىر).

مەن ء(جادي شاكەنۇلى) 1997 جىلى 16 قاڭتار اتاجۇرت – قازاقستانعا ورالدىم. سول جىلدىڭ ءبىرىنشى اقپانىندا جازۋشى سەيىتحان ابىلقاسىمۇلىنا سالەم بەرە باردىم. ول كىسى قىزىربەكپەن بىرگە ۇستالاتىن بولعاندا، موڭعولياعا قاشىپ ءوتىپ امان قالعان. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اتاجۇرتقا ورالىپ، الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋىلىندا تۇراتىن. سەكەڭ كوپ اڭگىمەنىڭ اراسىندا «وتكەن جىلى 70 جاستىق تويىم ءوتتى» دەپ مەرەيتويىنىڭ ۆيديو جازباسىن كورسەتتى. تويدىڭ باستى قوناعىنىڭ ءبىرى بولىپ شەرحان اعامىز سويلەپ تۇر. داۋىسى نىعىز، ءور، كۇندەي كۇركىرەيدى:

«موڭعول قازاعى، يران قازاعى، قىتاي قازاعى دەگەن قازاق جوق، دۇنيەدە ءبىر عانا قازاق بار، ول – قازاق!» دەپ جار سالىپ تۇر.

سويتكەن شەرحان بەينەسىن كەيىننەن جاقىننان ءجيى كورەتىن بولدىق.

2006 جىلى الماتى قالاسىندا «ءۇن» اتتى جۋرنال شىعارا باستاپ ەدىك. وسى ورايدا ءوزىم ارعى بەتتەن جيناپ اكەلگەن قىزىربەك ورالوۆ ولەڭدەرىن جۋرنالدا جاريالاۋدى ءجون كورىپ، باياعى شەراعاڭمەن دوستىعى ەسىمە ءتۇستى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ انىقتامالىعىنان ول كىسىنىڭ نومەرىن تاۋىپ، قوڭىراۋ شالدىم. مەن كۇتكەن داۋىس تاعى دا كۇندەي كۇركىرەدى. ءوز جايىمدى قىسقاشا بايانداي كەلىپ:

– 1956-1957 جىلدارى شاماسى سىزبەن حات الىسىپ تۇراتىن، كەيىننەن اتىلىپ كەتكەن قىزىربەك ورالوۆ دەگەن اقىن ەسىڭىزدە مە؟ – دەدىم بىردەن.

شەراعاڭ ىركىلگەن جوق.

– ەسىمدە، بىلەمىن! – دەپ قىسقا قايىردى.

– سول قىزىربەكتىڭ ولەڭدەرىن جاريالاپ، ءومىربايانىن جۋرنالعا بەرسەك دەپ ەدىك. بىرىنشىدەن سىزبەن دوستىعى حاقىندا، ەكىنشىدەن جازىسقان حاتتارىڭىز حاقىندا بىلسەم دەپ ەدىم. ەكىنشىدەن، مۇمكىن بولسا سول كەزدەگى حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ بەرە الاسىز با دەگەن ءوتىنىشىم بار، – دەدىم.

– مەن كوشىپ قونىپ جۇرەتىن اداممىن. جيعان قاعازىمنىڭ ءبىر بولىگى تارازدا جۋالىدا جاتىر. ارقا ءتوسىن قىستاپ، جۋالىنى جايلاپ جۇرگەن جايىم بار. جاس كەلگەندىكى مە، جازدا جايلاۋ كورىپ قىمىز ىشپەسەك، جانىمىز سەرگىمەيدى. جىلدا جازدا قىمىز كەزىندە جۋالىدا بولامىن. جاز شىعا سولاي سوققاندا ىزدەپ كورەيىن، قالىڭ قاعازىمنىڭ اراسىندا بار ەكەنى انىق. بىراق ءدال قازىر  تاۋىپ بەرەمىن دەپ ۋاعدا بەرە المايمىن. كەيىنىرەك كەڭ ءبىر كەزدە حابارلاس. ىزدەگەن جوعىڭدى تابامىز، – دەدى اعامىز داۋىسىن نىعارلاي دوعارىپ.

بۇل كەزدە ش.مۇرتازا قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولاتىن.

مەن بارماعىمدى ساناسام، سول حات جازىسقان كەزىمەن ەسەپتەگەندە ارادا تۇپ-تۋرا 50 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. دەمەك، «50 جىل ەسىنەن كوتەرىلمەگەنىنە قاراعاندا حات الىسىپ، دوستاسقاندىعىنىڭ راس بولعانى عوي» دەگەن وي ءتۇيدىم. ءارى ول كىسىنىڭ ق.ورالوۆپەن بولعان بۇرىنعى دوستىعى مەن س.ابىلقاسىمۇلىنىڭ مەرەيتويىنداعى سويلەگەن سوزدەرىنە قاراپ، شەت جۇرتتاعى باۋىرلارىنا جانە ولاردىڭ ادەبيەتىنە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتى مەن باۋىرمالدىعىن دا اڭعاردىم.

كۇيبەڭگە اينالعان قۋ تىرلىكتىڭ الەگىنە الدانىپ ءجۇرىپ، بۇل بۇيىمتاي حاقىندا شەراعانى قايتا ىزدەي المادىم.

ۋاقىت شىركىن، تاعى دا زىمىراپ وتە شىقتى. قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى پانيدەن باقيعا كەتتى دەگەندە وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسى كوز الدىمنان شۇبىردى.

قىتاي قوعامىنداعى قارا بورانعا قارسى تۇرعان، ۇلتىنا جوقتاۋشى بولعان، ەلىنىڭ، جەرىنىڭ اق بوستاندىعىن اڭساعان اقىن ءىنىسى قىزىربەك ورالوۆ – شەرحان اعاسىنىڭ الدىنان جايراڭداپ شىقتى ما ەكەن كىم ءبىلسىن! ارعى بەت پەن بەرگى بەتتە جولىعا الماعان قوس مۇڭلىق جاننات تورىندە قۋانا قاۋىشىپ، كوسىلە كەڭەس قۇرىپ بارا جاتقان دا بولار.

اللا تاعالا ارعى دۇنيەنىڭ شاپاعاتىن بەرسىن مارقۇمدارعا!

ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى

Abai.kz