بۇگىنگى ادەبيەتتىك زەرتتەۋ تاقىرىپتارى ءسوز بولعاندا، ارعى بەت – قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى جايىندا «شىنجاڭ قازاق ادەبيەتى» دەگەن جالپىلاما اتاۋدى ءجيى قولدانامىز. ال شىنجاڭنان تىسقارى جەردە جاتقان قازاقتار حاقىندا، ولاردىڭ ادەبيەتى جونىندە از ايتامىز.

قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسىنە قاراستى اقساي اتالاتىن اۋدان بار. تولىق اتاۋى – اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى. 1930 جىلدارداعى زوبالاڭ كەسىرىنەن تۋعان جەر، وسكەن ولكەسىنەن بوسىپ، ىشكى قىتايعا قاراي، ودان ارى تۇركياعا دەيىن كوشكەن قازاقتاردىڭ جول-جونەكەي شاشىلىپ قالعاندارىنان قۇرالعان بۇل اۋداندا قازىر 10 مىڭعا تارتا  حالىق تۇرادى. 30 پايىزىن قازاقتار قۇرايدى.

اقساي قازاقتارىنىڭ ادەبيەت ىزدەرى ءسوز بولعاندا، ەڭ اۋەلى جازۋشى قابىلقاق كۇلمەسحانۇلىنىڭ ەسىمى ەسكە ورالادى.

قابىلقاق كۇلمەسقانۇلى (1944-2005 جج.) – اقىن، جازۋشى. قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

العاشىندا قىتايداعى ىلە پەدوگوكيكالىق ۋچەليششەسىن، كەيىننەن شۇار وقۋ-اعارتۋ ينسيتۋتىن تامامداعان.  تۋعان اۋىلى – گانسۋ ولكەسىندەگى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا مۇعالىم بولىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان.

1993 جىلى جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانىنا كوشىپ كەلىپ، 1997 جىلى الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى نۇرلى اۋىلىنا قونىس اۋدارادى. 2005 جىلى الماتىدا قايتىس بولعان. ەكى ۇل، ءۇش قىزى الماتى وبلىسى ىلە اۋدانى بورالداي اۋىلىندا تۇرادى.

«تۇماندى دالا»، «ۇرپاق»، «يەندە»، «كەرساعىم»، «دومالاق سەل»، «شىتىرمان جىلدار» پوۆەستتەرىنىڭ اۆتورى. شىعارمالارىنىڭ وزەگى – قىتايداعى قازاقتاردىڭ باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردەگى قازاق كوشتەرىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن باياندايدى. سونىمەن قاتار، «ويلاندىرار ويىقتار»، «قولعا قارعا قونعاندا»، «شەكتەسۋ»، «ادال ەڭبەك – يگىلىك قاينارى»، «باسەكە»، «ون سوم»، «تامىردىڭ تاڭباسى»، «وقۋشىدا بولاتىن ايبار»، «مەنىڭ حانزۋ اتام»، «قويشىنىڭ ءتۇنى»، «قۇبىلمالى ەسىم»، «جۇمەكەڭ»، «اق قوزى مەن كوك قوزى»، «تاڭاۋ مەن تاڭقاي» ت.ب ءازىل-سقاق اڭگىمەلەرى بار. «داستارقان باسىندا» اتتى اڭگىمەسى اقساي قازاقتارىنىڭ ءومىرى تۋرالى جازىلعان. اڭگىمەلەرى نەگىزىنەن شىنجاڭدا شىعاتىن «التاي اياسى»، «شۇعىلا» جۋنالدارىندا جاريالانىپ تۇرعان. «ارماندا كەتكەن ءومىر»، «كۇن شۋاعىندا»، «بارىمىزدە پەندەمىز» ت.ب ولەڭ، باللادالار دا جازعان.

پەداگوگيكا جانە ادەبيەت سالاسىندا «ۇيرەتۋدەن ەستەلىك جيناق»، «وقۋ جوسپارى 1991-1992 جج. ەكىنشى ماۋسىم»، «تاپسىرما جايلى از ءسوز»، «وقىتۋدى زەرتتەۋ»، «ساباق مىنبەسىندە»، «قازىرگى زامان ادەبيەتىمەن سۇراق-جاۋاپتار»، «ادەبيەت تەورياسى تۋرالى»، «شىعارما قۇرالىنىڭ ناقتى مازمۇنى»، ت.ب. زەرتتەۋ ماقالالارىن جازعان.

1993 جىلى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن "تۇماندى دالا" پوۆەستى "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ 1996 جىلعى 12-13 ساندارىندا جاريالانعان.

قابىلقاقتىڭ اقسايدا وتكەن كەزەڭىندە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋ ناۋقانى دا كەڭىنەن ەتەك العان. قىتاي قازاقتارىنىڭ گيمالاي اسقان كوشى جانە ەلىسحان باستاعان كوشتى تاقىرىپ ەتكەن – سۇلەيمەن ءدارىبايۇلىنىڭ  «كەرزامان كەشۋلەرى»،  سەيىتحان بورتانقاجىۇلىنىڭ «قارامولدانىڭ قيسساسى»،  مۇحامەتالى قاليتۇلىنىڭ «زارلى زامان»، ءنابي تۇرسىبايۇلىنىڭ «ايەمبەت تۋرالى جىر» اتتى داستاندارى ەل ىشىنە كەڭىنەن تاراعان. ءتىپتى وقيعا كەيىپكەرلەرىنىڭ دە كوبىنىڭ كوزى ءتىرى بولاتىن.

وسى كەزەڭدەردەن باستاۋ العان، كوش جانە وزگە دە تاقىرىپتار اياسىندا قولىنا قالام العان قالامگەرلەر شوعىرى كوبەيە باستادى.

قۇرمانباي تولەگەنۇلى، قاميت بولاتحانۇلى، اپەتاي مۇقاراپۇلى، ءانۋار نۇرعازىۇلى، الماس ءابۋتالىپۇلى، مارقا مالىكۇلى، كەنجەبەك زارقىمۇلى، ت.ب. قالامگەرلەردىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى ومىرگە كەلدى.

باستىلارىنان ءا. مۇقاراپۇلىنىڭ «جان القىمدا» پوۆەسى مەن «كيەلى كوش» دەرەكتى شەجىرەلىك كىتابىن اتاۋعا بولادى. بۇل شىعارمالاردىڭ نەگىزگى ارقاۋى قازاقتاردىڭ قاندى كوشى حاقىنداعى اۋىر، ايانىشتى وقيعالاردى تاقىرىپ ەتكەن.

كەيىنگى بۋىن جاستاردان شىققان عالىم، جازۋشى قالبان ىنتىحانۇلى اتاجۇرتىنا ورالىپ، «ۇركەك» اتتى رومان، «بوسقىن قازاق كوشتەرى جانە دەرەكتى ادەبيەت» اتتى زەرتتەۋ كىتابىن جازدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى قاجىمۇرات تولەگەنۇلى قر «بوزوق» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنىڭ» عىلىمي بولىمىندە ابىرويلى قىزمەتتەر اتقارىپ، ماقالالار جاريالاپ ءجۇر.

اقسايداعى قازاق ادەبيەتى جانە كوش تاقىرىبى توڭىرەگىندە ۇجىمدىق جيناقتاردان – «سارقىراما»، «چيڭحاي-شيزاڭ ۇستىرتىندە»، ت.ب. كىتاپتار جارىق كورگەن.

اقسايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەيبىر وزىق ۇلگىلەرىنىڭ قىتاي تىلىنە اۋدارىلۋى مەن قىتاي تىلىندە شىعارمالار جازۋ ءۇردىسى دە قالىپتاسا باستاعان. قىتاي جازۋشىسى حى ءچيدىڭ «گانسۋ قازاقتارى» كىتابى مەن قازاق قالامگەرى ءانۋار نۇرعازىۇلىنىڭ «باقىتتىڭ شىن سىرى» كىتاپتارىنىڭ قىتاي تىلىندە جارىق كورۋى سونىڭ ءبىر عانا مىسالى.

بۇگىندەرى قىتايدىڭ شالعاي تۇكپىرىندە جاتقان اقساي اۋدانىنىڭ قازاقتارى ينتەرنەتتىك بايلانىس جۇيەسىن پايدالانىپ، قازاقستان قازاقتارىمەن دە، شىنجاڭ قازاقتارىمەن دە ءجيى بايلانىستا بولىپ وتىرادى. ءارى ادەبي ورتامەن دە قارىم-قاتىناسىن ۇزگەن جوق.

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz