قىزدىڭ ابىرويىن ۇلتتىڭ ابىرويى ساناعان، ارۋلارىن اۋىل بولىپ كولدەنەڭ كوز بەن جەلىكپە سوزدەن قورعاعان كۇندەر تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنان قول بۇلعاپ، كەلمەسكە كەتتى. قوعامدا كەڭىنەن تارالعان جالعان ستاتيستيكا دا قىز بالالاردىڭ قادىرىن كەتىرىپ تۇرعان ءبىر ەسەر كۇشكە اينالدى. ءيا، ەكىنىڭ ءبىرى سوزىنە تۇزدىق ەتىپ، پىكىرىن ادىپتەگىسى كەلەتىن ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ سانىنا قاتىستى دايەكسىز اقپاردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ءاربىر ەر ادامعا 7-8 قىزدان كەلەتىن كورىنەدى. وسى اقپاراتتى نەگىزگە العان كوپ قاراكوزدەرىمىز قازاق ازاماتتارىنىڭ ازدىعىن تىلگە تيەك ەتىپ، شەت ەلدىك ازاماتتاردى ەس تۇتىپ،  ەتەگىنەن ۇستاۋدى قالىپتى جاعداي كورىپ وتىر.  

2017 جىلى ەلىمىزدە تىركەلگەن ارالاس نەكەلەردىڭ سانى 20 مىڭنىڭ ۇستىندە. «قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن، ەكى كوزگە مولتىلدەپ جاس كەلەدى» دەپ شىن كۇڭىرەنەتىن كەز ەندى تۋعانداي. جەتى اتادان قىز الىسپاي قانىن تازا ساقتاۋدى مۇرات تۇتقان بابالاردىڭ بالاسى ونداي تۇسىنىكتەن ادا جات جۇرتتىقتىڭ وتاناسىنا اينالىپ، سودان ۇرپاق ءوربىتۋدى ار سانامايتىن كۇيگە جەتتى. مۇنىڭ ءبىر ۇشى ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن قىزداردىڭ سانىنا قاتىستى جالعان ستاتيستيكادا جاتىر.

ال فاكت نە دەيدى؟ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ 2018 جىلعى دەرەگىنە سۇيەنسەك قازاقستاندا 8 791 298 ەر ادام، 9 366 039 ايەل ادام بار ەكەن. ەڭ قىزىعى 62 جاسقا دەيىنگى ەر ادامداردىڭ سانى ايەل ادامداردىڭ سانىنان 160 مىڭعا ارتىق. ءبىز ويلاعانداي قازاقتا ءار شەتەلدىكتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرەتىن ارتىلىپ جاتقان قىز جوق ەكەن.  قازاق قىزدارىنىڭ وزگە ۇلتقا تۇرمىسقا شىعىپ، «ەل بولمايتىن جيەندەردى» ءوربىتۋى – ۇلتقا قاۋىپ. ەڭ ءارىسى، تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق كەڭەس وداعى تۇسىندا ينتەرناتسيونال وتباسىلار دارىپتەلىپ، ورىس پەن قازاقتى، قازاق پەن دۇڭگەندى، باسقا دا ۇلت وكىلدەرىن ءبىر وتباسى مۇشەسى ەتۋگە تالپىنىستار جاسالدى. ماسەلەن، 1998 جىلى قازاقستاندا  239 ارالاس نەكە تىركەلىپ، ونىڭ 40%-ىن قازاقتار قۇراعان. بۇل كەزىندە قۇدايسىز ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورگەن ۇلتسىزداندىرۋ يدەولوگياسىنىڭ جەمىسى بولاتىن. وسى ۋاقىتتا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «ساياسىنان» شىققان وزگە ەلدەردە اتالمىش كورسەتكىش الدەقايدا از مولشەردە بولعان.

ءبىز مۇنداي كۇيگە قالاي جەتتىك؟ «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم، قالا بەردى ەسىكتەگى كۇڭنەن تىيىم» دەپ بەتىندە قىزىلى كورىنە باستاعان قىزدى سىرت كوزدەن قورعاشتاپ باققان حالىقتىڭ ۇلتتىق تاربيە تەتىگىنەن اجىراپ، قارا سۋدان قايماق ىزدەگەندەي باتىستىڭ ءار ىسىنەن ونەگە مەن جاڭاشىلدىق ىزدەۋى – قوعامدا ورىن الىپ جاتقان كوپ دۇدامالدىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى. ال «ەۋروپا مادەنيمىن دەپ ماقتانعانىمەن مادەنيلىگى ۇستالىقتا عانا، مىنەزى حايۋاندىق ساپارىنان قايتقان جوق» ء(ا.بوكەيحان).

بىزگە ۇلت رەتىندە شىنايى «رۋحاني جاڭعىراتىن» كەز جەتتى. مەكتەپ قابىرعاسىنداعى بۇعاناسى قاتىپ، بۋىنى بەكىمەگەن، وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن بالالارعا ءۇش تىلدىلىكتەن بۇرىن اتا ءداستۇرىن وقىتىپ، انا ءتالىمىن سىڭىرتەتىن «ءداستۇرتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋ قاجەت. ۇلتتىق تاربيە مەن مىنەزدى مەكتەپ قابىرعاسىنان ءسىڭىرىپ وسكەن ۇرپاق «كۇن سونگەنشە سونبەيتىن» ەلدىگىمىزدىڭ كەپىلى بولماق!

ءشىنادىل سالتانات

Abai.kz