كۇللى قازاققا تانىس «اۋىلىم» ءانى تۋعان جەرگە ارنالعان گيمن بولعالى قاشان! قازىر الماتى وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋىلىندا تۇراتىن 83 جاستاعى اقىن جابايىل بەيسەندى سوزگە تارتتىق.

- جابايىل اعا، ءسىز ارعى بەتتە تۋعانمەن، بار عۇمىرىڭىز تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىندە، قاسيەتتى الاكولدىڭ ماڭىندا ءوتىپ جاتىر. قازىر دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟

- راحمەت. ءحالىم جامان ەمەس، تەك ەكى كوز بۇلدىراپ، كورۋ ناشارلاپ بارادى. مىنە، ءوزىڭنىڭ سۇلباڭدى عانا شامالاپ وتىرمىن. 1991 جىلى-اۋ دەيمىن، اپاتقا ۇشىراپ، ءبىر كوزىم زاقىمدانعان ەدى، سونىڭ زاردابى ەكىنشى كوزىمە ءتيىپ، سوقىر بولۋعا اينالدىم. بۇل، ەڭ الدىمەن شىعارماشىلىعىما كەسىرىن تيگىزەتىن بولدى. نە ءباسپاسوزدى قاراي الماي، نە كىتاپ وقي الماي پۇشايمان حالگە ءتۇستىم. قازىر قالىڭدىعى ءبىر ەلى كوزاينەك تاعىپ، ماركەرمەن جازعان بولام. ونىڭ ءوزى اندا-ساندا.

- ءسىز جايلى جۇرتشىلىق از بىلەدى. ءومىر جولىڭىز تۋرالى وقىرماندارعا ايتىپ بەرىڭىزشى.

- مەن قىتايدا، تارباعاتاي ايماعى، تولى اۋدانى، جايىر دەگەن تاۋدىڭ  ەتەگىندەگى ءدام وزەنى ماڭىندا دۇنيەگە كەلدىم. سول جاقتا جاستىق شاعىم ءوتتى. اكە-شەشەم اجەپتاۋىر مالدى ادامدار ەدى. تولى اۋدانىندا ورتالاۋ مەكتەپتە وقىدىم. سوسىن شاۋەشەك گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە وقۋدان شىعارىلدىم.

- نەگە؟

- ءبىز ءوزى شاۋەشەك گيمنازياسىنا قاراقۇلاقتانىپ باردىق. وندا قازاق، تاتار، وزبەك، ۇيعىر ت.ب. ۇلتتاردىڭ ۇل-قىزدارى ءدارىس الاتىنبىز. ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، بوزبالا بولىپ قالعانبىز، ەپتەپ قىزدارعا قىرىنداعىمىز كەلەدى. قالادا وسكەن ولار قىردان كەلگەن ءبىزدى مەنسىنبەيدى. ەلتىرى شاپان مەن ەلتىرى تىماق شىنىندا دا سوكەتتەۋ كورىنەتىن بولسا كەرەك. امانجان، تولەۋبەك ۇشەۋمىز بىرىگىپ، قايتسەك تە سول قىزداردىڭ مىسىن باسساق-اۋ دەپ جۇرگەندە ويىمىزعا مىناداي ءبىر جايت ساپ ەتە ءتۇستى.

- ول كىسىلەر كىمدەر ەدى، كەيىن بەرى ءوتتى مە؟

- امانجان جاقىپوۆ بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى، تالانتتى اقىن، جازۋشى ەدى. تولەۋبەك جاقىپباەۆ جۇرتقا كەڭ تاراعان «كەزدەسسەم ۇرلانا قارايمىن، اساۋداي تۋلايدى جاس جۇرەك» دەپ باستالاتىن اتاقتى ءان ءماتىنىنىڭ اۆتورى، «لاشىن» دەگەن اتپەن پروزالىق كىتاپ جازعان. ەكەۋى دە باقيلىق بولدى.

- سودان؟

- بۇلاردى ولەڭمەن، مازمۇنىن كەلىستىرىپ تۇيرەۋ قاجەت. قازاقتىڭ ءبىر كوركەم جىگىتىنە بارشا ادەمى قىز عاشىق بولىپ، ۇمتىلادى. ول جىگىتتى قالاي جاسادىق دە؟ بىرەۋمىزدىڭ بويىمىزدى، بىرەۋمىزدىڭ شاشىمىزدى، موينىمىزدى، تاعى ءبىرىمىزدىڭ قاسىمىزدى الىپ، ءبىر كەلىستى جىگىت جاسادىق. ونى مەكتەپتىڭ قاق ورتاسىنا ەسكەرتكىشتەي تۇرعىزىپ، الگى ءبىزدى جاراتپاي جۇرگەن قىزداردىڭ اتتارىن اتاپ، سونىڭ الدىنان ءبىر-بىرلەپ جۇرگىزدىك. ءبىز جاساعان كەيىپكەر ولاردىڭ ءبىرىن دە مەنسىنبەيتىن بولىپ شىعادى.

- ولەڭمەن عوي؟

- البەتتە، ولەڭمەن. ماسەلەن، بىلاي ەندى:

...جارايدى جابايىلدىڭ بويىن الدىق،

ال، ەندى مويىن ىزدەپ كىمگە باردىق.

امانجان الما مويىن جىگىت ەدى،

قويماستان بەرمەسىنە سۇراپ الدىق، - وسىلاي باستالىپ، كەتە بەرەدى، ارعى جاعىن ۇمىتىپ قالدىم. وسىنى ادەمىلەپ جازدىق تا، كوپ دانا ەتىپ كوشىرىپ، تۇندە گيمنازيانىڭ ىشىنە شاشىپ تاستادىق. تاڭەرتەڭ ساباققا كەلسەك، بالالار ۋ-شۋ، ءبارىنىڭ قولىندا ءبىز جازعان «سىر –داپتەر» دەگەن ولەڭ كىتاپشا. اتى اتالعان تاتار، وزبەك، ۇيعىر قىزدارى ەكى كوزدەرى بۇلاۋداي بولىپ، جىلاپ ءجۇر. سودان قويشى، سول كۇننەن باستاپ، تاتار، ۇيعىر، وزبەك مۇعالىمدەرى بىزگە قىرىن قارايتىن بولدى. ولاردىڭ دا شامىنا تيگەن سىڭايلى. ۇشەۋمىزدىڭ بۇل قىلىعىمىزدى ەرلىككە بالاپ وتىرعام جوق. جاستىقتىڭ ءبىر جەلىگى عوي. الايدا، وسى جەلىك باسىما كەيىن قارا بۇلتتاي ءۇيىرىلدى دە وتىردى. ولار مۇنى ۇلتتىق الاۋىزدىققا اينالدىرىپ، ۇلعايتا ءتۇستى. مەكتەپتى قويىپ، قالالىق ساقشىدان ادامدار كەلىپ، سۇراققا الا باستادى. ءىس ناسىرعا شاپتى. الما باعىندا ءبىر توپ بولىپ وتىرعانىمىزدى، جانىمىزدا ا.فادەەۆتىڭ «جاس گۆارديا» كىتابى جاتقانىن بىرەۋلەر جەتكىزىپتى. تەرگەۋ كەزىندە سۋرەتى دە بار ەكەنىن ايتتى، بىراق كورسەتكەن جوق. ءسويتىپ، وقۋدان شىعارىلدىق. ءۇش ايماقتىڭ قالالارىندا (التاي، تارباعاتاي، ىلە) ەشقانداي وقۋعا الىنباسىن، جۇمىس بەرىلمەسىن دەگەن جارلىعى قوسا شىقتى. سوندا دا وقۋ ىزدەپ ۇشەۋمىز ۇرىمجىگە كەلدىك. از كۇننەن كەيىن امانجان شاۋەشەكتەگى جالعىز شەشەسىنە الاڭداپ، قايتىپ كەتتى دە، تولەۋبەك ەكەۋمىز شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ سۋرەت فاكۋلتەتىنە تاپسىرىپ، سىناقتان وتتىك. جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ۇيىندە جاتتىق. جەڭگەمىز سول تۇستا ءتۇسىرىلىپ جاتقان «حاسەن-ءجاميلا» كوركەم ءفيلمىنىڭ ەپيزودىندا وينايتىندىقتان، شانحايدا، ءتۇسىرۋ الاڭىندا ەدى. قاجەكەڭنىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتقانىمىز ءبىر ەسەپتەن دۇرىس بولىپتى، ول «شۇعىلا» جۋرنالى باستىعىنىڭ ورىنباسارى. ولەڭدەرىمىزدى كەزەكسىز باسىپ، قالاماقىعا قارىق قىلىپ تاستادى. الايدا، بۇل تىرلىگىمىز دە شولاق بولدى، جەرگىلىكتى بيلىك قۇرىعىنان كوپ ۇزاي المادىق، ەكى-ءۇش ايدان كەيىن ارتىمىزدان قاعاز كەلىپ، تاعى وقۋدان شىعارىلدىق.

- نە كىنا تاعىپ وتىر سوندا؟

- باياعى سول اۋەن. ۇلتارالىق دۇردارازدىق تۋدىراتىن ءىس جاساپپىز. ايرانداي ۇيىعان جاستاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، الاتايداي ءبۇلدىرىپپىز. كىتاپتاعى ولەگ كوشەۆوي سياقتى ۇيىم قۇرماق بولىپپىز. نەگىزگى اڭگىمەدەن ءسال اۋىتقىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن. 1955 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» دەگەن ۇران تاستاپ، ءبىراز ازاماتتار اتامەكەنگە بەت بۇردى. سولاردىڭ اراسىندا دوستارىم امانجان مەن تولەۋبەك تە كەتتى. ولاردان مەنىڭ دە قالعىم كەلمەي، اكەمنەن رۇقسات سۇرادىم. جارىقتىق دالادا تۇيەگە تۇز سالىپ ءجۇر ەكەن، ۇندەمەي ءجۇرىپ الدى. ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان كەيىن جانىما تاياپ كەلىپ: «ءاي، بالام، ءبىز بۇل جەردە كوپ اۋىلمىز. ولاردىڭ ءبىرى دە قوزعالعان جوق. ءبىزدىڭ دە جىلى ورنىمىزدى سۋىتقانىمىز جاراماس. ونىڭ ۇستىنە جاڭا تۇيەگە تۇز بەرىپ جۇرگەندە بايقاسام، بارلىعىنىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ ءجۇر» دەدى. اكە ءسوزى ءبىز ءۇشىن زاڭ، ءسويتىپ، ەشقايدا شىعا الماي قالا بەردىم. قالعانىمدى قايتەيىن، ەشكىم، ەشقايدا نە جۇمىسقا، نە وقۋعا المايدى. ەلدە ءبىر ساياسي ناۋقان باستالسا-اق، الدىمەن مەنى شاقىرتىپ، تەرگەۋگە الادى. جاس ءومىرىم قىزىققا ەمەس، قياناتقا بەلشەسىنەن باتا باستادى. ارادا ەكى جىل وتكەندە دوستارىما ىلەسىپ كەڭەسكە وتپەگەنىم، جاستىعىم ەسكەرىلىپ، ءۇرىمجى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە بارۋىما رۇقسات بەرىلدى. قۇداي قولدادى، جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، زايا كەتكەن جىلداردىڭ ەسەسىن قايتارعانداي، بىلىمگە باس قويدىم. دەگەنمەن، قۋانىشىم تاعى ۇزاققا سوزىلمادى. جاڭادان اشىلعان 3 جىلدىق ينستيتۋتتىڭ 2 كۋرسىندا جۇرگەنىمدە قىتايدا «ستيل دۇرىستاۋ» دەگەن ساياسي ناۋقان بەلەڭ الىپ، ەل ىشىنەن ۇلتشىلدار مەن وڭشىلدار ىزدەستىرىلە باستاعاندا، تاعى اتىم اتالىپ، قۇرىققا ءىلىندىم. ءبىر اي بويى ەل الدىنا تۇرعىزىپ قويىپ، قوعامعا قارسى ىستەگەن ىستەرىڭدى وزدەرىڭ اشكەرەلەڭدەر دەپ الەك سالدى.

- سوندا نە سۇرايدى، قانداي تالاپ قويادى؟

- نە دەسىن؟ سەندەر شاۋەشەك گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەندە «سىر-داپتەر» دەگەن ولەڭ جازىپ، ۇلت اراسىنا ىرىتكى سالعانسىڭدار. كەڭەس جازۋشىسى فادەەۆتىڭ رومانىن كوتەرىپ جۇرگەنسىڭدەر. ول روماننىڭ كەيىپكەرلەرىن ءبىز جاقسى بىلەمىز، ولار كوتەرىلىسشىلەر. سەندەر دە سوعان ەلىكتەپ جۋڭگوعا (قىتايعا) قارسى ۇيىم قۇرماقشىسىڭدار دەيدى. ودان قالسا، جاعدا بابالىقۇلى باستاعان «ءۇش ءتۇتىننىڭ باسىن قوسۋ» (ونىسى موڭعول، قىتاي جانە قازاقستاننىڭ قازاقتارى) ۇيىمىنا دا كىرگەن شىعارسىڭدار دەپ اۋرەلەيدى. ءبىز اقتالعان بولامىز. اقىرى ءبىزدى قارا جۇمىسقا كەستى. ونى ايتاسىڭ، قىتاي ۇكىمەتى سول 1959 جىلى كەڭەس ەلىندە وقۋدا جۇرگەن قازاق جاستارىن قايتا شاقىرىپ الدى دا، تۇگەلدەي قارا جۇمىسقا ايدادى. ولاردىڭ ىشىندە قازىرگى اتاقتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، داۋلەسكەر كۇيشى بەكەن ۋاليەۆ، باياعى دوسىم تولەۋبەك جاقىپباەۆ تا بار.

- سوندا ءسىز دە قابدەش ءجۇمادىلوۆ سەكىلدى بولات قورىتۋ پەشىنە جۇمىسقا ايدالدىڭىز با؟

- جوق. مەنى وسى كۇنگى دوستىق - الاشونكوۋ تەمىرجولىنىڭ العاشقى لينياسى جۇرگىزىلىپ جاتقان قۇرىلىسقا سالدى. قارا كۇزگە دەيىن سوندا بولىپ، وقۋىمدى ارى قاراي جالعاستىرۋعا رۇقسات الدىم. كەلەسى جىلى ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، شاۋەشەككە مۇعالىمدىككە ءبولىندىم. بىراق، مۇعالىم بولىپ الاڭسىز ىستەي المادىم. ول ەلدە وقتىن-وقتىن ادامداردى تەكسەرىپ تۇراتىن ساياسي ناۋقان بولادى. مىنە، سول كەزدە وزگەدەن بۇرىن كوزگە مەن تۇسە كەتەم. وسىلايشا ىرىڭ-جىرىڭمەن تاعى 2 جىل ءوتىپ، 1962 جىلدىڭ قىسىندا جۇبايىم باۋكەننىڭ كەڭەستىك پاسپورتىنا تىركەلىپ، قازاقستانعا ءوتتىم.

- ءبىر «ۋھ» دەگەن شىعارسىز؟

- ءيا، بىراق الدىمدا ۇزاق شىرعالاڭ كۇتىپ تۇر ەكەن. دەگەنمەن، اتامەكەننىڭ ءجونى بولەك. مەنىڭ ارتىمنان جازعىتۇرىم شەكارا اشىلىپ، ەل بەرى قاراي جوڭكىلىپ وتە باستادى.

- اعايىن-تۋىس، دوس-جاران، تامىر-تانىستارىڭىز كەلىپ كوزايىم بولدىڭىز عوي.

- البەتتە. ول كەلگەندەر بىردەن كەڭەس پاسپورتىن الىپ، مارە-سارە بولىپ جاتتى. ال، تاعدىر مەنى نە ولاردىڭ، نە وسى جەرلىك قازاقتاردىڭ توبىنا قوسقىسى كەلمەي ءبىرشاما اۋرە-سارساڭعا سالدى.

- نەگە بۇلاي دەيسىز؟ اتامەكەنگە ءوتتىڭىز، ارتىڭىزدان ەلىڭىز كەلدى. الدە باسقا سەبەپتەرى بار ما؟

- ول كەزدە كەڭەس وداعى ءوز پاسپورتىنا ادام تىركەسە، قىتاي پاسپورتى قوسا بەرىلەدى. ماعان قىتاي پاسپورتىن بەرىپ تىركەگەندىكتەن، كەڭەس پاسپورتىن الا الماي الەگىن كوپ كوردىم. ول كەزدە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قاتىناس ناشارلاپ تۇرعان كەز. ماعان جىلىشىراي تانىتۋ بىلاي تۇرسىن، كۇدىكپەن قارايتىن سەكىلدى. ونى ءىشىم ەپتەپ سەزەدى. ايتەۋىر، مۇعالىمدىك قىزمەتكە ءىلىندىم. ماقانشى اۋدانىنداعى جاربۇلاق سەلوسى شەكارا تۇبىندە، الاكولدىڭ جاعاسىندا. سول جەردە ب.مايلين اتىنداعى ورتا مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەمىن. 80-90 شاقىرىمدىق اۋدان ورتالىعىنا كەلگەنشە بىرنەشە پوستىدان وتەمىز. اۆتوبۋستا قالىڭ ەلمەن كەلە جاتىپ، جاڭاعى تەكسەرۋلەرگە كەلگەندە، مەنى تالاي ۇستاپ الىپ قالعان جاعدايلار بولدى. ويتكەنى، بۇل جەردىڭ ازاماتى ەمەسپىن.

- قاماپ تاستاي ما سوندا؟

- جوق. پوستىدا تۇرعان سولدات باستىقتارىنا تەلەفون شالادى. ونى بىلايعى جۇرت سارىلىپ توسادى. جولاۋشىلاردىڭ مازاسى كەتەدى، جاس بالالار قىڭقىلداپ جىلاي باستايدى. جاۋاپ كەلگەنشە كۇتەمىز. وسىدان مەندە كوڭىل كۇي دە بولعان جوق، دەنساۋلىعىم دا سىر بەرە باستادى. بالا كۇنىمنەن كاسىپ ەتكەن ولەڭدى دە تاستاپ كەتتىم. ونىڭ ۇستىنە ۇستازدىق اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى عوي.

- جالپى، سول تۇستا «بۇل قىتايدان بىتىرگەن، ديپلومى جارامسىز» دەگەن  سياقتى اڭگىمەلەر تۋىنداعان جوق پا؟

- باسىندا بولدى، كەيىن ءبارى دالەلدەندى عوي. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جاربۇلاقتاعى ب.مايلين اتىنداعى ورتا مەكتەپكە كرۋ كەلىپ، تەكسەرۋ جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە مەنىڭ قىتايدا، ءۇرىمجى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنان العان ديپلومىم جوعارى بىلىمگە جاتپايتىن بولىپ، ون جىلداي الىپ كەلگەن ەڭبەكاقىمنىڭ ءبىر بولىگى مەملەكەتكە قايتارىلسىن دەپ شەشىپ كەتتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كىمنەن كومەك تىلەمەكپىن؟

- بۇل كەزدە كەڭەس پاسپورتىن الىپ پا ەدىڭىز؟

- يا، 1968 جىلى ارعى بەتتەن وتكەنىمە 6 جىل بولعاندا ارەڭ العانمىن. سونىمەن، بالا كەزدەن بىرگە وسكەن قابدەشكە ء(جۇمادىلوۆ) باردىم. ەندىگى ماقسات، ديپلومنىڭ جوعارى بىلىمگە جاتاتىنىن دالەلدەۋ عوي. ول بىردەن كازپي-ءدىڭ رەكتورى قۇلاحمەتوۆ دەگەن كىسىگە الىپ باردى. ديپلومدى ۇيعىرشادان قازاقشاعا اۋداراتىن ءبىر ۇيعىردى تاۋىپ، اۋدارتتىق تا، سول كەزدەگى وقۋ ءمينيسترى روزا ەسەنجولوۆاعا كىردىك. ول مينيسترلىكتىڭ جوعارعى وقۋ ءبولىمىن باسقاراتىن لەنينشىل رۇستەموۆ دەگەن ادامعا جىبەردى. رۇستەموۆ مۇنى شەشە المايتىنىن، سوڭعى ءسوز تەك ماسكەۋ تاراپىندا ەكەنىن ايتتى. ەندى مۇنى ورىسشاعا اۋدارتۋ ءۇشىن قابدەش ەكەۋمىز جازۋشىلار وداعىنداعى اۋدارما بولىمىنە، ازات سۇلەەۆكە الىپ كەلىپ ەدىك. ازەكەڭ كونياك ىشەدى ەكەن، الگىسىن الىپ شىقتى. ءبىر-ءبىر رومكەدەن كەيىن، كابينەتكە اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ كىردى. قابدەشپەن جولداس كورىنەدى، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ امانداستى دا، مەنى تانىستىردى: «ءاي، مۇقاعالي، 1954 جىلعى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنداعى سەنىڭ ولەڭىڭدى جاتقا ايتاتىن جىگىت بار دەپ ەدىم عوي.  مىنە، ءوزى الدىڭدا تۇر»، دەدى. ەندى ول بولەك اڭگىمە. سونىمەن، قۇجاتىمدى اۋدارتىپ، ماسكەۋگە جىبەردىك. تامىز ايى تۋدى، بالالاردىڭ دەمالىسى اياقتالىپ كەلەدى، بىراق ماسكەۋدەن حابار جوق. ايدىڭ اياعىنا تامان ساعىندىرىپ، سارعايتقان جاۋاپ حات تا كەلدى-اۋ. «سول كەزەڭدەگى ءۇرىمجى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ساباق بەرگەن كادرلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى تاشكەنت قالاسىنان ءبىلىم العاندار، باعدارلاما ورتاق، سوندىقتان ديپلوم جارامدى دەپ تانىلسىن»، دەپتى. قول قويعان سسسر وقۋ مينيسترلىگى جوعارى وقۋ ورىندارى باسقارماسىنىڭ  باستىعى ۋسانوۆ دەگەن. ءسويتىپ، قايتادان ءدارىس بەرۋدى جالعاستىردىم.

- پوەزياعا قاشان قايتا ورالدىڭىز؟

- 1972 جىلعا دەيىن بىردە-ءبىر ولەڭ جازعام جوق. بۇرىن توتە جازۋمەن وقىعاندىقتان، كيريلليتساعا ۇيرەنىپ، قازاق وقۋلىقتارىندا كەزدەسەتىن ورىس تەرميندەرىن دۇرىس ۇعىنۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولدى. كۇندەر زۋلاپ، ايلار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. ءبىرشاما ەسىمدى جيعاننان كەيىن ەندى ەسكى كاسىپ - ولەڭ جازۋعا كوڭىلىم شاپتى. سول ولەڭنىڭ بىرەۋى وزدەرىڭىز ايتىپ جۇرگەن «اۋىلىم» بولاتىن.

- اعا، اۋىلىم دەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا كادىمگى  وسى كۇنگى شاتىرلى ۇيلەر ەلەستەيدى. ءسىز قاي اۋىل كەلبەتىن جىرلادىڭىز؟ «اۋىلىم» ءانى قالاي تۋدى؟ بۇل ولەڭ تەمىرجاننىڭ قولىنا قالاي ءتۇستى؟

- ارينە، “اۋىلىم” دەپ تۋىپ-وسكەن مەكەنىمدى جىرلادىم. ءالى ەسىمدە، جايىر تاۋىنىڭ قويناۋىندا جۇمىرتقاداي اپپاق كيىز ۇيلەر تۇراتىن، كوك ءتۇتىنىن جىبەكتەي سوزىپ. كۇركىرەپ وزەن اعىپ جاتادى، اۋدەم جەردەگى تەپسەڭدە بيە بايلانىپ، جەلىدە قۇلىن تۇرۋشى ەدى. جەروشاقتا وت لاۋلاپ، كەشقۇرىم جاستار التىباقان ويناپ، مارە-سارە بولىپ جاتاتىن... جالپى، اۋىل دەگەندە اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى مەكەن ەتكەن، ۇلتىمىز ءوسىپ-ونگەن كيىز ءۇي كوز الدىڭا كەلەدى عوي. 1995 جىلعا دەيىن تابانى كۇرەكتەي 36 جىل ءبىر مەكتەپتە ۇستازدىق ەتتىم. ءبىر ءسات قول بوساعاندا ارتتا قالعان ەلىمدى، جاستىق شاعىمدى ەسكە الىپ، ساعىنىپ جۇرگەندە تۋعان ولەڭ عوي. بىردە ۇيگە بەلگىلى ءانشى، اتاقتى «حاسەن-ءجاميلا» كوركەم ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرى ابىلاي تۇگەلباەۆ كەلدى. وتكەن-كەتكەندى ايتىپ، شەر تارقاتىستىق. ءبىر كەزدە ول: «جابايىل، سەن شىڭجاڭدا جۇرگەندە اجەپتاۋىر اقىن ەدىڭ. وسى جاققا كەلگەلى ءۇنىڭ شىقپايدى عوي»، دەدى. مەن: «ونىڭ راس، دەنساۋلىعىم دا، كوڭىل كۇيىم دە بولماي ءجۇر. ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە كوشۋ وڭاي دەيسىڭ بە!؟ كوڭىلىم ويپىل-تويپىل»، دەدىم. ۇستەل ۇستىندە جاتقان قاعازداردى قاراپ وتىرعاندا كوزىنە توتەشە جازىلعان وسى ولەڭ تۇسكەن عوي. «ياپىراي، جاكە، مىنا ولەڭىڭ انگە  سۇرانىپ تۇر ەكەن. مەن وسىنى بالەنشە دەگەن (اتىن ۇمىتتىم) كومپوزيتورعا بەرەيىنشى»، دەپ الىپ كەتكەن. كەيىن الگى ايتقان كومپوزيتورى ەمەس، تەمىرجان  بازارباەۆ ات-تۇيەدەي قالاپ الىپتى. بۇل 1972 جىل ەدى. كەلەسى جىلدان باستاپ، ريشات ابدۋللين راديودان ايتا باستادى.

- ءاندى العاش ەستىگەندە اجەپتاۋىر تولقىعان شىعارسىز؟

- و نە دەگەنىڭ! بۇل ءوزى قىتايدان كوشىپ كەلىپ، وسى جەرگە سىڭىسە الماي جۇرگەن كەز عوي.

- «اۋىلىمنىڭ» ءانىن جازعان تەمىرجان بازارباەۆپەن جولىعا الدىڭىز با؟

- ءيا، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا جاربۇلاق سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورىنا ايتىپ، سەمەيدەن تەمىرجاندى شاقىرتتىق. قاسىندا مارقۇم ءانشى داۋىل حايرۋللين بار، كەلدى. بىراق، تەمىرجاننان ءدارىس تىڭداعان شاكىرت مۇنشاما كوپ بولار ما؟ اۋىلعا كىرە بەرىستەن كۇتىپ الىپ، قاۋمالاپ، تەمكەڭ كەزدەسۋگە كەلە المادى. كەيىن سەمەيدە الدەنەشە رەت جولىعىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- سونىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرىڭىزشى.

- العاش كورگەنىمدى ايتايىن. 1974 جىلى مۇعالىمدەردىڭ ءبىر ايلىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنا وقۋعا كەلدىم. جاتاقحانادان ورىن العاننان كەيىن، تەمىرجاندى ىزدەۋگە شىقتىم. تاپتىم، بەس قاباتتى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا تۇرادى ەكەن، ءوزىمدى تانىستىرعاننان كەيىن، قالبالاقتاپ قالدى. ايەلىنىڭ اتى ءالفيا ەكەن. تەمكەڭ ءبىر كونياكتى اكەلىپ قويىپ، پيانينوعا وتىردى. سوسىن، «جاكە، ءومىرىمنىڭ ءبىرسىپىراسى سەمەيدە ءوتتى. سوندىقتان، سەمەي تۋرالى ءان جازسام دەپ ءجۇرۋشى ەم، سونى ءسىزدىڭ «اۋىلىمىڭىزعا» جازعانىم قانداي دۇرىس بولعان. ەگەر، سەمەي تۋرالى بولسا اياسى تارىلىپ، ءبىر-اق ۋىس بولىپ قالعانداي ەكەن. اۋىل بۇكىل ءيىسى قازاقتىڭ شىققان جەرى، اناسى. بارشامىزعا ورتاق تاقىرىپ بولعاندىقتان ءدۇر ەتىپ، شارىقتاپ كەتتى عوي. ونىڭ ۇستىنە ءسىز الاكولدىڭ بەرگى بەتىندە بولساڭىز، مەنىڭ اۋىلىم ارعى بەتىندە ەدى. ىمىرت تۇسىسىمەن جەروشاقتىڭ وتى جىلتىلداپ كورىنىپ تۇرۋشى ەدى. اۋىلدى ساعىنىپ، سەزىمىم سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جۇرگەن شاقتا وسى ولەڭ قولىما كەلىپ ءتۇستى. بۇل ءاننىڭ ەكى نۇسقاسى بولدى. ءسىزدىڭ ەستىپ جۇرگەنىڭىز، ەل اۋزىندا جۇرگەن ءسال كۇردەلىلەۋ، ەكىنشى نۇسقاسى. ءبىرىنشى نۇسقاسى مىناۋ»، دەپ باستاي جونەلدى. ماعان، ارينە، ءوزىم ۇيرەنىپ قالعان نۇسقاسى ۇنادى. كەش باتقانشا اڭگىمە-دۇكەن قۇردىق. ءان الماتىدا كوركەمدىك كەڭەستەن وتكەننەن كەيىن ريشات ءابدۋلليننىڭ: «اكەل نوتاسىن، سەن بىرەۋگە بەرىپ قوياسىڭ. الدىمەن، مەن راديودان ايتامىن»، دەپ قولىنداعى قاعازدى الىپ قالعانىن ايتتى. سودان كەيىن-اق التاي مەن اتىراۋ، الاتاۋ مەن ارقا اراسىن، ءتىپتى دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردى شارلاپ كەتە باردى بۇل ءان.

تەمكەڭ وتە تالانتتى بىراق جۋاس ادام ەدى. قالجىڭداپ: «ءاي، تەمىرجان، وسى ءاننىڭ ەلدىڭ اۋزىنان تۇسپەۋىنە قايسىسىمىز كوپ ەڭبەك سىڭىردىك؟» دەۋشى ەدىم. وندايدا: «ءسوزى كەلىسپەي جاتسا، قانداي جاقسى ءان بولسا دا جۇرت اراسىنا كەڭ تارالا قويمايدى. ارينە، سەن جازعان ولەڭنىڭ قۋاتى»، دەپ جىمياتىن.

- كەيىن سەمەيدە جولىققان جوقسىزدار ما؟

- الدەنەشە رەت جولىعىپ، سىرلاس بولدىق قوي. 1978 جىلى عوي دەيمىن، مەن جەڭىل اۆتوكولىك الماق بولىپ سەمەيگە باردىم.

- ول كەزدە ەكىنىڭ بىرىنە مۇنداي باقىت بۇيىرا بەرمەۋشى ەدى عوي...

- راس ايتاسىڭ. ونىڭ تاريحىن ايتىپ بەرەيىن. ءبىزدىڭ جاربۇلاق اۋىلى ءتول الۋدان وبلىس بويىنشا الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، شىلدە ايىندا اۋىلىمىزدا وبلىستىق سەمينار ءوتتى. سەمەي وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جاقان سماعۇلوۆ، اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى، كىل دوكەيلەر كەلدى. سوۆحوز ديرەكتورى راقىمعالي تولەۋبەكوۆ قوناقتاردى كۇتۋدى ماعان تاپسىردى. مەن بىلەك سىبانا كىرىستىم. ەكى كۇننەن كەيىن سەمينار اياقتالدى. توي بىتكەن سوڭ ءبىرىنشى حاتشى ماعان: «جاكە، ءبارى جاقسى ءوتتى، مەن ءسىزدىڭ تالانتىڭىزعا، ادامگەرشىلىگىڭىزگە ءتانتى بولىپ اتتانىپ بارامىن. نە تىلەگىڭىز بار؟»، دەدى. جوپەلدەمەدە ساسىپ قالدىم: «جوق، ەش تىلەگىم جوق»، دەدىم. سوسىن ول: «ءۇيىڭ بار ما؟» دەدى. «بار» دەدىم. «ماشيناڭ بار ما؟» دەدى. جوق نارسەنى قالاي بار دەيىن. «جوق»، دەدىم. «ەندەشە كەزەكسىز ماشينا الاسىز. ەرتەڭ ءوتىنىشىڭىزدى جازىڭىز»، دەدى. وسىلايشا «جيگۋلي» اۆتوماشيناسىن الماق بولىپ، سول جىلى قاراشا ايىندا سەمەيگە كەلدىم. تەمىرجان بىرگە ءجۇرىپ، ماشينانى قوسا تاڭداستى. بالاشا ءماز بولىپ، كەرەمەت قۋانىپ ەدى سول جولى.

- جۇرگىزۋشى كۋالىگىن نە قىلدىڭىز، بۇرىن بولىپ پا ەدى؟

- جوعا. بۇرىن تۇرماق، قازىر دە جوق. سول ماشينانى توعىز جىل جۇرگىزۋشى كۋالىگىنسىز تەۋىپ، كەيىن ساتىپ جىبەردىم.

- ماي قىزمەتكەرلەرى ۇستاعان جوق پا؟

- بىرىنشىدەن، مەن الىسقا ۇزاپ شىققان جوقپىن، ەكىنشىدەن وسى «اۋىلىم» ءانىنىڭ قۇدىرەتى شىعار، توقتاتسا دا ءبارى سىيلايتىن. ءبىر كۇنى ءبىر ماي قىزمەتكەرى ۇستادى. ءنومىرىمدى، بارلىق قۇجاتتارىمدى سىپىرىپ الدى. ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، اتى بەيسەنباي ەدى. سودان كۇندەردىڭ كۇنىندە گەنەرال باپسانوۆ كەلە قالدى، ايتىپ ەدىم، الگىنىڭ وزىنە ءنومىرىمدى قايتا تاققىزدى. «سەن بۇل ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزى؟»، دەپ ءبىرسىپىرا ۇرىستى. «بۇگىننەن باستاپ 12 - 72 ءنومىرلى «جيگۋليدى» ەشقايسىڭ توقتاتپايسىڭ»، دەدى، ءبىتتى.

- اعا، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز كوپ كەزدەسە بەرمەيدى. «جابايىل» دەگەن سوندا نە ماعىنا بەرەدى؟

- مەنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىم - جابايىل. انام 16 قۇرساق كوتەرگەن جان ەدى. سۇلتان، راحىمبەك دەگەن بالالارىنان كەيىن شەتىنەي بەرگەن سوڭ مەن تۋعاندا ەسىمىم جايلى اجەپتاۋىر تالاس بولعانعا ۇقسايدى. بىرەۋ بەيسەنباي، سەيسەنباي بولسىن دەپ، ەندى بىرەۋى اجال جاڭىلىپ قالسىن دەپ جاڭىلباي دەپ قويماقشى بولادى. سودان سول جەردەگى زامان دەگەن قاجىعا قويعىزعان ەكەن. قىرىق قازاننىڭ قۇلاعىن تىستەتىپ، كيىز ءۇيدىڭ جابىعىنان شومشەككە «ساتىپ العان» كورىنەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، مەككەدە مە، ءمادينادا ما ءبىر قاسيەتتى تاس بار-مىس. سونى «جابايىل-نۇر» دەپ اتايتىن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، قىتايداعى پاسپورتىمدا ەسىمىم مۇلدە قاتە، «جاباير» بولىپ، كەيىن وسى جاقتا ونىڭ الدىنا «د» ءارپى قوسىلىپ، «دجاباير» بولىپ جازىلعان.

- ءالى كۇنگە دەيىن سولاي ما؟

- ءالى كۇنگە دەيىن سولاي. اراب الىپبيىندە دە، احمەت بايتۇرسىنۇلى ەنگىزگەن توتە جازۋدا دا «ل» مەن «ر» ءارپى ۇقساس. سوڭعى ءارىپتىڭ وزگەرگەنىن ءوز باسىم سودان كورەمىن.

- اعا، ءان ءماتىنىنىڭ جەكەلەگەن جولدارى، سوزدەرى وزگەرگەن سىڭايلى. وسىنىڭ تورەلىگىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى. «اۋىلىم» ءانىنىڭ ءسوزى ءدال ءوزىڭىز جازعانداي ايتىلىپ ءجۇر مە؟

- جالپى، ءان ءماتىنى كەلىسپەسە اناۋ ايتقانداي جۇرت اراسىنا تارالا قويمايدى. سوندىقتان، ءاننىڭ ءسوزى تۇپنۇسقادان اۋىتقىماۋى ءتيىس. «اۋىلىمنىڭ» تولىق، دۇرىس ءماتىنى بىلاي:

كىندىگىمنىڭ جاس قانى

تامعان جەرىم، اۋىلىم.

شابىتىمنىڭ اسقارى

سامعاۋ جەرىم، اۋىلىم.

جاستىعىمنىڭ كۋاسى

شۇرقىراعان اۋىلىم.

جۋسانى مەن جۋاسى

بۇرقىراعان، اۋىلىم.

بيىك-بيىك شىڭ-قۇزعا

قۇمار قىلعان، اۋىلىم.

بۇلدىرشىندەي ءبىر قىزعا

سىڭار قىلعان، اۋىلىم.

تويمەن تاڭدى اتىرىپ

ءان سالدىرعان، اۋىلىم.

سارى قىمىز ساپىرىپ

تامساندىرعان، اۋىلىم.

كوك ءتۇتىنى شۇبالىپ

جىبەك سوزعان اۋىلىم.

اي كورمەسەم قۇمارتىپ

جۇرەك قوزعان، اۋىلىم.

كوك تورعىنداي كوكتەمدە

ساعىم بۋعان، اۋىلىم.

الىس ساپار شەككەندە

ساعىندىرعان، اۋىلىم.

- ەندى كەيبىرەۋلەردىڭ بۇزىپ ايتاتىن جەكەلەگەن جولدارىنا توقتالساڭىز.

- ماسەلەن، ءبىرىنشى شۋماقتاعى «سامعاۋ جەرىم» دەگەن تىركەس «سامعاۋشى ەدىم» بولىپ، ءۇشىنشى شۋماقتاعى «تويمەن تاڭدى اتىرىپ» دەگەن جول «انمەن تاڭدى اتىرىپ»، بولىپ، ءتورتىنشى شۋماقتاعى «جىبەك سوزعان» «جەلەك سوزعان» بولىپ، سوڭعى شۋماقتاعى «كوك تورعىنداي» دەگەن تەڭەۋ «كوك تورعايداي»، «ساعىم بۋعان» دەگەن ەتىستىك «ساعىم قۋعان» بولىپ ايتىلىپ كەلەدى. وسى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. ونى ايتاسىڭ، «اۋىلىمدى» بۇتىندەي باسقا اقىننىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرگەندەر دە بار. ماسەلەن، انا ءبىر جىلدارى «توي جىرى» دەگەن جيناق شىعىپ، سونى شىعارۋشىلىر «اۋىلىم» ءانىنىڭ ءسوزىن جازعان قادىر مىرزا ءالى» دەپ باسىپ جىبەرىپتى.

- كەيىن باسقا اندەرگە ءسوز جازدىڭىز با؟

- ءيا، قىتايدا ايماقتىق كومپوزيتورلار وداعىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى كومپوزيتور، ەربولات قىزىكەنوۆ “كۇنگەيىم مەنىڭ” دەگەن ولەڭىمە، وسىنداعى  جەرگىلىكتى سازگەرلەر امانتاي ءالىپوۆ “دوستىق تولعاۋى”، ء“ۇرجار ءۆالسى”، احمەتحان الپىسپاەۆ “كەزىپ كەتكىم كەلەدى”، كەنتاۋ نازاربەك «ءۇرجارىم –قۇتتى مەكەن»، كۇيشى قيزات سەيىتقازين «قايران، ءدام»، «شوپاناي سازى» دەگەن ولەڭدەرىمە ءان جازدى. جۇرت اراسىندا ايتىلىپ ءجۇر. “اۋىل اندەرى”، “التىن بەسىك - اۋىلىم”، “الاكولىم اياۋلىم”، “كۇنگەيىم مەنىڭ” اتتى 4 جىر جيناعىم شىقتى.

- بارلىق كىتاپتارىڭىز ارعى بەتتەن بەرى وتكەن سوڭ شىققان بولار؟

- ارينە، ول كەزدە بىرىنشىدەن، جاس بولدىق. ەكىنشىدەن، الماعايىپ ءبىر زامان تۋدى عوي. ۇرىمجىدەگى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا جۇرگەندە ءۇش الماناحقا توپتامالارىم شىقتى. ال، ءتورت كىتابىم وسىندا جارىق كوردى.

- اعا، كىمدەردى ءسۇيىپ وقيسىز؟ 

- ءوز باسىم سۇلتانماحمۇت پەن قاسىم اقىندى ءپىر تۇتام.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت، جابايىل اعا!

سۇحباتتاسقان بەرىكحان تايجىگىت

دەرەككوزى: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى. (№43 (3625) 2-8 قاراشا، 2018 جىل