«امەريكا ارمانىن» بىلمەيتىن ادام از شىعار، ءسىرا. بىراق بۇل يدەيا كەزىندە «تۇرىك ارمانىنىڭ» كوشىرمەسى دەسەم سەنەسىز بە؟ مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسايىق.

كەزىندە جاڭا دۇنيە «امەريكا» اشىلىپ، الەم ابىر-سابىر كۇيگە ءتۇسىپ، يسپانيا مەن پورتۋگاليا بايلىققا بەلشەدەن باتتى. ءبىر عانا ينكتەر پاتشاسىنىڭ بايلىعى بۇكىل كسرو-نىڭ التىن قورىنان اسىپ تۇسەتىن. 6 توننا التىن، 12 توننا كۇمىس. بۇل تەك «مىڭ ءبىر تۇندە» عانا كەزدەسەتىن ءتاتتى ەرتەگى بولاتىن. بىراق وسىنداي بايلىق شىن ومىردە بولدى جانە يسپانياعا اكەتىلدى. ونداعان كەمەگە تيەلگەن التىن تولى ساندىقتار ىرعاتىلىپ-جىرعاتىلىپ يسپان پورتتارىنا كەلە باستادى. التىننىڭ شامادان تىس كوپتىگىنەن ەۋروپادا التىن قۇنسىزدانىپ كەتتى. راسىندا بۇل سۇمدىق بايلىق بولاتىن. يسپانيا – ەۋروپانىڭ التىن تاجىنە اينالدى. كورول سارايى مۇنداي بايلىقتى كيەلى كىتاپتاردان وقىعانى بولماسا بۇرىن سوڭدى كورمەگەن ەدى. عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر يسپان سارايىنا اعىلدى. بۇل عاجايىپ «التىن عاسىر» بولاتىن.

يسپانيانىڭ تاماشا جەتىستىگى جۇزدەگەن جىلدار بويى جالعاسار ەدى، ەگەر يسپان حالقى ەۆرەي مەن ارابتاردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، وتقا ورتەگەنىن تويلاپ جاتپاعاندا. بۇكىل يسپانيانى ينكۆيزيتسيا ءورتى شارپىدى. گيتلەر ەۆرەيلەردى قالاي قىرسا، كەزىندە يسپاندار مەن پورتۋگالدار ولاردى وسىلاي ازاپتادى. سەبەبى يسپانيادا ەڭ باي ادام، عالىم، ونەركاسىپشى، تىگىن تسەحتارىندا، ۇستاحانالاردا، كىتاپ باسۋ ورتالىقتارىندا، بوياۋ قۇياتىن ورىنداردا، تەمىر بالقىتۋ ونەركاسىبىندە، كەمە جاساۋ مەن ناۆيگاتسيادا، ەڭ اقىرى قارۋ جاسايتىن شەبەرحانالارعا دەيىن ەۆرەيلەر مەن ىسمەر ارابتار قىزمەت ەتتى. گەنۋيادان شىققان توقىماشىنىڭ بالاسى كولۋمبتى ساياحاتقا شىعۋعا ىقپال ەتكەن دە وسىنداي ونەركاسىپ يەلەرى بولاتىن. ءتىپتى، كوردوۆا حاليفاتى تۇسىندا ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ جاتقان ۆەستگوتتارعا ەگىن ەگىپ، مال ءوسىرۋ، قالا مادەنيەتىن ۇيرەتكەن دە وسى ارابتار بولاتىن.

مىنە، وسىنداي ەڭبەكقور ارابتار مەن ەۆرەيلەر جەرگىلىكتى يسپان جۇرتىنىڭ كوزىنە شىققان سۇيەلدەي بولدى. يسپانيا يمپەرياعا اينالدى. ال قانداي يمپەريا بولماسىن ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن ءمىنسىز، ۇلى حالىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىساتىنى بەلگىلى.  ولاردى ءولتىرۋ مەن ازاپتاۋ ەۋروپادا «اردىڭ ءىسى» سانالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا جەرگىلىكتى حالىق ارابتار مەن ەۆرەيلەردى ءولتىرۋ ارقىلى ءوز ارىن تازالاماق.

وسىلايشا ءبۇر جارىپ كەلە جاتقان «التىن عاسىردى» ولار ءوز قولدارىمەن بالتالادى. يسپانيانىڭ بۇل اقىماقتىعى وسمان سۇلتانى II ءبايازيدتى قۋانىشقا بولەدى. II بايازيد يسپان كورولى فەرديناندتى كەلەكە ەتىپ، باس ساۋعالاپ قاشقان ەۆرەيلەر مەن ارابتاردى ءوز ەلىنە قابىلداي بەردى، قابىلداي بەردى. ولاردى كوشىرىپ اكەلىپ، يكەمىنە قاراي جۇمىس ۇسىندى. قاشقىنداردىڭ كوبى عالىمدار، وزىق ويلى كارتوگرافتار مەن كەمە جاساۋشى شەبەرلەر بولاتىن. قۋعىن كورگەن بوسقىندار تۇرىكتىڭ بارلىق پروۆينتسياسىندا جۇمىس ىستەپ جاتتى. بۇل جاعداي II ءبايازيدتىڭ  ىرىسىن ارتتىردى. ىسمەر ەۆرەيلەر يسپانياداعى جاڭا تەحنولوگيانى، كەمە جاساۋدى، باسپا ءىسى، اۋىر ونەركاسىپ ۇلگىسىن، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن، قارۋ جاساۋىن زەڭبىرەك قۇيۋدىڭ سوڭعى ۇلگىلەرىن ستامبۇلعا الىپ كەلدى. ال  II بايازيد قاشىپ كەلگەن ەۆرەيلەرگە يسپانيا مەن پورتۋگاليادان كەك الۋعا جاردەمدەستى. كەك الار كۇندى ولار ۇزاق كۇتكەن جوق.

كوپ وتپەي يسپاندار مەن پورتۋگالدار وسى ىسىنەن وڭباي تاياق جەيدى. جەرورتا تەڭىزىندە يسپاندىق، ۆەنەتسياندىق كەمەلەر كەشە عانا قۇرىلعان تۇرىك فلوتىنان جەڭىلە باستادى. ارادا 100 جىل ۋاقىت وتپەي جاتىپ بايلىققا بەلشەدەن باتقان، توننالاپ التىن اكەلگە يسپانيا ەكونوميكاسى كۇيرەگەن، ونەركاسىبى قۇلدىراعان ەۋروپادا ەڭ ارتتا قالعان ەلگە اينالدى.

II بايازيد ءوز اكەسى مەحمەد فاتيحتان ۇلگى الا ءبىلدى. قانداي ىستە دەيسىز عوي. كونستانتينوپول قامالىن الۋ كەزىندە مەحمەد جاۋلاۋشى ەڭ ۇلكەن ساباق العان ەدى. ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتپايىنشا ۇلى مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزى ابدەن جەتتى. سەبەبى قانشاما اي بويى تۇرىكتىڭ قايقى قىلىش ۇستاعان اسكەرى قازا تاۋىپ، ساعى سىنۋعا اينالعاندا ەندى قىلىش پەن قارا كۇشتىڭ ءداۋىرى وتكەنىن ول ۇعىنا ءبىلدى. مىنە، وسى مەحمەد سۇلتان ورتا ازيا تۇنەگىنەن قاشىپ بارعان قۇسشى دەگەن عالىمدى وزىنە قابىلدايدى. وقيعا بىلاي بولعان ەدى.

كوزدەرى كور بولىپ، قاراڭعىلىقتا قارمالاعان دۇمشەلەر اقىرى ازيانىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىز ۇلىقبەكتىڭ باسىن شاۋىپ، ونىڭ عاجايىپ وبسەرۆاتورياسىن تالقانداپ تىندى. الايدا ولار مۇنىمەن دە شەكتەلمەگەن ەدى. ەندى ولار ۇلىقبەك سارايىندا جۇمىس ىستەگەن عالىمداردى قۋعىنداي باستادى. ولارعا دىننەن بەزگەن، قۇدايسىز دەپ تاقپاعان ايىبى قالمادى. قولىنان كەلگەنىن ءولتىردى، ۇلگەرە الماعانىن ەلدەن قۋعىندادى. بۇل قاشقىنداردىڭ ىشىندە بىزگە بەلگىلىسى ۇلىقبەكتىڭ شاكىرتى، تاماشا عالىم قۇسشى دا بار ەدى.

ۇلىقبەكتىڭ  كوزى جويىلسا دا جازعان كىتاپتارىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان قۇسشى تاۋەكەلگە باس تىگىپ سامارقاننان قاشىپ شىعىپ اققويلى پاتشاسى ۇزىن-حاساندى پانالايدى. كەيىن ەلشى رەتىندە ستامبۋلعا كەلەدى. وسى ساپارىندا وسمان سۇلتانى II مەحمەد قۇسشىنىڭ بىلىمىنە ءتانتى بولىپ، تاڭداي قاعادى. سىي-سياپات، بەرىپ، سونداي سۇلتان باسىمەن ءوتىنىش ايتىپ عالىمدى ستامبۋلدا قالىپ، عىلىممەن اينالىسۋعا اقىرى كوندىردى. تابالدىرىقتا تۇرعان عالىمدى تورگە شىعارعان وسمان سۇلتانى بۇل ىسىنە ەشقاشان وكىنگەن ەمەس. كەرىسىنشە وسىنداي التىن ادامداردىڭ قادىرىن بىلمەگەن ورتا ازيا ۇلكەن وكىنىشتە قالدى.

ءدىنبۇزار، قۇدايدان بەزگەن دەپ ايىپتاعان ورتا ازيانىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشىلەرى سۇتتەن اق تا، سول ءدىنبۇزار عالىمدى پانالاتقان وسمان سۇلتانى كۇناھار ما؟ ەكى مەملەكەت تە مۇسىلمان، ەكەۋىنىڭ دە باعىتى سۇننەت جولى. كۇنى ەرتەڭ وسى وزبەكتەر جان القىمعا كەلىپ پارسىلاردان قورعانۋ ءۇشىن وسمانداردان قانشا رەت كومەك سۇرايدى. ەرلىك جونىنەن تۇرىكتەر ارتىق پا، وزبەكتەر ارتىق پا؟ ەگەر ولاي بولسا ەۋروپانىڭ توبەسىنە نايزاعاي ويناتقان بايازيد اقساق بارىسى تەمىردەن جەڭىلمەس ەدى عوي. ەۋروپادان قاشقان ەۆرەي-ارابتاردى، ورتا ازيادان قاشقان عالىمداردى قابىلداي بەرگەن سۇلتاندار وسمان تۇرىكتەرىنىڭ «التىن عاسىرىن» جاسادى.

ءبىز ءبىر عانا مىسال كەلتىردىك. ۇلىقبەك، قۇسشى سەكىلدى قانشاما عالىم، وقىمىستىنىڭ نالاسىنا قالعانىمىز ءبىر اللاعا ايان.

سول كەزدەگى وسمان يمپەرياسى قازىرگى اقش قولدانىپ وتىرعان ءادىستىڭ ارقاسىندا سونداي قۋاتتىلىققا كوتەرىلدى. وسمانيا باسى ىستەيتىن، وزگەشە ويلاي الاتىن، يدەيا بەرە الاتىن ادامداردى يمپورتتاۋشى ەل بولدى. ايتپەسە جالاڭ قىلىشپەن ەۋروپانى تىزەرلەتۋ اقىلعا سيا ما؟

ءسىز اتتيلا نەمەسە باتۋ حان قىلىشپەن-اق باعىندىردى دەپ بايبالام سالۋىڭىز مۇمكىن. ەسىڭىزدە بولسىن، كەز كەلگەن جاۋلاۋشى ءوز زامانىنا ءتان وزىق، وزگەشە ادىستەردى شەبەر مەڭگەرگەندە عانا سول اتاققا جەتە الماق. مۇنان ءارى قاراڭعىلىعىمىزدى قورعاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق سەكىلدى.

ءا، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، امەريكا قالاي «امەريكا» بولدى؟ امەريكا – وزگەشە ويلاتىن ادامداردان تۇرادى. بىراق ول ەلدە مۇنداي ادامداردى سەن «كوسموپوليتسىڭ»، دىننەن بەزدىڭ، مەملەكەتتىڭ جاۋىسىڭ دەپ قۋدالامايدى. كەرىسىنشە مۇنداي ادامدار امەريكادا ەڭ قۇرمەتتى ادام سانالادى. ەگەر شەت مەملەكەتتەردەن جينالعان عالىمدار ءوز ەلدەرىنە كەتەتىن بولسا امەريكا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 90% زەرتتەۋشىسىن جوعالتادى ەكەن. بىراق ولار كەتە قويمايدى-اۋ شاماسى. سەبەبى ولار ءوز ەلدەرىندە «ۇلىقبەكتىڭ تراگەدياسىنا» ۇشىراعىسى كەلمەيدى. تراگەديا مىندەتتى تۇردە ءولۋ ەمەس. بۇل – ءوز يدەياڭدى جۇزەگە اسىرا الماي، ءتىرى ولىككە اينالۋ. ءوز ىشىڭدە بۇرقىلداپ قايناعانمەن اينالاعا دىمىڭدى بىلدىرمەۋ. بويىڭداعى تالانتىڭدى، كوكەيدەگى مارجان ويىڭدى ءوز ەلىڭدە جۇزەگە اسىرا الماي ارماندا كەتۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءومىر ءسۇرۋ، بىراق ءتىرى ولىككە اينالۋ.

ال ءبىزدىڭ قانشا عالىم-زەرتتەۋشىمىز شەت ەلگە كەتىپ، قانشاسى ءوز ەلىندە «ءتىرى ولىككە» اينالىپ ءجۇر ەكەن؟

رىسبەك رامازانۇلى

تاريحشى

Abai.kz