قيسىق قوناقتا وتىرعاندا ءۇي يەسى كوبىك قارت «يپوتەكا، يپوتەكانى  شاقىرىپ جىبەرىڭدەرشى»،- دەپ ايقاي سالدى.

- يپوتەكا جوق،- دەدى ارجاقتاعى داۋىس.

- ەندەشە گۋلياي قايدا، بولماسا، كۋشايدى شاقىرىپ جىبەرىڭدەر.

- ولاردىڭ ءبارى قىدىرىپ كەتكەن.

- اقساقال، -  دەدى قيسىق، - تۇككە تۇسىنبەدىم. يپوتەكاڭىز نە، گۋليايىڭىز نە، كۋشايىڭىز نە؟

- وي، وعان تۇسىنبەيتىن ەشتەڭە جوق. بالالاردىڭ اتتارى عوي. اۋىلدان قالاعا كوشىپ كەلىپ، پاتەردەن پاتەر جالداپ، «گۋليايتتاپ» جۇرگەنىمىزدە  كىشى نەمەرەم دۇنيەگە كەلدى. ۇيدە قۇدامىز جاتىر ەدى. سول بالانىڭ اتىن مەن قويايىن دەپ جاتا جارماستى. سوسىن «وسى سىزدەر ءۇيدىڭ كەزەگىندە ۇزاق جىل تۇرسىزدار عوي. وسى بالانىڭ اتىن يپوتەكا قويامىن. ءاپ-ساتتە پاتەرگە يە بولاسىزدار» - دەدى. «راس پا» دەسەم، «راس» دەيدى. ءسويتىپ، بالانىڭ ەسىمى يپوتەكا بولىپ شىعا كەلدى عوي. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، الگى قۇدامنىڭ اۋزى دۋالى بولدى ما، جوق الدە كەزەكتىڭ رەتى كەلىپ قالدى ما، كوپ ۇزاماي پاتەرگە يە بولدىق.

- عاجاپ ەكەن، -  دەدى قيسىق، - قازاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەسىم عوي. عاجاپ ەكەن!

- وعان تاڭداناتىن نە بار، - دەدى كوبىك، - قازاق قانداي ات قويماي جاتىر. سوناۋ ءبىر جىلى ەلىمىزدە قاتەلەسپەسەم، وبسە-ءنىڭ ءسامميتى وتكىزىلىپ ەدى عوي. سول جىلى قازاقتا سامميت دەگەن  اتتار پايدا بولعان جوق پا؟ وتكەن 2017- جىلى ەلىمىزدە ەكسپو كورمەسىنىڭ وتكىزىلۋىنە بايلانىستى  ەكسپو دەگەن ەسىمدەر دۇنيەگە كەلدى. بۇعان تاڭداناتىن نە بار؟ بۇل ەلىمىزدە وتكەن ۇلكەن وقيعالاردى قازاقتىڭ ۇلكەن قۋانىشپەن، جان-جۇرەگىمەن قابىلداۋىنىڭ بەلگىسى عوي. ەرتەڭ ەلىمىزدە ەرەكشە تاعى ءبىر ۇلكەن وقيعا بولاتىن بولسا، تاعى دا وسىنداي جاڭا ەسىمدەر پايدا بولادى. وعان تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق.

- جارايدى، سولاي-اق بولسىن، - دەدى قيسىق. - ال ەندى گۋلياي، كۋشاي دەگەندەرىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

- ولاردى قۇجات بەرگەندە سولاي جازىپ جىبەرگەن عوي.

- سوندا گۋليايدىڭ بۇرىنعىسى قالاي؟ ءتۇبىرى قانداي ءسوز؟

- ءتۇبىرى دەيسىز بە؟ قاي ءتۇبىرىن ايتىپ وتىرسىز؟ ارعى جاعىنداعىسى ما، جوق الدە بەرگڭ جاعىنداعىسى ما؟

- اپىر- اي، نە دەپ تۇرسىز؟ ارعى جاعى  بەرگى جاعى دەگەن نەمەنە؟ ءتۇبىر بىرەۋ بولماي ما؟

- جوق،ءا.  ءتۇبىردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ارعى جاعى جانە بەرگى جاعى. ماسەلەن، جاڭاعى گۋليايدىڭ بەرگى جاعىنداعى ءتۇبىرى  كۇلاي. كۇلاي دەگەندە بۇل وعان «ءاي، كۇل» دەگەن ءسوز ەمەس. مۇنىڭ نە ءسوز ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ارعى ءتۇبىردى ىزدەيمىز. ارعى ءتۇبىرىنىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟

- جوق، ءا.

- ۆوت، مىنە، مەكتەپتە دۇرىس وقىتپاعان.  مۇنىڭ ارعى ءتۇبىرى  گۇلاي بولادى. بۇل ەكى سوزدەن تۇرادى. گۇل جانە اي. ياعني، بالاعا ات قويعاندا گۇلدەي نازىك، ايداي سۇلۋ بولسىن دەپ قويعان عوي. بىراق بىزدە قۇجات بەرگەن جانە بەرەتىن جەرلەردە كىلەڭ قازاقشا قاقپايتىندار وتىردى عوي. ءالى دە وتىر. ولار قازاقتىڭ اتى-جوندەرىن جازعاندا قازاق ءتىلىنىڭ ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى زاڭى بويىنشا ادەمى  ەسىمنىڭ «اۋزىن قيسايتىپ»، سۇيكەي سالادى. سونىڭ سالدارىنان گۇلايىمىز گۋلياي بولىپ شىعا كەلگەن. ال كۋشايدىڭ بەرگى ءتۇبىرى -  قوشان، ارعى ءتۇبىرى - قوسجان. بىراق  قۇجات بەرگەن كەزدە قوشان دەگەن ءسوزدى كۋشاي دەپ ەستىدى مە، سولاي سۇيكەي سالىپتى عوي. بۇل ءسوز ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى. سوندىقتان ونىڭ ارعى ءتۇبىرىنىڭ نە ەكەنىن «عىلىمي تۇرعىدا» ءتۇپ-تامىرىن قوپارا ىزدەپ كورسەك، قوسجان ەكەن عوي. بىراق جۇرت ونى باياعى «شيكى» كەزىندە-اق ارعى تۇبىرىمەن ەمەس، بەرگى تۇبىرىمەن قوشان اتاپ كەتكەن. ال ەندى سول قوشاندى قۇجات بەرەتىن جەردەگىلەر «بالانىڭ قارنى اشىپ قالماسىن» دەپ ويلادى ما ەكەن،  كۋشاي دەپ «سۇيكەي» سالىپتى عوي.

- اپىر اي، ءا! سۇيكەي سالىپتى دەڭىز. سوندا بالاڭىزدى ءبارىڭىز «كۋشاي، كۋشاي» دەپ شاقىراسىزدار ما؟ ۇيات ەمەس پە؟

- ەندى قايتەمىز. ونىڭ نەسى ۇيات. قوشان دەپ ايقايلاماق تۇرماق، اقىرىپ- باقىرساق تا كەلمەك تۇرماق، قارامايدى دا. «كۋشاي» دەسەك، جەتىپ كەلەدى. گۋلياي دا سولاي. ويتكەنى، اتىمىزدى قۇجات بويىنشا ايتىڭدار دەيدى.

- اپىر-اي، بۇل قازاق نە بولىپ بارادى،-  دەدى قيسىق. تەلەۆيزوردان سويلەگەن قازاقتاردىڭ اتى-جوندەرىنە قاراپ وتىرىپ، شوشيسىڭ. مەن سولاردىڭ ءبىرازىن جازىپ الدىم. ءجۇسىپوۆىمىز - ديۋسيپوۆ، ساتتىباەۆىمىز - ساتيباەۆ، شىبىنباەۆىمىز - چەبانباەۆ، بەيسەنباەۆىمىز - بيشيمباەۆ بولىپ كەتە بەرەدى. ال ەندى وسى ديۋسيپوۆىمىزدى گازەتكە ءجۇسىپوۆ دەپ، بيشيمباەۆتى بەيسەنباەۆ دەپ دۇرىستاپ جازىپ كورىڭىزشى، قىپ-قىزىل شاتاقتىڭ استىندا قالاسىز. "مەن ءجۇسىپوۆ ەمەس، ديۋسيپوۆپىن، بەيسەنباەۆ ەمەس، بيشيمباەۆپىن" دەپ بەتباقتىرمايدى. قۇجاتتا سولاي جازىلعان ەكەن، كازيتىڭىزگە دە سولاي جازىڭىز دەپ قيقۋلايدى.قۇجاتتى جازعاندار بۇلاردى ماڭگۇرت قىلىپ، دۋالاپ تاستاعان سياقتى. قانداي مەكەمەگە بارساڭىز دا قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەردىڭ اتى-جوندەرى «ورىسشا» جازۋلى تۇرادى. گۇلميرا سادۋاقاسوۆاڭىز - گۋلميرا سادۆاكاسوۆا، ءومىرباي قويشىباەۆىڭىز - ۋمەرباي كۋيچيباەۆ سياقتى كەتە بەرەدى. ءتىپتى زيراتتاعى اتا-بابالارىنا قويىلعان ەسكەرتكىش تاستاردا دا تاپ سولاي جازىلعان. بۇل نە ماسقارا! «ول» جارىقتىقتار دا اتى-ءجونىمىزدى قۇجات بويىنشا جازىڭدار دەپ تالاپ ەتىپ پە ەكەن؟ وسى ءبىز قاشان ءوز اتى-جونىمىزگە ءوزىمىز يە بولامىز؟

- ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز «باياعى» زاماندا جازىلعان ەسىمدەر عوي، - دەدى كوبىك. قازىر قازاقشا دۇرىستاپ جازىپ جاتقان جوق پا؟

- قازىر قالاي جازىپ جاتقانىن قايدام، - دەدى قيسىق. بىراق «اۋزى قيسايىپ كەتكەن» ەسىمدەر كوپ-اۋ، كوپ. تەلەۆيزوردى قاراپ وتىرىپ، ەكى قازاقتىڭ اتى- جونىنە اقىلىم جەتپەدى. ءبىرى - گلاۋدينوۆ، ەكىنشىسى - بۋتالاي. گلاۋدينوۆتىڭ بەرگى ءتۇبىرى - قالاۋدين، ال ارعى ءتۇبىرى  سيقىرلى شام يەسى اللادين ەمەس پە ەكەن دەپ جوبالايمىن. ال بۋتالايدىڭ ءتۇبىرىن ىزدەيمىن دەپ الجاسىپ كەتە جازدادىم.

- ءسىزدىڭ ارعى ءتۇبىر، بەرگى ءتۇبىر دەپ وتىرعانىڭىز - ايتىلۋى مەن جازىلۋى ەكى بولەك «دۇنيە»  عوي. بۋتالايعا اقىل جەتپەيتىن تۇك جوق. بۇل بۋدالاي دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ الگى كينودا وينايتىن سىعاننىڭ ەسىمى عوي. سونى قۇجاتقا جازعاندا ءبىر ارىپتەن «ءمۇلت» كەتىپ، بۋدالايىمىز بۋتالاي بولىپ شىعا كەلگەن عوي.

- ماسساعان! راسىندا دا سولاي ەكەن عوي. قالاي ويىما كەلمەگەن. بۇل قازاققا سىعاننىڭ اتى دا تاڭسىق بولعان ەكەن عوي.

- بۇل تاڭسىقتىقتىڭ ەمەس، باۋىرمالدىقتىڭ بەلگىسى،-  دەدى كوبىك. قازاق و باستان باۋىرمال بولىپ جاراتىلعان حالىق قوي. جەر بەتىندە قازاقتاي باۋىرمال حالىق جوق. قازاق سىعاننىڭ دا، كارىستىڭ دە، نەمىستىڭ دە، ورىستىڭ دا اتىن جاتسىنبايدى. قايتا بوركى قازانداي بولىپ، ءماز بولادى. سوندىقتان دا سۆەتلانا، يرينا، گالينا، سەرگەي، بوريس، كيم بولىپ جۇرگەن قازاقتار از ەمەس. بۇلار وزدەرىنىڭ عانا ەمەس، اكەلەرىنىڭ دە قازاقشا اتتارىن ورىسشاعا اينالدىرىپ العان. ماسەلەن، الگى سۆەتلانا اتانىپ كەتكەن ساۋلەنىڭ اكەسى سەرىك بولعان بولسا - سۆەتلانا سەرگەەۆنا كۋچيكباەۆ، ال نيكولاي اتانىپ كەتكەن ناعاشىبايدىڭ اكەسى نۇرجان بولعان بولسا - نيكولاي نيكولاەۆيچ تۋچكانباەۆ بولىپ شىعا كەلەدى.

- بۇل سوندا نەنىڭ بەلگىسى، - دەدى قيسىق. الگى ءسىبىردىڭ ءوز اتى-جوندەرىن جوعالتىپ العان ياكۋت، چۋكچا حالىقتارى سياقتى ورىستانۋدىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ نەگە تەگىن دە  ءبىرجولا ورىسشاعا اينالدىرىپ الماعان؟

- جو...جوق، - دەدى كوبىك، بۇل ورىستانۋدىڭ ەمەس، بۇل ناعىز ينتەرناتسيوناليزمنىڭ بەلگىسى. كەڭەس زامانىندا ورىستان نە نەمىستەن قاتىن الساڭ «مىنەكي، بۇل ناعىز ينتەرناتسيوناليست وتباسى» دەپ گازەت بىتكەن ماقتاپ-ماداقتاپ،ۋلاتىپ-شۋلاتىپ جازاتىن ەدى عوي. سول سياقتى اتى-ءجونىڭدى دە جارتىلاي ورىسشا، جارتىلاي قازاقشا قىلىپ، «بۋدانداستىرساڭ، ناعىز ينتەرناتسيوناليست بولىپ شىعا كەلەسىڭ. ال ەندى سەن ايتقانداي اتى-ءجونىن تەگىمەن قوسا تۇتاستاي ورىسشاعا اينالدىرىپ جىبەرسە، وندا ونىڭ قازاق ەكەنىن، ينتەرناتسيوناليست ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى عوي.

- ءبىر سوزبەن ايتقاندا «جاساسىن، دۋدالاي، جاساسىن ينتەرناتسيوناليزم»!- دەپ ايقايلاساق بولادى عوي، - دەدى قيسىق،

- بولعاندا قانداي، - دەدى كوبىك. ال، قانەكي، حورمەن ايقايلاپ جىبەرەيىكشى. «جاساسىن، دۋدالاي! جاساسىن، ينتەرناتسيوناليزم»! پا، شىركىن، كەرەمەت ەمەس پە!  قاشانعى قالپاقباي بولىپ جۇرەمىز. اۋ، يپوتەكا كەلدى مە؟ شاقىرىپ جىبەرىڭدەرشى...

دامير ابىشەۆ

Abai.kz