اۋىرمايتىن ادام جوق. ال اۋىرا قالعان جان دەرتىنە شيپا ىزدەپ تەزىرەك ساۋىعۋدى عانا ويلايتىنى بەلگىلى. بىراق الىنباس قامالداي دەس بەرمەيتىن دەرتتەر دە كەزدەسەدى. وندايدا اۋرۋى جانىنا باتقان ادام، امال جوق، ءداستۇرلى ەم-دوم جولدارىن ىزدەيدى. سونىڭ ءبىرى – تابيعي شوپتەرمەن ەمدەۋ جولى. الايدا ادام تابيعاتىنا وڭتايلى وسى امالدىڭ ءوزى بۇل كۇندەرى سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرە باستاعان كورىنەدى. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ سەنىمسىزدىكتەن گورى قاۋىپتىلىكتىڭ دە بەل الۋى مۇمكىن بە؟

ارينە، بۇگىندە ءتۇرلى اۋرۋلاردى تابيعي، ياعني ەمدىك شوپتەرمەن ەمدەيتىن حالىقتىق ورتالىقتار ەلىمىزدە بارشىلىق. ماسەلەن، الماتى قالاسىنداعى سونداي ورتالىققا بارعان تالاي ناۋقاس دەرتىنە شيپا تاۋىپ، العىس بىلدىرۋدە. ونداي ورتالىقتار، ورىندار ەلوردامىزدا دا بوي كوتەرىپ جاتىر. بارىنەن بۇرىن قازاقتىڭ حالىق ەمى بولىپ تابىلاتىن تابيعي شوپتەرمەن ەمدەۋدىڭ تيىمدىلىگى جوعارى بولعاندىقتان وعان جۇگىنۋشىلەر سانى دا ارتىپ وتىر. كوپشىلىك تىپتەن دەرتكە داۋا تابىلماعان كۇندە، ايتەۋىر حالىقتىق مەديتسينا امالىنان اۋرۋىنا اۋرۋ جامامايتىنىنا سەنەدى. تەك ەڭ باستىسى بىلگىر ەمشىنىڭ قولىنان ەم الۋ. ويتكەنى بىلگىر، كانىگى ەمشى ناۋقاستىڭ اۋرۋ سىرىن تاپ باسسا، ونىڭ دەرتىنە شيپا بولار ءشوپتى دە تۋرا تاۋىپ، لايىقتى ءدارى جاساي الادى دەيدى. مىنە، سوندا عانا تابيعي شوپتەردەن جاسالعان دارۋمەن دە، ەم دە اۋرۋعا قوناتىنىن عالىمدار دا جاسىرمايدى.

دەگەنمەن بۇل سالادا دا وسى ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبارى ءبىز ويلاعانداي شەشىمى تاپقان دەپ ايتا قويۋ قيىن. جانە ول قانداي ماسەلە ەكەنىن وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ماماندار عانا اشىپ ايتا الاتىنى بەلگىلى. سوعان وراي بۇل تاقىرىپقا تەرەڭدەي بارىپ، ونىڭ ناقتى قاينار كوزىنەن عانا شىنايى سىر تارتقاندى ءجون كوردىك. ماسەلەن، ناۋقاس جانداردى كوپتەن بەرى تابيعي شوپتەرمەن ەمدەپ جۇرگەن راششيدا حانىم 2006 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان قازاقستانعا ورالعان ەكەن. ارينە، مۇنى تەككە جازىپ وتىرعانىمىز جوق. سەبەبى، قحر تابيعي شوپتەرمەن ەمدەۋدىڭ وتانى ەكەنى بەلگىلى. بۇل جاعىنان ولاردىڭ وراسان دامىعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مىنە، وسى سالادا تەرەڭ يگەرىلىپ، جەتىلگەن ەم-دومنىڭ قىر-سىرىن راششيدا قىتايدا ءجۇرىپ وقىپ، بىرنەشە جىل ءدارىس الىپ، ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەپ، بويىنا توقيدى. ءۇرىمجى قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىنىن ءبىتىرىپ، اۋرۋلاردى تابيعي شوپپەن ەمدەۋ جونىندەگى وتباسىلىق دارىگەرلىك ماماندىعىن يگەرگەن. ءسويتىپ ون جىلعا تاياۋ سول ماماندىعىنا ساي قىزمەت ەتكەن. ال ەلگە ورالعان سوڭ شەت ەلدە العان مەديتسينالىق ءبىلىمىن راستاپ، دالەلدەۋ ءۇشىن سىناقتان ءوتىپ، ارنايى سەرتيفيكات قاعازىن الادى. ودان ءارى استانا مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى. باستاپقى ءبىلىم قورى زور بولعاندىقتان دارىگەرلىك بىلىكتىلىگىن دالەلدەۋ مەن ودان ءارى وقۋ بارىسىندا ەش سۇرىنبەيدى.

اۋرۋلاردى ەمدەي الاتىنىن بىلىمىمەن دە، ىسىمەن دە كورسەتىپ، زور سەنىمگە يە بولعاندا قازاقستاندا ءوزىنىڭ جەكە كاسىبىن اشىپ، ىسكە كىرىسەدى. بىلىكتىلىگى دە، شەبەرلىگى دە تالاپقا ساي كەلىپ تۇرعان سوڭ جەكە كاسىبىن اشۋدا كەدەرگى بولمايدى. ال بارىنەن بۇرىن ونىڭ قولىنان ەم ىزدەگەن جاندار اعىلىپ قويا بەردى. بىراق ول ەم ىزدەپ كەلگەن ناۋقاستاردىڭ ءبارىن ۇباتىپ-شۇباتىپ قابىلداي بەرگەن جوق. نەگە دەيسىز عوي. سەبەبى،  ەگەر سونشاما ادامداردى قابىلداي بەرسە، باستاپقى الدىنا قويعان ماقساتىن ورىنداي الماس ەدى. ول قانداي ماقسات ەدى؟ ول – سونشاما جىل وقىپ، تەر توگىپ، ابدەن تاجىريبە جيناپ بىلگىر ەمشى دەڭگەيىنە جەتكەندە عانا – ناۋقاستاردى شىنايى ەمدەۋ، ولاردىڭ سىرقاتىنا ساي ناقتى ەم-دوم جاساپ، وڭالتۋ بولاتىن. ياعني، بىرنەشە جىل بويى جۇرەگىنە ۇزبەي توقىعان ءبىلىم ناتيجەسىن ناقتى ءىس ساپاسىمەن كورسەتكىسى كەلدى. سول ىسىمەن الدىنا اۋىرىپ كەلگەن ناۋقاستاردى ەمدەۋ بارىسىندا دەرتىنەن قۇلانتازا ايىقتىرىپ جىبەرە الۋى كەرەك. تىپتەن قۇلانتازا ساۋىقتىرىپ جىبەرە الماعان كۇندە دە، شيپاسى ءبىلىنۋى ءتيىس. سوندىقتان ول تەك كاسىپتىڭ عانا قامىن ويلاپ ءبىر ناۋقاستان ەكىنشى ناۋقاسقا اتتاپ، سان قۋالاپ كەتپەدى. ناۋقاستى اياقتان تۇرعىزعانشا ۋاقىت كەرەك. وسى جاعىن ەسكەرگەندىكتەن ول ادەتتەگى ەمشىلەردەي كۇنىنە 40-50 ناۋقاستان ەمەس، 5-6 ادامنان قابىلدادى. سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ ەم-دومىنىڭ ساپاسى دا جوعارى بولدى. ال باسقاشا بولسا – كوز الداۋ ەدى.

ءسويتىپ ۇزاق ۋاقىت بويى اۋىر ناۋقاستاردى ەمدەۋدىڭ نەبىر قىر-سىرىن يگەرگەن، الاقانىنىڭ شيپاسى بار ونىڭ الدىنا ەلىمىزدىڭ بەلگىلى تۇلعالارى دا كەلە باستادى. ارينە، راششيدا سەكىلدى ەمشىلەردىڭ ەمىنىڭ تيىمدىلىگىن ەستىگەن ادامدار تاپ سونداي ەم ءتۇرىن ىزدەيتىنى دە بەلگىلى. سوعان ساي، جاسىراتىنى جوق، ونداي ەم ىزدەگەن جاندار كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيە تۇسەدى. مىنە، سونداي كەزدە قازاقي ەم جاساي الامىن دەيتىن كەيبىر ەمشىلەر وسى ءساتتى «ءتيىمدى» پايدالانا قويادى ەكەن. بۇلار كۇنىنە 5-6 ادامعا ەمەس، 40-50 ناۋقاسقا ەم «كورسەتەدى» دەيدى. مۇندايدا ەمنىڭ ساپاسى تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ويتكەنى كەيبىرى اۋرۋ ۇستىنە اۋرۋ جاماپ جاتسا، بىرەۋلەرىنە مۇلدە ەم قونبايتىنى بەلگىلى. بىراق الگى جوق جەردەن پايدا بولعان ەمشى-سىماقتىڭ قالتاسى قالىڭداي تۇسەدى. ەمشى-سىماقتارعا دا كەرەگى اقشا. كاسىبىن قالاي دوڭگەلەتسە دە ءوزى بىلەدى، ايتەۋىر بايىسا بولدى. ولاردىڭ تۇپكى كوزدەگەن ناتيجەسى – پايدا.

ال جوعارىدا ايتىلعان راششيدانىڭ حالىقتىق ەمدەۋ جولىنا كەلۋ ماقساتىن تەككە مىسالعا العان جوقپىز. ونىڭ قولىنان ەم العان بىرنەشە بەيتانىس ادامدارمەن حابارلاسىپ، ەمنىڭ ناتيجەسىن سۇراپ تا كوردىك. ءبارى جاقسى. بىراق راششيدا دا ءوزى سەكىلدى قاۋلاعان حالىقتىق ەمشىلەردىڭ اراسىندا جۇرگەنى بەلگىلى. ەشكىمنىڭ كىم ەكەنى ماڭدايىنا جازىلىپ تۇرمايدى. جاڭبىردان كەيىنگى قاۋلاعان ساڭىراۋقۇلاقتاردى ايىرا المايتىن ادام ونى تاڭداي الماي تۇگەل جەي بەرسە نە بولارى بەلگىلى عوي. سول سەكىلدى ەمشىمىن دەگەن الاياقتىڭ قولىنا تۇسكەن ناۋقاس تا بىلىكسىز ەمشىنىڭ بەلگىسىز ەمىنەن كەيىن نە كۇيگە ۇشىرارىن ەشكىم بولجاي المايدى. ەندەشە بىلىكتى مەن بىلىكسىز ەمشىلەردىڭ ارا-جىگىن ايىرۋ ولاردىڭ قولدارىنا رۇقسات قاعازىن بەرەتىن جاۋاپتى ورىنداردىڭ ارىنا بايلانىستى دەمەكپىز. ال بۇعان ءسىز نە دەيسىز، اعايىن!

الەكساندر تاسبولات

Abai.kz