كەيىنگى جىلدارى «ءومىر-وزەن» دەگەن اتپەن سەگىز ءان جاريالانىپتى.بۇل ءان وسىدان 48 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن. ءسوزىن جازعان مەن بولسام، ءانىن شىعارعان ءشامشى قالداياقوۆ ەدى.

1979 جىلى ەسكەندىر حاسانعاليەۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ، «اينالايىن» دەگەن حالىققا كەڭ تاراعان ءان جازعانبىز. قازىر بىرنەشە «اينالايىن» دەگەن ءان سالتانات قۇرىپ تۇر.

ءاندى نوتاعا ءتۇسىرۋ جانە وقۋ جاعىنان ەڭ تومەننەن ساناعاندا ءبىرىنشى ورىن السام دا، ءانىن دە، ءسوزىن دە ءوزىم جازعان، ءبىر كەزدەگى تىڭدارمانداردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن «جۇبايلار جىرى»، «گۇلداۋرەن»، «مەن ساعان عاشىق ەدىم»، «قازاق داستارحانى»، «قازاق ءتىلى»، «تۋعان كۇن كەشىندە» اتتى اندەرىم بار-تىن. بۇگىنگى تاڭدا ناق وسىنداي اتپەن بىرنەشە اندەر ورىندالىپ ءجۇر. وتكەن جىلى مەنىڭ «تۋعان كۇن كەشىندە» دەگەن ءانىمدى، ءان ورىنداۋ جاعىنان بۇكىل دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق ابىروي بيىگىنە كوتەرىلگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ قازاق، اعىلشىن تىلىندە ورىنداعانىن كورىپ، جۇرتتىڭ كوبى ءسۇيسىندى.

تاعى ءبىر قىزىق وقيعا. «تۋعان كۇن كەشىندە» اتتى ءانىمدى قىتاي ەلىندە تۇراتىن سانى 20 ميلليوننان استام ۇيعىر حالقىنىڭ ءبىر وكىلى ۇرلاپ الىپ، ءوز ءانى ەتىپ جىبەرىپتى. از جىلدا ءان ۇيعىر باۋىرلارىمىزدىڭ ەڭ كوپ ايتىلاتىن سۇيىكتى انىنە اينالىپتى. سول ولكەدەگى مەنىڭ ءبىر جاناشىرىم «بۇل نە ماسقارا، ۇرى جىگىت ءان اۆتورىنان بۇكىل حالىق الدىندا كەشىرىم سۇراماسا، حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانامىز!» دەپ ايقاي كوتەرىپتى. قىتايداعى ءۇرىمشى قالاسىندا تەلەارنادان كورسەتىلگەن مەنىڭ ۇلكەن ءان-جىر كەشىمە الگى جىگىت ارنايى كەلىپ، «تۋعان كۇن كەشىندە» ءانىن ۇيعىر تىلىندە ناشىنە كەلتىرە ورىنداپ، مەنەن جانە تىڭدارمانداردان كەشىرىم سۇرادى.

ءان – قىسقا عانا دۇنيە. ونىڭ تاقىرىبىن ۇرلاپ ءان شىعارۋ –قىلمىسقا بارابار ءىس.

جانكۇيەرلەرىمنىڭ ءبىرى – ساۋلە احمەتوۆا الماتىداعى قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنا بارىپ، جوعارىدا اتتارى اتالعان اندەردى تەكسەرتكەن ەكەن، ماعان ءبىر تيىن قالاماقى تۇسپەپتى. ءبارى كەيىنگى تاقىرىپ ۇرلاعان ادامداردىڭ قالتاسىنا قۇيىلىپتى.

مەنىڭ جان اياسپاس اعا-دوسىمنىڭ شىڭعىس ايتماتوۆ بولعانىن سول كەزدەگى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ەكەۋمىز بىرلەسىپ، «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» («عاسىر ايىرىعىنداعى سىرلاسۋ») اتتى كىتاپ جازعانبىز. بۇل كىتاپ دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق باستى تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

ش.ايتماتوۆ شىعارمالارى الەمنىڭ 191 تىلىندە جاريالانىپتى. كوزى ءتىرى شاعىندا عالامنىڭ وسىنشاما كوپ تىلىنە اۋدارىلعان ايتماتوۆتان وزگە ەشكىم جوق ەكەن.

ال مەن الەمنىڭ 120-اق مەملەكەتىنىڭ سىيلىقتارىن الىپپىن. ءار مەملەكەت ءۇش-ءتورت سىيلىقتان بەرىپتى. بۇعان قوسا امەريكا، انگليا، فرانتسيا، گەرمانيا، جاپونيا، رەسەي، ۋكراينا، مونعوليا، تۇركيا، پاكىستان، قىرعىزستان، ءازىربايجان، وزبەكستان جانە باسقا دا مەملەكەتتەر مەنى عىلىم دوكتورى، پروفەسسورى، اكادەميگى اتاقتارىمەن ماراپاتتاپتى. العان سىيلىقتارىمنىڭ ءبارىن ساناساق، بىرنەشە مىڭعا جەتىپ قالادى ەكەن.

كوپ جىل بۇرىن قازاقستان ماعان «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرگەندە: «بۇل كۇندە ەلىمىزدەگى تۇرمەدە شىرۋگە ءتيىستى كەز-كەلگەن ۇرىنىڭ ەڭ كەم دەگەندە ەكى وردەن، ءۇش مەدالى بار. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى!» دەپ اتاقتان باس تارتقانىمدى سول كەزدەگى جۇرتتىڭ كوبى بىلەدى.

ش.ايتماتوۆتىڭ و دۇنيە ساپارىنا اتتانعانىنا 10 جىلدان اسىپ بارادى. وتكەن جىلى قىرعىزستان استاناسى بىشكەك قالاسىندا ش.ايتماتوۆتىڭ 90 جىلدىعىنا وراي، وتىزعا جۋىق مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان ۇلكەن جيىن بولدى. سول جيىندا جاساعان باياندامامدا مەن ش.ايتماتوۆتىڭ كەيىنگى ايەلى ماريامنىڭ پەندەشىلىگىنە ايرىقشا توقتالدىم.

ش.ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ جازعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» («عاسىر ايىرىعىنداعى سىرلاسۋ») اتتى كىتاپتىڭ قىرعىزشا شىققان نۇسقاسىندا دا جانە ايتماتوۆتىڭ 9 توم بولىپ ورىسشا باسىلعان شىعارمالار جيناعىنا ەنگەن ءبىزدىڭ ورتاق ەڭبەگىمىزدىڭ 25 پاراعى، ياعني ايتماتوۆتىڭ ەرەكشە قادىر تۇتقان عاشىعى، قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمعان ءبۇبىسارا تۋرالى ايتقاندارى، ءارى ونى ەكەۋمىزدىڭ بىرلەسىپ تالقىلاعاندارىمىز تۇگەل الىنىپ تاستالعان. ەڭ قىزىعى، ش.ايتماتوۆتىڭ مۋزەيىندە دە، ءتىپتى تۋعان ۇيىندە دە، ەكەۋمىز بىرگە تۇسكەن جۇزدەن استام سۋرەتتەردىڭ ءبىرى دە قويىلماعان. ەگەر ماريام مۇنى ايتماتوۆتىڭ ءتىرى كەزىندە جاساسا، اڭگىمە باسقا. «وسىنداي پەندەشىلىگى ءۇشىن ماريام جانە ونىڭ كەنجە ۇلى ەلدار حالىق الدىندا كەشىرىم سۇراماسا، كىتاپ يەسى قوس اۆتوردىڭ ءبىرى رەتىندە حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانامىن!» دەپ مالىمدەدىم.

قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى سوورانباي ءشارىپۇلى جەەنبەكوۆ ەرەكشە ازاماتتىق مىنەز كورسەتىپ، مەنى قولداپ سويلەپ، ماريامنىڭ پەندەشىلىگىن سىنعا الدى.

2015 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شانحاي قالاسىندا 150-گە جۋىق مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىندە، قىتاي تىلىنە قايشا تابارىكقىزى اۋدارعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» («عاسىر ايىرىعىنداعى سىرلاسۋ»)  «ءححى عاسىردىڭ ەڭ وزىق، پاراساتتى كىتابى» دەگەن اتاققا يە بولدى. بىراق بۇل تۋرالى قازاقستاننىڭ ءبىر دە ءبىر ءباسپاسوزى، تەلەارناسى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. بازبىرەۋلەر ءوزى تۋعان كىشكەنە اۋداننىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتانسا، ونى ءباسپاسوز دە، تەلەارنالار دا جارىسا حابارلايدى.

مەنىڭ وتە ۇلكەن «كەمشىلىگىم» بار. ول قانداي «كەمشىلىك؟». ول – ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي،  شىندىقتى ايتىپ سالاتىنىم. باسشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ: «باسپاسوزدە، تەلەارنالاردا م.شاحانوۆتىڭ ەسىمىن جانە ونىڭ اتقارعان ىستەرىن اتاپ كورسەتۋگە قاتاڭ تيىم سالىنادى!» دەگەن جاسىرىن تاپسىرماسى بار. ياعني، مەن ءوز ەلىمدە كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى «حالىق جاۋى» دەپ باعالانعان ادامدار سەكىلدىمىن.

ەندى 2007 جىلى 2 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسقان، بىشكەك قالاسىندا ش.ايتماتوۆ ەكەۋمىزبەن وتكەن ۇلكەن كەزدەسۋدە ايتقان جانە باسپاسوزدە جاريالانعان شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ مىنا سوزىنە نازار بۇرىپ كورىڭىزدەرشى:

«م.شاحانوۆ تۋرالى اششى شىندىق

مۇحتار شاحانوۆتىڭ ولەڭمەن جازىلعان «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» جانە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىسحاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى روماندارىن يۋنەسكو «الەمدىك پوەزيانىڭ وسىزاماندىق بيىگى دەپ باعالادى». ءبىر شىعارمانىڭ وزىنە وتىزعا، قىرىققا جۋىق رومانداردىڭ وقيعاسىن شەبەرلىكپەن سىيدىرعان بۇل تۋىندىلار تۋرالى از ۋاقىت ىشىندە گەرمانيادا 400-دەن استام بيىك مازمۇندى ماقالالار شىققانىن، ءتىپتى «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىسحاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى رومانىن نەمىس اعايىنداردىڭ  نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعانىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.

جاسىرىپ قايتەمىز، يۋنەسكو-دا م.شاحانوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان، مەن بايانداما جاساعان ۇلكەن جيىنعا 9 نوبەل سىيلىعىنىڭ مۇشەلەرى كەلىپ قاتىسىپ وتىردى. سوندا ولاردىڭ ءبىرى شاحانوۆقا جاقىنداپ، اۋدارماشى ارقىلى «ءبىز سىزگە نوبەل سىيلىعىن بەرۋدى شەشىپ قويدىق!» دەدى. م.شاحانوۆتىڭ قاسىندا قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشىسى وتىرعان. ول بولعان اڭگىمەنى سول كەزدەگى باسشىلاردىڭ بىرىنە جەتكىزىپتى. ولار «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىسحاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») رومانىنا بايلانىستى 80 گازەتتى جاپتى. شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەندىگى، وعان شاحانوۆتىڭ جالا جاۋىپ وتىرعاندىعى جايلى ماقالالار قاپتادى. سول كەزدە مەن: «بۇل الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالعان شىعارما عوي» دەپ شاحانوۆتى قورعاپ ماقالا جازىپ ەدىم، بۇكىل قازاقستان گازەتتەرى ماعان جابىلدى. مەن جازۋشى ەمەس ەكەنمىن، الاياق ەكەنمىن، شىعارمالارىمنىڭ كوپشىلىگىن قازاق جازۋشىلارىنان ۇرلاپپىن...

سول كەزدەگى مەنى، شاحانوۆتى جامانداعان جانە قاسىم قايسەنوۆتەن، سافۋان شايمەردەنوۆتەن باستاپ ءبىزدى قورعاعان، قولداعان قالامگەرلەردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ماقالالارىن جيناقتاساق، قارنى قاباقتاي 25 تومنان اسادى ەكەن. تەك قازاق، ورىس تىلدەرىندە باسپاسوزدە مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى رومانىن داتتاپ نەمەسە قورعاپ، ماقتاپ، 52 مىڭ 700 ادام پىكىر بىلدىرگەن ەكەن. مەن مۇحتارعا «بۇكىل جەر شارىندا داۋ مەن داقپىرتتىڭ، جالانىڭ استىندا قالعان، ساعان ۇقساس ءبىر دە ءبىر اقىن، جازۋشى جوق شىعار...» دەگەنىم بار. بۇل اينا-قاتەسىز اششى شىندىق...

شىڭعىس ايتماتوۆ

ەرتە مە، كەش پە جۇرت بىلۋگە ءتيىستى مەنىڭ ءومىرىمنىڭ وسىنداي وكىنىشتى ءارى قىزىق تۇستارى بار...

مۇحتار شاحانوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى،
قىرعىزستاننىڭ حالىق اقىنى،
«تۇركىتىلدەس حالىقتار اراسىنداعى
ەڭ ۇزدىك الەم اقىنى» سىيلىعىنىڭ يەگەرى

Abai.kz