2019 جىلدىڭ 2 اقپانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن كەزەكتى سەنات وتىرىسى ءوتتى. سول وتىرىستا سەناتور مۇرات باقتيارۇلى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، قىتايداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ەلگە اكەلۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ناقتى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى، - دەپ حابارلايدى اباي-اقپارات. 

سەناتور مۇرات باقتيارۇلى قىتايداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ەلگە اكەلۋ قاجەتتىلىگىن ايتا كەلىپ: "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتتىڭ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ىقىلىم زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ءداۋىردى  تولىق زەرتتەۋ ءۇشىن "ارحيۆ-2025" جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جاساۋدى تاپسىرعانى بەلگىلى. سوندىقتان دا، ەل ىشىندەگى جانە كورشىلەس شەتەلدەردەگى مۇراعاتتاردى اقتارىپ، قازاققا قاتىسى بار دەرەكتەرگە ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. وسى ماقساتتا   «ارحيۆ-2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا شەتەلدەگى ارحيۆتەردى قازاقستانعا اكەلۋدىڭ جۇمىستارىن قولعا العان ءجون. ءبىز "ارحيۆ-2025" جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جاساۋ بارىسىندا باستى نازاردا قىتاي ەلىن ۇستاپ، ول ەلدەگى تاريحىمىزعا قاجەتتى قۇندى دەرەكتەردى ەلگە اكەلۋگە بار كۇشىمىزدى جۇمساۋعا ءتيىسپىز" دەدى.

جالپى قىتاي ەلىنىڭ جازبا تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ول جاقتا كەشەگى ساق-ءۇيسىن داۋىرىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جالپى قازاققا قاتىستى بار تاريح كۇنبە كۇن جازىلىپ قويعان. ءبىز شىنايى رۋحاني جاڭعىرۋدى جۇزەگە اسىرعىمىز كەلسە، سول ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالعان تاريحتىڭ بەتىن اشۋعا ءتيىسپىز. ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ مولدىعى جاعىنان الدىنا جان سالمايتىن قىتاي ەلى بىزگە ساق، عۇن، ۇيسىندەردەن قالعان مۇرالاردى تابۋىمىزعا، ونى ۇلت تاريحىنا قاشاپ جازۋىمىزعا سەپتەسەتىن ەل ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان دا  قازاق ۇلتىنا قاتىستى دەرەكتەرگە سۇراۋ سالعان سەناتور مۇرات باقتيارۇلىنىڭ بۇل دەپۋتاتتىق ساۋالىنىڭ ماڭىزى زور.

مۇرات باقتيارۇلى، قر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى: 

بەيجىڭدەگى گۋگۇن مۇراجايىندا، سيان، ىشكى موڭعولدا (وردوس، حۋت-حوت), شىڭجاڭدا (تۇرفان، ءۇرىمجى، التاي، ىلە) قازاققا جانە قازاق ۇلتىن قۇرايتىن رۋلارعا قاتىستى قۇندى دەرەكتەر جەتەرلىك. قۇدايى كورشىمىز قىتاي ەسكە تۇسكەندە، ونىڭ سان عاسىردان بەرى جينالعان مول ارحيۆتىك قۇجاتتارى كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى. سول تاريحي جازبالاردى جۇيەلى زەرتتەپ، قازاققا قاتىسى بار تۇستارىن ەلگە اكەلۋ كەرەك. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا قىتايدىڭ اۋماعىنداعى تاستارداعى سۋرەتتەر، كونە ەسكەرتكىش سانالاتىن بالبالتاستاردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن تىكەلەي قاتىسى بارلىعى انىق. قازاققا جانە قازاق ۇلتىن قۇرايتىن رۋلارعا قاتىستى زەرتتەلمەي جاتقان وسىنداي دەرەكتەر وتە كوپ. مىسالى، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە ءبىزدىڭ ءۇيسىن بابالارىمىزدىڭ سانسىز وبالارى، قورعاندارى جەتەرلىك. ونى زەرتتەۋ بۇگىنگى قازاق تاريحشىلارىنىڭ مىندەتى. 

سەناتور مۇرات باقتيارۇلى وسىنى ايتا كەلىپ، يمپەراتور تاڭ تاي-تسزۋن ەسكەرتكشىنىڭ قاسىنداعى تۇركىلەرگە قاتىستى ءمۇسىن-بالبالتاستارعا دا توقتالىپ، ناقتى ۇسىنىستارىن ايتتى.

سەناتوردىڭ ايتۋىنشا، قىتاي مۇراعاتتارىنداعى تاريحي دەرەكتەردى زەرتتەۋ ءۇشىن مىنا بەس ماسەلە باستى نازاردا بولۋى كەرەك. ولار:

1. مامان ماسەلەسى. بىزگە قىتاي مۇراعاتتارىن جۇيەلى زەرتتەۋ ءۇشىن قازاق ءھام قىتاي تاريحىنان حابارى بار، قازاق، قىتاي، ءمانجۋر تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن ماماندار قاجەت. سونداي مامانداردى تاۋىپ، ولاردىڭ قازاق تاريحشىلارىمەن بىرگە زەرتتەۋ جۇرگىزۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.

2. ورىستاردىڭ قاتەلىگىن تۇزەۋ. رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا جانە كسرو كەزەڭىندە قىتايداعى تاريحىمىزعا قاتىستى قانشاما دەرەكتەر ورىس تىلىنە اۋدارىلعان بولاتىن. رەسەي تاريحشىلارى قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسىنان، تاريحي تانىم-تۇسىنىگىنەن حابارى بولماعاندىقتان كوپتەگەن دەرەكتەردى قاتە اۋدارا سالدى. ولار قىتاي ارحيۆتەرىندەگى قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ اتىن بۇرمالاپ جازدى. ورىس ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەيمىز دەپ، قانشاما ءسوز وزگەرىسكە ءتۇسىپ كەتتى. كەيىننەن بىزگە قولجەتىمدى ورىس تىلىنەن الگى قۇجاتتاردى اۋدارعاندا تۇپنۇسقادان تىم الشاقتاپ، كوبىنىڭ ءتۇپ ماعىناسى وزگەرىپ، اتاۋلار ءار ءتۇرلى اتالاتىن بولدى. بۇل قاتەلىكتى تۇزەيتىن كەز جەتتى. ىقىلىم زامانداعى ەتنوستاردىڭ اتىن، ادام ەسىمدەرىن دۇرىستاپ،  تاريحي جازبالارداعى يەروگليف ارقىلى ەرتە زامانداعى فونەتيكاسىنا قايتارىپ، قازاق تىلىنە قايتا اۋدارعان ءجون. اۋدارۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق وزگەرىستەرىن ەسكەرۋ كەرەك.

3. قۇپيا شەجىرەلەر مەن بەيرەسمي تاريحنامالارعا دا ءمان بەرۋ. سەناتور قىتايداعى قۇندى دەرەكتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا قۇپيا شەجىرەلەر مەن بەيرەسمي تاريحنامالارعا دا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»،  «26 تاريح» - سياقتى كىتاپتارى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. بۇل كىتاپتاردى اۋدارىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن قىتايداعى قانداس باۋىرلارعا جانە قازاقستاندا اۋدارىلىپ، اينالىمعا تۇسكەن كەيبىر دەرەكتەر ءۇشىن ءوز تاريحشىلارىمىزعا العىس بىلدىرەمىز. دەسەك تە، وسىعان دەيىن قىتاي تاريحنامالارىنداعى دەرەكتەردىڭ ازعانتاي بولىگىن عانا ءوز يگىلىگىمىزگە جاراتا الىپ وتىرعانىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىز رەسمي دەرەكتەرمەن قاتار، بەيرەسمي تاريحنامالارداعى، وردانىڭ قۇپيا شەجىرەلەرىندەگى دەرەكتەردى دە ۇمىت قالدىرماۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى، بەيرەسمي دەرەكتەر شىنايىلىعىمەن قۇندى.

4. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ. سەناتور مۇرات باقتيارۇلى تاريحي جادىگەرلەردىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن قىتاي-قازاق ارحەولوگتارى بىرلەسىپ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك السا دەگەن ۇسىنىسىن دا ايتتى. سەناتوردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قىتايداعى جازبا دەرەكتەردى اۋدارۋمەن ءىس بىتپەيدى. ساق-ءۇيسىن قورعاندارى، كونە قورىمدار مەن قابىرلەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاريحتىڭ تىڭ بەتىن اشۋ كەرەك. قىتايداعى ماڭگى تاستارعا، تاريحي ەسكەرتىشتەرگە، ءتىپتى جەر اتتارىنا دەيىن زەرتتەۋ جۇرگىزۋ رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستى مىندەتىنە اينالعانى ءجون. ءبىز قىتايدىڭ قازاققا قاتىستى جازباشا دەرەگىن، فوتوسۋرەت، بەينەبايانىن جيناپ شىعا الساق، ۇلتىمىزدى رۋحاني تۇرعىدا تۇلەتەر ەدىك. ارينە، بۇل جۇمىستىڭ ءبارى ۇكىمەت ارالىق كەلىسىم ارقىلى ىسكە اسادى. قىتاي سەكىلدى الپاۋىت ەل ماڭگىلىك دوسى قازاق حالقىنا ءوز تاريحىن زەرتتەۋگە كومەكتەسۋى كەرەك. وسى ورايدا قىتاي-قازاقستان ارحەولوگتارى بىرلەسكەن عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىۋىن قولعا العان ءجون.

5. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى ۇلىبريتانيادا. سەناتور قىتاي ەلىنىڭ ءوز مۇددەسىنە قاتىستى بىرجاقتى جازعان جازبالارىن دا بۇگىنگى زامان كوزقاراسىمەن قايتا قاراپ، تەرەڭىرەك زەرتتەۋ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ، قىتاي ، قىتايداعى ارحيۆتەرگە، تاريحي جادىگەرلەرگە ۇڭىلگەندە كونە داۋىرگە بايلانىستى دەرەكتەردى قايدان تاۋىپ الۋعا بولاتىنىنا دەيىن ايتتى. ەرتە داۋىرگە قاتىستى دەرەكتەر ءشياننان (سيان), ال ورتا عاسىردان بەرگى دەرەكتەردى بەيجىڭنەن تابىلادى، ال تۇرفان، دۋنحۋان وڭىرلەرىندەگى تاريح ۇلىبريتانياعا اكەتىلگەن. سوندىقتان، ۇلىبريتانياداعى تاريحي مۇرالاردى دا ۇمىت قالدىرماۋ كەرەك.

ء"بىز وسىعان دەيىن تاڭ تاي-تسزۋن ەسكەرتكشىنىڭ قاسىنداعى تۇركىلەرگە قاتىستى ءمۇسىن-بالبالتاستاردى زەرتتەۋ نىسانى ەتكەن جوقپىز. قازىر ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە قىتايدا تىكەلەي قازاق تاريحىنا قاتىسى بار جەتى مىڭنان اسا قۇجات بار. وسىعان دەيىن سول قۇجاتتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگەن. ءتىپتى، كەيىنگى داۋىردەگى، ياعني XVIII-XIX عاسىرداعى تسين پاتشالىعىنىڭ ارحيۆتەرىن اقتارىپ، وزىمىزگە قاجەتتى دەرەكتەردى جيناپ الا المادىق. بۇل قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقاسى ءمانجۋر تىلىندە. كەيىننەن عانا قىتايشاعا اۋدارىلعان" دەدى سەناتور.

دەمەك، قازاقتىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى ءھام ورىس وتارلاۋشىلارى كەلگەن كەزەڭگە قاتىستى قىتاي دەرەكتەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ ازدىق ەتەتىنى بەلگىلى بولدى. مۇراعاتشىلار كونە قىتاي تىلىمەن قاتار ءمانجۋر ءتىلىن دە وقىپ-تۇسىنەتىن دارەجەدە بولۋى كەرەك.

م. باقتيارۇلى: "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتتىڭ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ "ارحيۆ-2025" جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جاساۋ ۇسىنىسى قازاق تاريحىن تۇگەندەۋگە زور مۇمكىندىك تۋعىزادى. بۇل مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانىپ، الىس-جاقىن ەلدەردەگى مۇراعاتتارعا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز" دەدى.

ق.اقانۇلى

Abai.kz