ءىى جاھان سوعىسىنداعى نەمىس-ورىس مايدانىنداعى اسكەري قۇپيالار ەندى-ەندى جاريا بولىپ جاتىر. تولىق جاريا بولۋى تەك 2045 جىلى عانا رف قۇلىق تانىتسا، جۇزەگە اسادى. اتالارىمىزدىڭ قوس (تاپتىق جانە ۇلتتىق) فاشيستىك جۇيەنىڭ ساياسي مۇددەسىنەن تۋىنداعان قاندى قىرىعىنىڭ جاھانامدىق قاسابىنا تۇسكەنىن بۇراتانا ۇلت رەتىندە ناسىلدىك كەمسىتىلۋشىلىككە قوس تاراپتان دا ۇشىراعانىن ايقىن ۇعىنۋعا ءتيىسپىز.

كسرو اسىرە ورىسۇلتشىلدىعىمەن بىزگە «28 پانفيلوۆشى» ءميفىن تاڭدى. بۇگىنگى رەسەي مەملەكەتتىك ءفاشيزمى ىشكى ىسىمىزگە ارالاسىپ، ونى تەرىستەۋدى كەرەك ەتپەيتىن اكسيوما رەتىندە ءورىستىلدى ءتۇرلى ۇلتتان قۇرىلعان قازاق قاۋىمداستىعىنا مويىنداتىپ ۇلگەردى. وعان دالەل ايتىپ، پوليترۋكتىڭ «شەگىنەرگە جەر جوق، ارتىمىزدا ماسكەۋ» دەگەن ءسوزىن جورنالشىلاردىڭ ساياسي اۋاندا ويدان شىعارعانىنى دا ومىردە بولماعان وقيعا ەكەنىن ايتقاندارعا قازاق «نەوفاشيستەرى» دەگەن ايكاپىر تاڭبا باسىلدى.

الاش قوعامى ءىى جاھان سوعىسىنداعى نەمىس-ورىس مايدانىنداعى بابالار ەرلىگىنە جاڭارعان كوزقاراسپەن قاراي باستادى. رەسەي تاڭعان «اجالسىز پولك» شەرۋىنە دە ايتار الاش ازاماتتارىنىڭ ءوز پىكىرلەرى بار.

ورىس تاريحىنا جانە ونىڭ ەزگىسىندە بولعان ۇلتتارعا بەي-جاي قارامايتىن يمپەريالىق ادۋاندىقپەن ساناسى مەن جادىسى ۋلانباعان رەسەيلىك زيپا جۋرناليست الەكساندر براجنيكتىڭ «نا 4000 كاۆالەريستوۆ 102 ۆينتوۆكي: كاك پوگيبلا كازاحسكايا ناتسيونالنايا ديۆيزيا» دەگەن زەرتتەۋ ماقالاسى ۇلتىمىزعا تاڭىلىپ كەلگەن «28 پانفيلوۆشى» ءميفىن رەالدى ومىردە بولعان ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن ءۋاجدالىپ، اسكەري قۇپيالانعان دەرەكتىڭ نەگىزىندە «اجالسىز 4 000 سالت اتتى ساربازبەن» اۋىستىرعانىمىزدى قالايدى.

ءبىز بارشا پانفيلوۆشىلارعا توپىراق شاشىپ وتىرعانىمىز جوق. بىراق ءبارى بىردەي ءبىر جەردە قازا تاپقان 4000 بابامىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جوقتاۋسىز قالعانى جۇرەگىمىزدى قان جالاتادى. تاريحي ادىلەتتىلىك ءۇشىن «28 پانفيلوۆشىلار پاركىن» «اجالسىز 4000 ساربازبەن» اۋىستىرماۋ ۇلت سۇيەگىنە باسىلعان تاڭبا. ءارى اقمولا، سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، قاراعاندى، سەمەي، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنان اسكەرگە شاقىرىلىپ، وسى 106-شى قازاق ۇلتتىق ديۆيزياسى قۇرامىندا شايقاسىپ، ەرلىكپەن قازا تاپقانداردى قايىرا جەرلەۋ ۇكىمەت تاراپىنان قولعا الىنىپ، اتالعان ساياباقتا تۇرعىزىلاتىن ەسكەرتكىشكە ەسىمدەرى التىن ارىپپەن جازىلىپ،  تۋعان تۋىستارى، ءۇرىم-بۇتاقتارى ىزدەستىرىلىپ، تابىلۋى قاجەت.

ەندى قولدا بار دەرەك كوزدەرىنە ءسوز بەرسەك، 1942 جىلى حاركوۆ تۇبىندەگى قاندى قاساپتا جۇزدەگەن مىڭ كەڭەس اسكەرى وپات بولدى. ونىڭ ىشىندە 106-شى قازاق ۇلتتىق ديۆيزياسى تولىق قۇرامىمەن قازا تاپتى. سول جاھانامعا كۋاگەر بولعان قىزىل اسكەرلەر اراسىندا «جالاڭ قىلىشپەن عانا جاۋ تانكىسىنە  شاپقان قازاقتار» تۋرالى اڭگىمە تارادى. وسى اڭگىمەنىڭ شىندىعىن اراعا 70 جىل سالىپ بىلگىسى كەلگەن ءجۋرناليستىڭ ءوز قولىنا كەرەك دەرەكتىڭ قالاي تۇسكەنىن تۋرالى بىلاي ءسوز ەتەدى.

«ۆ ارحيۆاح ۋدالوس وتىسكات اكت پەرەداچي 106 ديۆيزي، چتو ياۆلياەتسيا نەوسپوريمىم دوكازاتەلستۆوم سۋششەستۆوۆانيا پودرازدەلەنيا ي ەگو ناحوجدەنيا نا فرونتە. دوكۋمەنت سوستاۆلەن 9 مايا 1942 گودا ي ۆ نەم گوۆوريتسيا، چتو پود حاركوۆ نا جەلەزنودوروجنۋيۋ ستانتسيۋ ساۆينتسى پريبىلو پودكرەپلەنيە ۆ ۆيدە پولنوي كاۆالەريسكوي ديۆيزي، كوتورايا بىلا وتپراۆلەنا يز اكمولينسكا (سوۆرەمەننايا استانا) 28 اپرەليا، ا پريبىلا 12 مايا. چيسلەننوست پودرازدەلەنيا 4091 چەلوۆەك ي نا يح ۆوورۋجەني چيسليلوس ۆسەگو 102 ۆينتوۆكي، 68 مينومەتوۆ ي 3100 شاشەك. كونسكي سوستاۆ بىل پرەدوستاۆلەن نارودنىم حوزيايستۆوم كازاحستانا، ا نوۆوبرانتسى نابيراليس يز اكمولينسكوي، پەتروپاۆلوۆسكوي، كۋستانايسكوي، كاراگاندينسكوي، ۆوستوچنو-كازاحستانسكوي، سەۆەرو-كازاحستانسكوي ي پاۆلودارسكوي وبلاستەي. پوليتيكو-مورالنوە سوستويانيە كراسنوارمەيتسەۆ وتسەنيۆالوس كاك ۆ «وسنوۆنوم زدوروۆوە». رازىسكات اكت پەرەداچي ۋدالوس ماگجانۋ كاحارمانوۆۋ، وتۆەتستۆەننومۋ چينوۆنيكۋ پو مەموريالنىم پروەكتام ۆ مينيستەرستۆە وبورونى كازاحستانا»،- دەيدى.

قازاقتىڭ رۋحتانىپ باعى اسپاۋىن، الىستى بولجايتىن بىرەۋلەر ماعجان قاھارمانوۆ قولىنداعى «28 پانفيلوۆشى» ءميفىن كۇل-تالقان ەتەر دەرەكتىڭ الاشقا جەتپەۋىن تىم ارىدان ويلاستىرعان سياقتى. ايتپەسە، بۇگىنگى ۇرپاعى ەرلەرىن سول مەزەتتە بىلەر ەدى-اۋ!؟

بۇل قاندى قاساپتىڭ ورىن الۋىنىڭ باستى كىناسى – ءستاليننىڭ مويىندا. بۇل وسى سوعىستاعى نەمىستەر باسىم ءتۇسىپ تۇرعان شاقتاعى ورىن العان ستاليندىك سەگىز قاندى قىرعىنىڭ سوڭعىسى ەدى. وسى جولعىعا ورىن بەرگەندەردى مارشال ۆاسيلەۆسكي ءوز ەستەلىكتەرىندە مارشال تيموشەنكو، گەنەرال باگراميان جانە اسەري كەڭەستىڭ مۇشەسى حرۋششەۆتار دەپ سانايدى.

بۇل تۋرالى ءستاليننىڭ: «ەسلي بى مى سووبششيلي سترانە ۆو ۆسەي پولنوتە و توي كاتاستروفە، كوتورۋيۋ پەرەجيل فرونت ي پرودولجاەت ەششە پەرەجيۆات، تو يا بويۋس، چتو س ۆامي پوستۋپيلي بى وچەن كرۋتو...» دەگەنى بار.

ال، جەرگىلىكتى تۇرعاندار مەن ۆەرماحت گەنەرالدارى جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەردە بۇكىل ۇرىس الاڭى ولگەن اسكەر دەنەسىنەن اياق الىپ جۇرگىزبەگەندىكتەن يىستەنىپ، ساسي باستاعان شاقتا جۇقپالى اۋرۋ تاراماۋى ءۇشىن ۇشاق بورتىنان اۋەدەن حلوركا سەبىلگەنى ايتىلادى.

وسى قاندى قاساپتا كراسنوگراد قالاسى ماڭىندا تۇگەلدەن جاستىعىن الا جىعىلعان اتالارىمىزدىڭ سۇيەگىن   ۋكرايندىق «فەنيكس-ك» ىزدەۋشىلەر توبى تاۋىپتى. ادام مەن جىلقى سۇيەكتەرى ارالاسىپ كەتكەن ەكەن. جەرگىلىكتى زووتەحنيك قازاقي جابى تۇقىمى ەكەنىن ايتىپتى. جانە «فەنيكس-ك» ىزدەۋشىلەر توبى جاۋىنگەرلەردىڭ جاز ايىندا قىستىق كيىممەن جۇرگەنىن، ءارى ەش قارۋسىز بولعانىن اڭعارىپتى.

سوعىستا ءبارى دەرىلىك قازا تاپقانىمەن وسى دۆيزيانىڭ تىلىندا بولىپ قولعا تۇسكەن 90-ىنىڭ ىشىنەن تەك سانيتار بولعان مۋستافا ءيۋنۋسوۆتىڭ ەسىمى عانا ازىرشە بەلگىلى بولىپ وتىر. قالعان ساۋساقپەن سانارلىق اتالارىمىز نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەن سوڭ، دۋلاگ-205 ارالىق شىعارىپ-سالما لاگەرىنە جىبەرىلىپتى.  سوعىستاعى گيتلەرلىك ءام ودان كەيىنگى ستاليندىك لاگەرلەردەن امان ورالعان اتامىز وق-ءدارى تۇگىل مىلتىقتىڭ ءوزى جەتىسپەگەنىن، بەس كۇن بويى ەش ۇيىقتاماعاندارىن جىر قىلىپ ايتادى ەكەن. قازاق مايداندا تۋدىرعان ارداگەر اتالارلىمىز ءسوز اراسىندا ايتىپ وتىراتىن: «كۇن ىستىق، قار بەلۋاردان كەلەدى، بەسەۋ ارا ءبىر مىلتىق» شىمشىماسى ويىنشىق بولماي قالاتىن وسى جاعدايدان كورىنەدى ەكەن. حاركوۆ وبلىسىنىڭ كراسنوگراد اۋدانى ماڭىنان تابىلعان 200 اجالسىز اتامىزدىڭ ەسىمى عانا بەلگىلى بولىپ وتىرعان جايى بار.

4000 اجالسىز اسكەردىڭ ءبىز بىلگەن قىسقاشا دەرەگى وسىنداي، ەندى وسىنى قازاق تاريحشى عىلىمدارى قولعا الىپ زەرتتەسە، الەمدىك دەڭگەيدەگى كوركەم ەكشن فيلم تۇسىرىلسە ءبىر جوعىمىز تۇگەلدەنەر ەدى.

ءابىل-سەرىك الياكپار

Abai.kz