"قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى" باقتىعۇلدىڭ ءپروتوتيپى – ۋسا قىرعىز...
جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارا-قاراش وقيعاسى» حيكاياتىن بىلمەيتىن قازاق جوق دەسە دە بولادى. وسى شىعارما جەلىسىمەن «اسۋدا اتىلعان وق» دەگەن كينو دا ءتۇسىرىلىپ، قىرعىز اكتەرى سۇيمەنقۇل شوقماروۆ باس كەيىپكەر - قايسار دا، كەكشىل جىگىت باقتىعۇلدىڭ بەينەسىن تاماشا ەتىپ سومداپ شىققانى دا ەل ەسىندە. سونداعى باقتىعۇل دەگەن ءور مىنەزدى، قايراتتى، ءبىر باسىنا جەتەرلىك اقىلى مەن تاۋەكەلى دە بار، نامىستى جىگىت كىم؟ ومىردە شىنىمەن بولعان ادام با؟
كوركەم شىعارما كوپ جاعدايدا بولعان وقيعالاردىڭ نەگىزگى جەلىسىن شىعارماعا وزەك ەتكەنىمەن ناقتى دەرەكتەرگە قۇرىلمايتىنى، كەيىپكەردىڭ جەكەلەگەن ءبىر ادامنىڭ ەمەس زامان تۋدىرعان تۇلعانىڭ جيىنتىق وبرازى بولىپ كەلەتىنى تاعى بار. قازىرگى كەزدە «قاراش-قاراش وقيعاسى» تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اكەسى - رىسقۇلدىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى بويىنشا جازىلعان دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ەلدىڭ جۇگىنەتىن جەرى - ۋيكيپەديانى قاراساڭىز دا وسىنى كورەسىز.
الايدا، جازۋشى كامەن ورازالين «اباي اۋىلىنا ساياحات» كىتابىنداعى ەستەلىگىندە «قاراش-قاراش وقيعاسىنىڭ» باس كەيىپكەرى ۋسا دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان باقتىباي ەسىمدى قىرعىز ازاماتى ەكەندىگى «تايعا تاڭبا باسقانداي» انىق باياندالعان. كامەن اعانىڭ سول كىتابىنان ءۇزىندى:
«مۇقاڭ (مۇحتار اۋەزوۆ. – اۆت) جەرلەنەتىننەن ءبىر كۇن بۇرىن سىرتتان «وي باۋىرىمداعان» اسا ءبىر زور داۋىس ەستىلدى. جينالعانداردىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتقان بۇل داۋىس:
- پانام-اۋ! سۇيەنىش-تىرەگىم ەدىڭ-اۋ! ولىمنەن دە اراشالاپ، ارمانىما جەتكىزگەن ارىستانىم! ... ءتىرى ماناس سەن ەدىڭ-اۋ! قارىمىم، قادىرىم! شوڭىم!..- دەپ وكسىك اتىپ، زار توگەدى.
بۇل كەزدە مۇقاڭنىڭ اۋلاسىنا تىگىلگەن سەگىز قانات كيىز ۇيدە كەنەن ازىرباەۆ باستاعان كوپتەگەن حالىق اقىندارى مەن قارتتار، كوپتەگەن عالىمدار وتىرعان. ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر قوزعالىپ، وتكەن-كەتكەن تاريح ەسكە الىنىپ، ابايدان باستالعان اڭگىمە مۇقاڭ رومانىنداعى اقىندار مەن انشىلەردى تەرمەلەۋگە كوشكەن-ءدى. اباي توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەردى جاماپ-جاسقاۋلار، قاتە تۇسىنىك پەن ەكى ۇشتى بولجامدار دا ايتىلىپ قاپ جاتتى.
اباي توڭىرەگىنىڭ اڭگىمەلەرىن بۇل ۇيدە وتىرعانداردىڭ ىشىندە ءارحام ىسقاقوۆتان ارتىق بىلەتىن كىسى جوق دەپ ايتۋعا بولۋشى ەدى. ونىڭ سەبەبى، اباي ولگەندە ءارحام 19 جاستاعى ورىسشا-قازاقشا بىردەي ساۋاتتى جىگىت ەدى. «زاعيپا» اتتى پوەما دا جازعان (1963 جىلى جارىق كورگەن). اباي ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسىن دۇرىستاۋعا دا، اباي مۋزەيىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا، مۋزەيدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى رەتىندە اباي شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق جيناقتارىن شىعارىسۋعا دا ءارحام قاجىماي ەڭبەك سىڭىرگەن كىسى. ول كىسى اباي مەن مۇقاڭ تۋرالى دا كەلسىن-كەلمەسىن سويلەي بەرۋدى جاقتىرمايتىن-دى. جاڭاعى جەردە، ارتىق-كەمدى ايتىلىپ جاتقانداردى ەستىپ وتىرعانىمەن، ءارحام اعا ۇستامدىلىق كورسەتىپ، اڭگىمەنى جاي تىڭداپ قانا، ءۇي يەسى رەتىندە كىرە بەرىس وڭ جاق بوساعاعا تاياۋ وتىرعان-دى.
وسىنداي وتىرىس كۇيدە جىگىتتەردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن قاتتى جىلاپ ۇيگە كىرگەن ادام زور دەنەلى، جاسى ۇلعايعانمەن، ءجۇرىسى شيراق، سۇيىق مۇرتتى، كىشىرەك شوقشا ساقالدى قوڭىرقاي ءوڭدى كىسى ەكەن. باسىندا قارا ەلتىرى جەڭىل بورىك، ۇستىندە ءوزىنىڭ مول دەنەسىنە جاراسىمدا تىك جاعالى بەشپەنتى، شالبارى مەن ەتىگى بار.
توردە وتىرعاندار قولىنان ورامالىن تاستاماعان ادامعا ىعىسىپ ورىن بەرە قويمادى دا، ول سول جاق بوساعاعا تاقاۋ تومەندەۋ وتىرعانداردىڭ قاتارىندا بوگەلىپ قالدى. ونى مۇنداعىلاردىڭ بىردە ءبىرى تانىمادى. قارت وتىرىپ العاننان كەيىن جوقتاۋ سوزدەرىن قايتا جالعاستىرا باستادى.
- دۇنيەدەن كەتەر وراي سەنىكى ەمەس، مەنىكى ەمەس پە ەدى؟ باسقانى ەمەس، مۇحتار جانىمدى الدىڭ-اۋ، قايىرىمسىز، قانىپەزەر سۇم اجال! سەندە ءبىر كوز جاسقا قاراۋ دەگەن بولمادى. كىمنەن زاۋال، كىمنەن توقتاۋ تاباسىڭ؟!
قارتتىڭ بالاشا سولقىلداپ جىلاعانىن كورگەن ءۇي ىشىندەگىلەر تەگىس تومەن قاراسىپ: «بار پالە، تويىمسىز قارا جەر، سەنسىڭ-اۋ» دەسكەندەي ەدى.
كوپكە دەيىن وكسىگىن باسا الماي، ءالسىن-ءالسىن بەتىن جاسى جۋىپ وتىرعان قارتقا: «سابىر ەتىڭىز، اقساقال، توقتام جاساڭىز! – دەگەن سوزدەر ايتىلا باستادى. بىراق وعان نار تۇيەدەي بالۋان دەنەلى قارت توقتاي قويعان جوق. ونىڭ بۇل مىنەزىن ورىنسىز كورگەن كەيبىرەۋلەردىڭ: «بالا بولىپ كەتكەن بە، ەسى دۇرىس پا ەكەن ءوزىنىڭ؟» - دەگەن كۇڭكىلدەرى شىقتى.
باعانا سىرتتاعى جوقتاۋ سوزدەرىنەن-اق كەلگەن ادامدى جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرى بولار دەسكەنبىز. جانىمدا وتىرعان اداماردىڭ بىردە ءبىرى تانىماعان سوڭ، مۇقاڭنىڭ سىيلاس جاقىندارىنىڭ بىرىنە جورىسقانبىز. ءۇي ىشىندەگى كەيبىرەۋلەردەن ەستىلىپ جاتقان كۇڭكىل ماعان بۇل ادامدى وندايلىق باعا بەرۋىنە قيعىزعان جوق. ءبىتىمى بولەك، جوقتاۋ سوزدەرى دە ءوزىنىڭ جاسى مەن كەلبەتىنە وراي سياقتاندى.
مۇقاڭدى «سەن» دەپ جاسى ۇلكەندەردىڭ وزدەرى دە سيرەك ايتاتىن. بۇل ادامنىڭ مۇقاڭدى «سەن» دەپ ايتۋىنا قاراعاندا، تۋعان اعاسىنداي بولعان ادام ەكەنى تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە «شوڭ» دەگەن سوزىمەن قىرعىز حالقىنىڭ ماناس باتىرىن ەسكە الۋى تەگىن ەمەس-اۋ دەپ بولجالدايمىن. توتىعىڭقىراعان بەت اجارى دوڭگەلەنە كەلىپ، ماڭدايىنداعى قالىڭ-قالىڭ قاتپارلار ۇلكەن-ۇلكەن ءومىر اسۋلارىنىڭ سوقپاعىنداي. جاس سورىپ قىزعىلتىم تارتقان وتكىر كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، ءۇي ىشىندەگى وتىرعانداردى قالت ەتكىزبەي باعىپ قالعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءالى ەتى قاشپاعان مول دەنەسىندە ەمەنگە قارسى بىتكەن بۇتاقتاي شىمىر بەرىكتىك بار.
- داۋدە بولسا، سىزدەر مىنا شال مۇحتارعا ءبىز قايعىرماي وتىرعانداي ابدەن مازامىزدى الدى-اۋ دەپ وتىرعان شىعارسىزدار، - دەدى دە، ەڭسەسىن كوتەرە ءتۇسىپ، جان جاعىن ءبىر شولىپ، سودان كەيىن ويىن جالعاستىردى.
- مەنىڭ زاتىم – قىرعىز، اباي اۋىلىندا بالا بولىپ وسكەن اداممىن. ءارحام اعا كەلدى دەپ ەدى عوي، - دەپ جان-جاعىنا قاراي باستاعان كەزدە، ءارحام ورنىنان تۇردى. ورنىنان اتىپ تۇرعان قارت ۇمتىلىپ كەپ ءارحامدى قۇشاقتاپ كورىستى دە، بالاشا ونىڭ باۋىرىنا كىردى. ءبىرىن-ءبىرى باۋىرىنا كەزەك باسقان بۇل ەكى كىسى قازاق پەن قىرعىزدىڭ باۋىرلاستىعىن ءبىرتۇتاس دەنە ەتىپ كورسەتىپ تۇردى.
- قاراعىم ۋسا، ءۇي-ءىشىڭ امان با؟ – دەدى ءارحام.
- امانبىز، ءارحام اعا، ءوز دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما؟ تاشكەنتتىڭ جانىندا تۇرامىز. مۇحتار اينالايىننىڭ قايعىلى حابارى تيگەن سوڭ، نە بولعانىمدى بىلمەي، بەرى ءجۇرىپ كەتپپىن. ۇيگە دە سوعا العام جوق، قالادان كەتتىم.
وسى كەزدە توردە وتىرعان كەنەن ازىرباەۆ:
- ءارحام اعا، جوعارى شىقساڭىزشى، - دەپ ورتادان ورىن بوساتا بەردى. كەنەنگە ىلەس وزگەلەر دە جامىراسا تورگە شاقىرىسىپ جاتىر.
- جوعارى شىعىڭىز، ءارحام اعا!
- جول سىزدىكى، ءبىز بىلمەدىك قوي، ءبىز ... تورلەتىڭىز.
- ءۇي وزىمىزدىكى عوي، راقمەت، - دەگەن ءارحامنىڭ سوزىنە توردەگىلەر ءسال ىركىلە ءتۇسىپ:
- ۋسەكە بىلاي شىعىڭىز.
ۋسا دا:
- راقمەت، اعايىن، بوتەندەرىڭ ەمەسپىن... – دەپ جاتىر. مۇقاڭنىڭ اعايىن-تۋىستارىمەن بىرگە ونىڭ جەتىسىن كۇتىپ قالعان ۋسانىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى ءبىزدى ەكى كۇن بويىنا ماڭىنان شىعارمادى.
باقتىباي مەن تەكتىباي ىلە الاتاۋىن مەكەندەگەن ورمان دەگەن كەدەي قىرعىزدىڭ بالالارى ەكەن. جاسىنان قازاق اراسىندا قالدەن دەگەن بايدىڭ مالشىلارى بولادى. اقىسى جوق، اۋىر تۇرمىستىڭ زاردابىنان تەكتىباي دەرتكە شالدىعىپ ولەدى دە، ءىنىسى باقتىباي جاناش بولىسقا مۇڭىن شاعادى. قالدەنمەن بولىستىققا تالاسىپ كەكتەسەتىن جاناش باقتىبايدى قولىنا ۇستاپ، بايدىڭ جىلقىلارىن ۇرلاتىپ الا بەرەدى دە، اقىرى، ۇرلىق جاساپ جۇرگەن مىناۋ دەپ، قۋعىنشىلاردى سوڭىنان سالىپ ۇستاتپاقشى بولادى. بايدان دا، بولىستان دا قايىرىمىن كورمەي قاشقىن بولعان باقتىباي تاۋدى مەكەندەيدى. بولىستان كەك الۋدى ويلاعان باقتىباي ورمان ءىشىن پانالاپ، اڭ اۋلاپ جاتاتىن جاڭعىز ءۇي ورىسپەن بۇرىننان ارالاس ەكەن. ال باقتىبايدىڭ ورمانشى ورىسپەن ارالاسىنىڭ بارىن بىلەتىن بولىس الگى ورىس ادامىن تۇتقىنداتادى.
ورىس دوسىن تۇتقىنداپ اكەتكەننەن كەيىن، قاشۋدى ءجون كورمەگەن باقتىباي ءوزى كەلىپ قولعا تۇسەدى. وسى كەزدە جەڭگەسى ءولىپ، ءىنىسى جۇماشتى ورىس دوستارىنىڭ كومەگىمەن اباقتى ىشىنە بىرگە الادى. كوپ ۇزاماي تۇرمەدەن قاشقان باقتىباي ءىنىسىن ناعاشىلارىنا تاستاپ تاۋعا كەتەدى. مۇندا ول اڭدىپ ءجۇرىپ جاناش بولىستى ولتىرەدى دە، اباي ەلىنە قاشادى.
باقتىباي سەرگيوپول قالاسىنا جەتىپ، مۇندا سارىمساق ساتقاندارمەن تانىسىپ، اقىرى، شىڭعىستىڭ ءبورلى وڭىرىنە كەلەدى.
بۇل وقيعا 1913 جىلدىڭ جازىندا بولادى. قالالىق ۋچيليششەدەن دەمالىسقا كەلگەن مۇحتاردى قاسىمبەك، جاعىپارلارمەن بىرگە اقىن بورانباي وتىنبايۇلى جايلاۋعا قوناققا شاقىرادى. وسى جەردە كوپ ادامدارمەن ساياحاتقا شىققان مۇحتار باقتىبايمەن كەزدەسەدى. مۇحتارلارمەن بىرگە پالۋان نۇرمۇحامبەت تە بولىپتى. ول ەكەۋى جەكپە-جەك بەلدەسىپ تە قالسا كەرەك، اقىرى، تانىسىپ، دوستاسىپ كەتەدى.
ەل اراسىنىڭ جاعدايسىزدىعىن ويلاستىرعان مۇحتار باقتىبايدىڭ جاسىرىن اتىمەن ۋسا دەپ اتاۋلارىن ءجون كورىپ، ىزعۇتتىنىڭ تۋىسى ەكەن دەپ ەلگە تانىستىرماق بولادى. كەيىننەن ۋسا الدان بالاسى دەگەن اتپەن ۆەرنىيدە تۇراتىن اپسامەتتىڭ تۋىستارى بۇعان دوكۋمەنت الىپ بەرىپ جىبەرەدى.
مۇحتارعا اعا بولعان ۋسانى اۋەز اۋىلى قالىڭ بەرىپ ۇيلەندىرەدى. العاشقى ايەلىنەن ۋسانىڭ ەكى بالاسى بار ەكەن. ولار وقىعان. سوۆەت وكىمەتى سەمەيدە ورناعاننان كەيىن ۋسا مۇحتاردىڭ ماڭىن ساعالاپ، قالانىڭ جانىنا كەلەدى. ەندى مۇقاڭ موسكۆادان تاشكەنتكە كەلگەن كەزدە ۋسا دا سوندا كوشىپ كەلەدى دە، قالانىڭ سىرتىنداعى ءبىر جايلى ورىنعا مەكەندەگەن. بالالارى ۇيلەنىپ، اعاسىنان قالعان ىنىلەرىن دە كەيىننەن تاۋىپ العان ۋسا تاشكەنتتىڭ ماڭىندا ءبىرجولا تۇرىپ قالادى. ونىڭ جاسى ءبىز كورگەن كەزدە جەتپىس جەتىدە ەكەن. بىزبەن بىرگە بولعان كۇندەردە «ەلدى ساعىندىم، شىڭعىستى كورسەم-اۋ» دەپ ارمانداي وتىرىپ، «مۇقاڭ، اينالايىن، «قاراش-قاراشتى» جازامىن دەپ سەمەيدە جۇرگەندە-اق ءجيى ايتۋشى ەدى. كەيىننەن جازعانىن وقىعانى ءالى ەسىمدە»، - دەدى.
- ءسىز «قاراش-قاراش وقيعاسىن» تىڭداعاننان كەيىن نە ايتتىڭىز؟ – دەپ سۇرايمىن.
ۋسا اقساقال ءسال كۇلىمسىرەيدى دە، مەنىڭ تىزەمدى قاعىپ:
- اباي اتامدى جازعان مۇقاڭ مەندەي ەلىنەن بەزگەن قاشقىندى جازا الماي ما ەكەن؟ – دەيدى». [1].
وسى قىرعىز ۋسانىڭ (كەيدە مۇسا دەپ ايتىلادى) اتى باسقا دا دەرەكتەردە كەزدەسەدى. شاكارىم قاجىنىڭ شىعارمالارىن جارىققا شىعارۋ تۋرالى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قوناەۆتىڭ اتىنا ءبىر ارىز كەلىپ تۇسەدى. «اتى-ءجونىمىزدى اشا الماي وتىرمىز» دەپ كولگىرسىگەن دومالاق ارىز يەلەرى شاكارىمدى بارىنشا قارالاپ، ونىڭ بارلىق انتيسوۆەتتىك «قىلمىستارىن» تىزبەلەي وتىرىپ جەتكىزگەن. سونىڭ ىشىندە ءسوز ەتىپ وتىرعان تاقىرىپقا بايلانىستى مىناداي جولدار كوڭىل اۋدارتادى: «بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىستا قانىشەرلىك جاساعان ەل ىشىندە جۇرگەن قاشقىن قىرعىز مۇسا دەگەنگە الاش اسكەرىنىڭ يۋنكەرى، باتىر دەگەن اتاق بەرگىزگەنىن، مۇسانى ەلگە اپارىپ توي جاساپ، توبىقتىدان قىز اپەرگەنىن، الاش باتىرى يۋنكەر مۇساعا كوممۋنيستەردى قىرعان ەرلىگى ءۇشىن – اباي بالاسى دەگەن فاميليا بەرىپ، اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، شاكارىم ازان شاقىرىپ اتىن قايتا قويعانىن كوزىمىزبەن كورگەمىز». [2,631].
1918 جىلىعى «سۆوبودنايا رەچ» گازەتىندە مىناداي اقپارات بەرىلگەن: «الاشوردا باسقارماسى ومبى قالاسىندا جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا سالىنعان ارحاتتان مىناداي تەلەگرامما الدى: «مۇسا سەرگيوپول قالاسىن الۋعا قاتىستى، كەلدى دە توعىز «قىزىلدىڭ» باسىن ءوز قولىمەن شاۋىپ تاستادى. بولشەۆيكتەر ۇرجارعا قاراي قاشتى. ولاردىڭ سوڭىنان عابديحانوۆتىڭ وتريادى قۋىپ كەتتى. الاش-وردانىڭ ءىس باسقارۋشىسى س.اقاەۆ[3].
الاش ۇكىمەتىن دە، ونىڭ اسكەر قۇرۋ تۋرالى باستاماسىن دا حالىقتىڭ بارلىعى قولدادى دەۋگە كەلمەيدى. ءبىراز ۋاقىت بيلىكتە بولىپ جۋىردا عانا قۇلاتىلعان بولشەۆيكتەردىڭ ارەكەتى مەن ناسيحاتىنىڭ اسەرى مول بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە اۋمالى-توكپەلى زاماندا حالىقتىڭ كوپشىلىگى ساياسي احۋالدى سارالاي المادى، پارتيالارعا دا، ولاردىڭ قۇرعان ۇكىمەتتەرىنە دە سەنىمسىزدىكپەن قارادى. الاش اسكەرىنە ادام جيناۋ جۇمىسىنا دا كوپتەگەن كەدەرگىلەر بولدى. كەيبىرەۋلەر حالىق اراسىندا ىرىتكى سالىپ الاشقا اسكەر بەرمەۋگە ۇگىتتەيدى. مۇنداي جاعدايلار بەلاعاشتا، ۋاق بولىسىندا ورىن الدى. الاش ميليتسياسىن مۇسا تەمىرباەۆ دەگەن باستاپ بارىپ، قارسىلىق ۇيىمداستىرۋشىلاردى تۇتقىنداپ، ۋەزد باسشىلىعىنا تاپسىردى[4.52].
مىنە، وسى دەرەكتەردەن الاش اسكەرىنىڭ بەلسەنگەن باتىل جاۋىنگەرى مۇسانىڭ جوعارىدا ايتىلعان ۋسا-باقتىباي ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. كەشەگى الاش ساربازىنىڭ ەل ىشىندە قالۋىنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن بىلگەن سەزىمتال مۇحتاردىڭ وعان قۇجات اپەرىپ، تاشكەنت اسىرىپ جىبەرگەندىگى انىق بايقالادى. سوندىقتان باقتىبايدىڭ «پانام-اۋ! سۇيەنىش-تىرەگىم ەدىڭ-اۋ! ولىمنەن دە اراشالاپ، ارمانىما جەتكىزگەن ارىستانىم! ... ءتىرى ماناس سەن ەدىڭ-اۋ! قارىمىم، قادىرىم! شوڭىم!» دەپ ەگىلە جوقتايتىن ءجونى دە بار ەدى.
ال، باقتىبايدىڭ ورماننىڭ بالاسى بولا تۇرا بىرەسە الدانوۆ، بىرەسە تەمىرباەۆ بوىپ جازىلىپ جۇرگەنىن ونىڭ قاشقىن بولعان قىم-قيعاش تاعدىرىنان، ءىزىن جاسىرۋدان تۋعان ارەكەتى دەپ تۇسىنگەن ءجون بولار. باقتىباي كامەن ورازالينمەن جاتا جاستانىپ ۇزاق اڭگىمەلەسكەندە الاش اسكەرى كەزىندەگى تىرشىلىگى تۋرالى دا ايتقان بولار. بىراق ول زاماندا كامەن اعا الاش تۋرالى دا، «بولشەۆيكتەردى قىرعان مۇسا» تۋرالى دا جازا المايتىنى بەلگىلى.
ادەبيەتەر:
- ورازالين.ك. اباي اۋىلىنا ساياحات. - 1976. –الماتى. 97-102 ب.
- ساپارالى ب. «قاس قايسى، قازا قايسى، تازا قايسى» ||شاكرىمتانۋ ماسەلەلەرى. تاڭدامالى. – نوۆوسيبيرسك، 2008. 1024 ب. 631ب
- شقو قزتقو «سۆوبودنايا رەچ» گازەتى، 31 ماۋسىم، قىركۇيەك، 1918 ج.، №3
- كاريموۆ م. اسىلبەكوۆ م. الاش تۋى تىگىلگەن ءوڭىر. –سەمەي. -2015. 52 ب.
مۇحامەتبەك اسىلبەكوۆ
Abai.kz
