"بۇل جول حالىقتار اراسىنداعى جاhاندىق ءوزارا تاۋار اينالىمى مەن زياتكەرلىك ىنتىماقتاستىقتىڭ قالىپتاسىپ، دامۋى ءۇشىن ورنىقتى پلاتفورما بولدى".

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

تۇيەلى جانە اربالى كەرۋەندەردىڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا، جاhاندىق تاۋار ايىرباسى مەن مادەني الماسۋلاردىڭ دەنى، ۇلى ەۋرازيا دالاسىن ەندەي وتەتىن، سونداي-اق، نەگىزگى بولىگى ءبىزدىڭ مەكەنىمىزدى بويلاپ جاتقان جىبەك جولى بويىمەن ءام سول ارقىلى ىسكە اسقانى بەلگىلى. وندىرگىش كۇشتەر مەشەۋ، تاۋارلى ەكونوميكا دامىماعان ول زاماندارداعى قازىرگى ۇعىمداعى حالىقارالىق ساۋدانىڭ بار مازمۇنىن دا وسى جىبەك جولى ايىرباسى ايقىندايتىن.

بار تىنىشتىقتى تەڭىزگە جورتۋ تەحنيكاسىنىڭ اشىلۋى مەن قارقىندى دامۋى بۇزدى. باتىس ەۋروپاداعى اشىلعان عىلىمي جاڭالىقتار مەن تەحنولوگيالىق تاپقىرلىقتار وسىعان دەيىنگى الەمدىك ۇردىستەر مەن داعدىلاردى مۇلدە وزگەرتىپ، الەمنىڭ گەوساياسي-ەكونوميكالىق كارتاسىن قايتا تۋعانداي جاڭارتىپ بەردى. جاڭا تەحنيكالىق تاپقىرلىقتاردىڭ قولدانىلۋى، وتە-موتە، وسى تەحنولوگيالارمەن قارۋلانعان جانە شيكىزاتقا سۋساپ وتىرعان ەلدەرگە تەڭىزگە شىعۋعا، بوگدە ماتەريكتەردىڭ قويناۋىن اشۋعا وراسان مۇمكىندىك بەردى. وزدەرى ورنىققان قارت ەۋروپاپادان جىراقتارعا شارىقتاۋدىڭ مۇرساتىن قاپىسىز پايدالانعان ەلدەر، اسىرەسە، وسى تەڭىزدە جورتۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋگە بارىن سالدى. جەلكەندەرى بۋ ماتورىنا الماسىپ، اعاش قاۋىرسىندارى مەتاللعا اۋىستىرىلعان كەمەلەر كەرۋەنى پايدا بولدى! بۇل كەمەلەر ەندىگارى بوگدە قۇرلىقتاردان وتارلار جاۋلاۋدىڭ قۇرالى عانا ەمەس، ولاردان ونەركاسىپ شيكىزاتىن كەرى تاسيتىن ءام مۇندا وندىرىلگەن بۇيىمداردى سولارعا ۇسىنۋدىڭ ورنى وگەيسىمەس تاسىمالداۋشىسىنا اينالدى.

“ونەركاسىپ توڭكەرىسى” اتانعان وسىناۋ سەكىرىس باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وندىرۋشىلىك قۋاتىن قاۋىرت ءوسىرىپ، سىرتقا تاسيتىن تاۋارىن وراسان بايىتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ شيكىزاتتىق تۇتىنۋ تابەتىن ايىرىقشا كوتەردى. ناتيجەدە، وسى ەلدەردىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق قيمىلدارى الەمدىك ساۋدا اينالىمىنىڭ اۋدانىن يگەرۋگە جول الدى. مۇرناعى جىبەك جولى ساۋداسى اۋقىمى جاعىنان دا، تەحنيكالىق تەگەۋىرىنى جاعىنان دا تەڭىزۇستىلىك ساۋداعا جول بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. Cونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالاردىڭ كوبەيۋى مەن ەۋروپادان باسقا وڭىرلەرگە تارالۋى جاhاندىق گەوساياساتتاعى اۋمالى-توكپەلى جاعدايلارعا ۇرىندىردى. جىبەك جولىنىڭ انا باسىندا تۇرعان، نەشە عاسىرلاپ الەمدىك ساۋدانىڭ اۋانىن ايقىنداپ كەلگەن قىتاي “بايتال تۇرماق باس قايعى كۇيگە” ءتۇسىپ، مۇرناعى مەشەل رەسەي ازيانىڭ قولقالى تۇسىن قولىنا الدى. ەجەلگى ۇندىستەر مەكەنىندە شىت جاڭا مەملەكەت ىرگە كوتەرىپ، ونەركاسىپتەنۋدى جىلدام ەڭسەرىپ، الەمدىك ساۋدا-ساتتىقتا ىرىقتى مەجەگە قول ارتتى. وسىدان كەيىن باعزى جىبەك جولى قادىمعى داۋرەنىنەن ايرىلىپ، قۇرلىقۇستىلىك ساۋدا مەن مادەني-رۋحاني الماسۋلار تۇبەگەيلى تەڭىزگە جول بوساتتى.

ءحىح-عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنا جەتكەندە ادامزات بايىرعى وتارلاندىرۋدان باس تارتتى، حالىقارالىق ءوندىرىس ءبولىسى مەن الەۋەتتەر تاجىكەلەستىگىنىڭ تەڭشەۋىنەن جاhاندىق ساۋدا-ساتتىق پەن رەسۋرستار ءتۇزىلىسى الەم كارتاسىندا جاڭا سيپاتپەن قايتا ورنالاستى، گەوساياسي جاڭا ويىنشىلار بوي تۇزەدى، نەشە ءتۇرلى جانە الۋان اۋقىمداعى  وڭىرلىك ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتار پايدا بولدى، وسىنىڭ بارلىعى جەرشارىندىق تاۋار ايىرباسى مەن قىزمەت الماسۋدىڭ، رۋحاني-وركەنيەتتىك بولىسۋلەردىڭ تەڭىزۇستىلىك مونوپولياسىنا سىن قويا باستادى. جان-جاقتىلى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ مۇحيتتارداعى ستراتەگيالىق ماڭىزدى نۇقتالارعا يەمدەنۋشىلىك پيعىلىنىڭ اسقىنۋى مەن ولار جايلاسقان ەلدەردى ىقپالىنا تارتۋ ۇمتىلىسى تەڭىزۇستىلىك تاۋار تاسىمالىنا، كەرىسىنشە، قاۋىپ بىلىنە باستادى. اسىرەسە، تاعى دا سول تەحنيكانىڭ دامۋى مەن تەحنولوگيالىق سەكىرىستەر قۇرلىقتاعى تاسىمال قۇرالدارىنىڭ الەۋەتىن مەيلىنشە ارتتىرىپ، ولاردىڭ مۇحيتتاعى الىپ لاينەرمەن باسەكەلەستىگىنە دارمەن سىيلادى.

شويىنجول قارقىنىنىڭ ەسەلەپ ارتۋى جانە تاسجول قۇرالدارى سىيىمدىلىعى مەن كوتەرىمدىلىگىنىڭ ۇلعايۋى تاۋار تاسىمالىن تەڭىزگە تاۋەلدىلىكتەن ارىلتتى. ءتىپتى قارقىنى مەن قولايلىلىعى، يكەمدىلىگى تۇرعىسىنان ول تەڭىز تاسىمالىنان الدەقايدا ءتيىمدى دە ءونىمدى ەكەنىن كورسەتتى. ەنەرگيا بۇلاقتارى جەر استى قۇبىرلارى ارقىلى قۇرلىقتان قۇرلىققا اقتارىلدى. اقپاراتتىق تەحنيكانىڭ دامۋى زاتتىق ايىرباس پەن اقپارات، قىزمەت، وركەنيەت جەتىستىكتەرىن الماسۋدىڭ جاڭا نۇسقالارىن ومىرگە اكەلدى. بۇل دا قۇرلىقۇستىلىك الىم-بەرىمنىڭ مازمۇنىن ۇستەپ، باسىرەسىن اسىرۋعا سەپتەستى. قۇرلىقپورتى دەگەن ۇعىم پايدا بولىپ، ولار حالىقارالىق ساۋداداعى ماڭىزدى دەڭدەرگە اينالىپ ۇلگەردى. قىسقاسى، ادامزات بالاسى جەر بەتىمەن ساۋدا جاساۋ مەن اقپارات الماسۋعا قايتادان دەن قويدى.

ەۋروپا مەن ازيانىڭ ءوزارا قاۋىشار ۇرىمتال تۇسىنان ۇتىمدى ورىن العان ەلىمىزدىڭ، داۋىرىندە سوناۋ جىبەكجولىنىڭ داۋرەنىنىڭ دۇركىرەپ، باعىنىڭ باياندانۋىنا ايىرىقشا ۇلەس قوسقانى تاريحي اقيقات. بابالارىمىز، ءتىپتى، سول كۇرە جول بويىنداعى ساۋدا مەن وركەنيەتتەر توعىسۋىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءام قاتىسۋشىسى بولعانى بەلگىلى. ادامزات ءححى-عاسىرعا اياق باسىپ، الەمدىك ەكونوميكا-ساۋدا، گەوساياسي، مادەني، اقپاراتتىق رەسۋرستار قايتا بولىسكە ءتۇسىپ، حالىقارالىق ساۋدا جانە گەوساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالدىلىققا، ەنەرگەتيكالىق ىرىقتىلىققا ۇمتىلىس باسكە ءتۇسىپ جاتقان الماعايىپ تۇستاعى ەلىمىزدىڭ گەوساياسي ماڭىزدىلىعى سوناۋ جىبەك جولى داۋىرىندەگىدەن ءبىر مىسقال دا كەم سوقپاي تۇر. ويتكەنى بۇگىندە قازاقستان جەرشارىنداعى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكا - قىتاي مەن ءۇشىنشى ءىرى ەكونوميكا - ەۋرووداق ورنالاسقان قارت ەۋروپانى جالعاپ جاتىر.

ءبىر بىرىمەن ساۋدا بايلانىسى جىل ساناپ ارتىپ، ارقايسىسىنىڭ حالىقارالىق ساۋداداعى وزارالىق سالماعى اۋقىمدانىپ كەلە جاتقان تاراپتار، اراعا ايلار سالىپ قاتىنايتىن تەڭىز لاينەرلەرىنە تەلمىرمەي-اق، ءوزارا جەتكىزىلىمدى ەكى اپتادا ىسكە اسىراتىن شويىنجول تاسىمالىنا قۇلىقتى بولاتىن. ەلىمىزدىڭ اشىق ەكونوميكالىق ۇستانىمى، سوعان سايكەس، قوس قۇرلىق ارا ترانزيتتىك ءدالىزدى ايقارا ۇستاپ وتىرعان پوزيتسياسى، وسى الەۋەتتى ونان سايىن جەتىلدىرۋدەگى قۇلشىنىسى مۇددەلى تاراپتاردىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋدە. قازاقستانداعى تۇراقتىلىق اتالمىش تاراپتاردىڭ وسى ءدالىزدى الاڭسىز پايدالانۋعا دەگەن قۇلىقىنا جىگەر بەرۋدە. ناتيجەسىندە، ستاتيستيكا ولاردىڭ ەلىمىز ارقىلى جەتكىزىلەتىن تاۋار اينالىمىنىڭ جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن ايعاقتاپ وتىر. ەلىمىزدىڭ وتكەرمە اقىدان تاباتىن تابىسى دا سايكەستى تۇردە كوبەيۋ ۇستىندە. بۇل باعىتتاعى جەتكىزىلىم، اسىرىسە، قىتايدىڭ ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” ستراتەگياسى جولعا قويىلعاننان كەيىن، تىپتەن، قارقىن العان. قازاقستان وسىنداعى جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ العاشقى دەڭى، بەلدەۋ بويى 40-تان اسا مەملەكەتتى قىتايمەن جالعايتىن تۇڭعىش بەكەت. قاسيەتتى مەكەنىمىزدىڭ قادىرىنىڭ ءوزى وسىمەن ايگىلەنبەك.

الەمدىك باق شىعىسىمىزداعى ەكسپورت يمپەرياسىنان ەۋروپاعا بەت العان قۇرامالاردىڭ قازاقستان ارقىلى توقتاۋسىز جۇيتكىپ جاتقانىن، باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا تاس جولىنىڭ ىقتيمال الەۋەتىن، قازاقستانمەن وتەتىن مۇناي جانە گاز قۇبىرلارىنىڭ قىتايدىڭ ەنەرگەتيكالىق يمپورتىن كوپتاراپتاندىرۋداعى ءرولىن اسپەتتەي جازۋى جانە وعان، ىلعي دا، قايتالاي سوعۋى ەلىمىزدىڭ ەۋرازيالىق جاڭا جىبەك جولىنداعى دارا بوگەنايىن اشا تۇسكەنى بولماق. وسى سيپاتىمەن قازاقستاننىڭ گەوورنالاسۋى اتالمىش جوبانىڭ اۆتورى قىتاي ءۇشىن تىپتەن قۇندى. ويتكەنى، ول ءاۋ باستان قىتايدىڭ الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكانى تۇلعالاعاننان كەيىن، وسى تۇرپاتىمەن الەمدىك ەكونوميكادا ىقپالىن وتكىزۋ، داۋىسىن شىعارۋ، بۇرىندارى اقش بەلگىلەپ كەلگەن حالىقارالاق ساۋدا ەرەجەلەرىنە ءوز شارتتارىن ەنگىزۋ، جاhاندىق شارۋالارداعى اقش-تىڭ مونوپولياسىن جويۋ امبيتسياسىنان تۋىنداعان جوباسى بولاتىن.

كاپيتالى شاعىن  ءبىر ەلدىڭ بيۋدجەتىنە پاراپار ازيا ينفراقۇرىلىمدىق بانكىن قۇرىپ، سونىمەن سۇيەمەل جاساۋدى كوزدەگەن بۇل جوبا، بىلتىردان بەرى ءىشىنارا كەدەرگىلەرگە ۇشىراعانىمەن، ءالى كۇشىندە. بيلىك باسىنا ترامپ كەلگەلى اقش قىتايدىڭ وڭىرلىك ەكسپانسياسى مەن عالامدىق تابەتىن تەجەۋگە، اسىرەسە وڭتۇستىك-شىعىس مۇحيت الاڭىندا، مىقتاپ كىرىسىپ جاتقانى بار. دەمەك، جوبانىڭ “تەڭىزدەگى جىبەك جولى” قاناتى كەدەرگىگە ىلىككەن سايىن، قۇرلىقتاعى “جىبەك جولى بەلدەۋى” قاناتىنىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەتىنى انىق. قىتاي بيلىگىنىڭ اتالمىش جوبامەن ءبىزدىڭ “نۇرلى جول” باعدارلاماسىن قاتار اتاپ، ەكەۋىن ءوزارا وبىسكەن جوبالار دەپ اسپەتتەپ، ەكى ەل ارالىق ەكونوميكا-بيزنەس ارىپتەستىكتەرىندە وسى ەكى باعدارلامانى قابىستىرا ءوربىتۋدى جانى قالماي دارىپتەۋى بەكەر ەمەس.

قازبا بايلىقتارىمىزدىڭ قادىرىن بىلۋگە شاقىرعان شەرحان اعامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرعانىمىزدى بەينەلەي ەسكەرتكەنى بار-دى. داۋىرىمىزدەگى گەوساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان باعامداساق، ەلىمىز التىن وتكەلدىڭ دە جاعاسىندا وتىر. “دالا بەلدەۋى قىتاي، ءۇندى، پارسى، جەرورتا تەڭىزى، تاياۋ شىعىس جانە سلاۆيان وركەنيەتتەرىن بايلانىستىرعان” (ن.نازارباەۆ) قالپىن قايتا تاۋىپ قانا قويماي، تىنىق مۇحيتتىڭ باتىس جيەگى مەن سوناۋ باتىستاعى انگلو-ساكسون وركەنيەتتەرىن دە استاستىراتىن التىن كوپىرگە اينالىپ وتىر. الدىمىزدا وسىناۋ تاريحي مۇمكىندىكتى قالاي يگەرۋ، ونى ەلدىك مۇددەگە قالاي قىزمەت جاساتۋ، ونان پايدالانىپ حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىندەگى الەۋەتىمىزدى ايقىنداۋ مەن بەكەمدەۋ مىندەتى تۇر. “كەرۋەن جولدارىن ءمىنسىز ۇيىمداستىرىپ، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن” بابالار ءداستۇرىن ەسكە سالعان “ۇلى جىبەك جولى” تاقىرىبى، ەكونوميست-عالىمدارىمىز بەن ىسكەر توپ بۋىنىن بۇگىنگى قايتا تىرىلگەن جىبەك جولىنا قالاي ۇلەس سالۋ، ونداعى گەوساياسي-ەكونوميكالىق ۇستانىمىمىزدى قالاي ايقىنداۋ، قازىرگى حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىندەگى مۇددەلەرىمىزدى قالاي قورعاۋ باعىتىندا جۇمىلۋعا ۇيىستىرسا يگى.

(جالعاسى بار)

قۇرمەت قابىلعازىۇلى

Abai.kz