قازاقستان اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ وسالدىعىن وسىندايدا سەزەسىڭ: رەسەي مەن وتاندىق وزگە ءتىلدى بىرقاتار سايتتاردا قازاقستاننىڭ سوڭعى حالىق ساناعىنا ءشۇبا كەلتىرەرلىك ماقالالار كوبەيگەن. ءتىپتى، بىرقاتار سايتتار قازاقتى 67 پايىز ەتىپ كورسەتكەن ساناقتا «پوتەمكيندىك ءىزدىڭ» بارىن ايتىپ، بۇدان ساياسي استار ىزدەيتىن سىڭايلى. ارينە، ورىس تىلىندەگى سايتتاردىڭ تارالۋ ايماعى اۋقىمدى. ياكي، بۇل ماقالالاردى وقىعان تمد، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى شىنىمەن-اق وتكەن ساناقتى قولدان جاسالدى دەپ ويلاۋى مۇمكىن بە؟
قالاي دەسەك تە، قازىرگى كۇنى عالامتور جەلىسىن مىناداي ماقالالار شارلاپ ءجۇر: «ستاتيستيكا كاك پروپاگاندا. يلي پوچەمۋ ۋ كازاحستانسكوي پەرەپيسي «پوتەمكينسكيە» رەزۋلتاتى»، «روديمىە پياتنا كازاحستانسكوي ستاتيستيكي: 5 پروتسەنتوۆ «تۋدا»، 5 پروتسەنتوۆ «سيۋدا»، «نە ۆاجنو، كاك سچي­تايۋت، ۆاجنو – كتو سچيتاەت!»، تاعىسىن تاعىلارى... بۇل ماقالالاردىڭ باسىن قوساتىن ءبىر عانا ماسەلە بار: قالايشا بۇرىنعى ساناقتا 54 پايىزدى قۇراعان وزگە ۇلت وكىلدەرىن قازاقتار نەبارى 10 جىل ىشىندە باسىپ وزىپ، 67 پايىزعا قول جەتكىزگەن؟ شىنى كەرەك، وسىدان 4-5 جىل بۇرىن مۇنداي ماقالالار جاريالانعاندا، قازاق ءباسپاسوزى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى بىردەن كوتەرىلىپ، ەلدى دۇرلىكتىرگەن «اقپاراتتىق ماي­دانعا» بىرلەسە بىلەك سىبانا ارالاسىپ كەتەتىن. قازىر جاعداي باسقا. قازاق ءوزىنىڭ اعا ۇلت رەتىندەگى ءرولىن سەزىنىپ، مۇنداي مايدا-شۇيدە دۇنيەلەرگە نازار دا اۋدارمايتىن بولعان. بىراق ەلدى الاڭداتاتىنى – رەسمي اقپاراتتىڭ بۇرمالانۋى، مۇنىڭ سالدارىنان كورشىلەس ەلدەرگە ساناق جايلى بۇرىس اقپاراتتىڭ تارالۋى، اقپارات ايدىنىندا ءالى دە ۇپايىمىزدىڭ ءبۇتىن بولماۋى...
بۇل ورايدا ءبىز وتاندىق ساياساتكەر-ساراپشىلارعا ەكى ساۋالدى توتەسىنەن قويعان ەدىك.
1. قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق حالىق ساناعىنان كەيىن بىرقاتار رەسەيلىك جانە وتاندىق سايتتاردا 67 پايىزدىق مەجەگە كۇمان كەلتىرەتىن ماقالالاردىڭ كوبەيۋىنە نە سەبەپ؟
2. قازاققا 67 پايىزدىق كورسەتكىش نە بەرەدى؟ ۇلتتىق ساياساتتا نە وزگەرەدى؟
بەرىك ابدىعالي، «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» قورىنىڭ توراعاسى:
1. مۇندا رەسەي تاراپىنان ۇلكەن ساياسات بار دەپ ويلامايمىن. بۇل وزىمىزدەگى كەيبىر اعايىنداردىڭ ساناققا كۇمان تۋعىزۋ ءۇشىن كوتەرىپ جاتقان ماسەلەسى شىعار. بۇل ماسەلە تەك ساراپتامالىق دەڭگەيدە شەكتەلۋى كەرەك. ەرتەڭ بۇعان وتاندىق ستاتيستيكا اگەنتتىگى دۇرىس، سەنىم تۋعىزاتىنداي جاۋابىن جەتكىزىپ، عىلىمي تۇرعىدان ءوز باعاسىن بەرەدى. شىنى كەرەك، ستاتيستيكا اگەنتتىگى مۇنداي ساياساتتان مۇلدەم الىس. ياكي، ولاردا «قازاقتىڭ سانىن كوتەرەمىز» دەگەن وي دا جوق بولۋى كەرەك. ولار ساندى قالاي بار، سولاي كورسەتىپ وتىر. ورىس اعايىندارىمىز سانى ازايعان سايىن، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان «قورعانىش رەاكتسياسىنا» بوي الدىرىپ، ەموتسيالىق دەڭگەيدە عانا ساناققا سەنىمسىزدىك تانىتىپ وتىر. سوندىقتان ولارعا ءمان-جاعدايدى اقىرىنداپ ءتۇسىندىرۋ كەرەكپىز. ياعني، بۇل ارادا ولارمەن ايتىسۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، ولار ءبارىن دە بىرتىندەپ مويىنداپ جاتىر.
قۇدايعا شۇكىر، قازاق 67 پايىز. سانىمىز ءوستى، بىراق ەندى ۇلتتىق ساپا ارتا ءتۇسۋى كەرەك. كۇنى ەرتەڭ ءبىز 100 پايىز بولساق تا، ءتىل ماسەلەسى شەشىلمەسە، قازاق ۇلتى بىرىگىپ، ۇيىماسا، وندا بار ماسەلە – ستاتيستيكادا بوپ تۇرعان جوق قوي! بار ماسەلە – ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىز بەن ساپامىزدا. بىلاي قاراساق، قازىر تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن باسىمىزدى بىرىكتىرىپ ساناساق، قازاقتىڭ جالپى سانى 80 پايىزدان اسادى، بىراق بۇل تۇستا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتا الماي وتىرعانىمىز وزىمىزگە سىن. شاكارىم «قازاقتىڭ اتى بار دا، زاتى جوق بوپ كەتپەسىن» دەگەندەي، سانىمىز كوبەيسە دە، ساپا جاعى شەشىلمەي جاتىر. ايتپەسە بۇرىندارى سانىمىز كوبەيسە، ۇلتتىق ماسەلە شەشىلەدى دەگەن سەنىم بولۋشى ەدى. سوندىقتان بىزگە ۇلتتىق ساپانى ارتتىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق قاسيەتتەردى دامىتا ءتۇسۋ قاجەت. ءتىلىمىز، تاريحىمىزعا بايلانىستى ايتساق تا، قازاق ءوز قازاقىلىعىن سانىمەن عانا ەمەس، ساپاسىمەن دە كورسەتۋى ءتيىس.
2. ءبىز ءوزىمىز ۇلتتىق ماسەلەنى العا قويىپ، شەشپەگەنشە ەشتەڭە دە وزگەرمەيدى. ەرتەڭ ءجۇز پايىز بولساق تا، ورىسشا سويلەپ جۇرە بەرەتىن سياقتىمىز. ەڭ باستىسى، بىزگە ۇلتتىق رۋح، سانا-سەزىمدى كوتەرۋ كەرەك. ماسەلەن، وزبەكستاندا نەلىكتەن ءتىل ماسەلەسى اتىمەن جوق. ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى – وزبەك. شىندىعىنا كەلسەك، ەلدەگى حالىقتىڭ كوپ بولسا 80 پايىزى وزبەك شىعار، قالعانى – قازاق، تاجىك، ت.ب. ۇلت وكىلدەرى. سونىڭ وزىندە ماسەلە ساندا ەمەس. وزبەكتەردىڭ ۇلتتىق ساپاسى جاقسى بوپ تۇر. ولار ءتىپتى، قازاق پەن تاجىكتىڭ ءوزىن وزبەكىلەندىرىپ جىبەرەدى. بۇل تۇستا وزبەكتىڭ ۇلتتىق، ەتنيكالىق دومينانتتىلىعى زور. بىزگە دە سان مەن ساپانى بىردەي ارتتىرۋ قاجەت.
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
1. ايتارىم ءبىر: ءسىز ايتىپ وتىرعان سايتتارداعى ماتەريالداردى، ۋاجدەردى وبەكتيۆتى، شىنشىل دەپ ايتۋعا بولمايدى. وتكەن ۇلتتىق ساناق قانداي دەرەك پەن دايەكتى كورسەتسە دە، ولار ونى جوققا شىعارۋعا دايىن بولاتىن. سەبەبى ول باسىلىمداردىڭ ارتىندا نەگىزىنەن رەسەيشىل، يمپەرشىل، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قايتا تۇلەۋىن نە بولماسا قازاقستاننىڭ بۇرىنعى وتار كۇيىنە ءتۇسۋىن قالايتىن كۇشتەر تۇرعان سىڭايلى. بۇل ايدان انىق نارسە. ەگەر ءدال سول سايتتارعا كىرسەڭىزدەر، وسىدان ون جىل بۇرىن وتكەن ساناق دەرەكتەرىن ءالى كۇنگە دەيىن جوققا شى­عارىپ وتىر. ولاردىڭ شىمبايىنا باتىپ وتىرعانى ەكى نارسە: قازاقتىڭ سانىنىڭ تۇراقتى ارتۋى ءھام سلاۆيان حالىقتارىنىڭ ازايۋى. بۇل ەكى ءۇردىس تە وبەكتيۆتى، تابيعي قۇبىلىس. سلاۆيان حالىقتارىنىڭ كەمۋىنە قازاق تا، قازاق ۇكىمەتى دە كىنالى ەمەس. سول سايتتاردىڭ يەلەرى ءبىزدىڭ قوعامعا، بي­لىككە ساياسي ىقپالىن اسىرعىسى كەلەدى. ال سانى ازايىپ جاتسا، ولارمەن كىم ساناسادى؟ ەگەر وزدەرى ايتىپ وتىرعان «سلاۆيانداردىڭ سانى ەكى ەسە ارتىق» دەگەندەرى راس بولسا، ءبىز ولاردى كوشەدە، دۇكەندە، مەكتەپتە، اۋرۋحانادا، ستاديوندا، مونشادا قالاي بايقاماي ءجۇرمىز؟
جالپى العاندا، وسىنداي ماقالالار تەك قانا قازاقستاندا وتكەن ۇلتتىق ساناققا قاتىستى ەمەس، بارلىق پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردە وتكەن ساناقتارعا بايلانىستى جاريالانىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى، ورىستىڭ مىقتى دەموگرافتارى، ماماندارى ءبىز ايتىپ وتىرعان دەرەكتەردى تولىق مويىن­داپ، رەسەيدىڭ الدىندا تۇرعان باستى ماسەلە – قايتسە دە ورىستىڭ بارلىعىن جيناپ، رەسەيگە قايتا قونىستاندىرۋ دەگەندى ءجيى ايتادى. رەسەي فەدەراتسياسىنداعى سوڭعى كەزدەگى حالىق سانىنىڭ ءوسۋى ونىڭ ءXXى عاسىرداعى دامۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. بۇۇ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ونداعى حالىق سانى الداعى 40 جىلدا 30 ميلليونعا دەيىن كەمۋى ىقتيمال. وسىنى ويلاۋدىڭ ورنىنا، رەسەيدىڭ يمپەرشىل ساياساتكەرلەرى مەن توپ­تارى، «قايتسە دە بۇرىنعى كسرو ەلدەرىن ءوز ۋىسىمىزدان شىعارماي ۇستاپ، ولارداعى «وتانداستارىمىزدى» قولداپ وتىرۋىمىز كەرەك» دەپ، سول ەلدەردەگى ۇيىمدارعا قارجىلىق، اقپاراتتىق، ساياسي كومەكتەرىن اياپ وتىرعان جوق.
جابىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى ون جىلدا قازاقستانداعى «ورىس وتانداستار ۇيىمدارىنا» توگىلىپ جاتقان قاراجات كولەمى كەم دەگەندە بەس ەسە وسكەن! ونداي وراسان قاراجاتتى الىپ وتىرعان ۇيىمدار قاراپ قالا ما؟ وزدەرىنىڭ «قاجەتتىلىگىن»، «مىقتىلىعىن» ۇنەمى دالەلدەپ وتىرۋى ءتيىس، سول تۋرالى اقپارلارىن، ەسەپتەرىن «قارجى كوزدەرىنە» جىبەرۋى كەرەك. بۇل دا ءبىر بيزنەسكە اينالىپ كەتكەن. الايدا، بىردەن ايتايىن، ولاردىڭ بۇل ساياساتى بوس اۋرە، بوس تىرشىلىك. يمپەريانىڭ زامانى ءوتتى، قازاقستان ەشقاشان رەسەيدىڭ وتارىنا اينالمايدى!
2. بىرىنشىدەن، بۇل كورسەتكىش – ۇلكەن تاريحي مەجە. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سۇراپىل سىناعىنان، توتاليتارلىق يمپەريانىڭ ەزگىسىنەن سۇرىنبەي وتكەنىمىزدىڭ، وعان شىداي الماي، جويىلىپ كەتپەگەندىگىمىزدىڭ بەلگىسى. شىنىن ايتساق، قازاق ۇلتى XX عاسىردا جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇردى. ەكى اشتىق، ەكى سوعىس، ەكپىندى وتارلاۋ ساياساتى قازاق دەگەن ۇلتتىڭ تاريحتا قالۋ-قالماۋى تۋرالى كەشەندى سۇراق قويدى. بۇل ساناق سول سۇراققا جاۋاپ! ەندى عانا 1926 جىلعى مەجەگە جەتىپ وتىرمىز! ءبىز جەڭىلۋ، جىلاۋ، جوعالتۋ كەزەڭىن باسىمىزدان وتكىزدىك، ەندى ۇلتتى قاستەرلەۋ، ساقتاۋ، جيناۋ، جيناقتاۋ، بىرىكتىرۋ، جاسامپازدىققا شاقىرۋ كەزەڭىنە جەت­تىك. بۇل وتە قيىن مىندەت. بالكىم، امان قالۋدان دا قيىن ماسەلە بولار.
ەكىنشىدەن، بۇل كورسەتكىش – ماڭىزدى ساياسي مەجە. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بيلىك پەن زيالى قاۋىم بۇنى تولىق ءتۇسىنىپ بىتكەن جوق. ءالى دە بولسا كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق ازشىلىققا ءتان ۇراندار مەن تۇسىنىكتەر باسىم. وسىعان ساي تىرشىلىك پەن ساياسات ارتىق. شىن مانىندە ءبىز، قازاق ۇلتى ءوز جەرىندەگى كوپشىلىككە اينالىپ بىتتىك. بۇل ەلدەگى جاقسى دا، جامان دا ۇردىستەرگە، ىستەرگە، قۇبىلىستارعا ەڭ الدىمەن ءبىز جاۋاپ بەرەمىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنۋىمىز كەرەك. بوس ايقاي مەن اتتاننان گورى ناقتى ىسكە، باتىل قيمىلعا كوشۋىمىز ءتيىس. بۇنى تەك قانا باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستارعا عانا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ تۋعان بيلىگىمىزگە دە دالەلدەپ، وسى تاريحي فاكتىمەن، ساياسي ۇردىسپەن ساناسۋعا مىندەتتەۋىمىز قاجەت.

كامشات تاسبولات («ايقىن» گازەتى، 15.05.2009)