دەنەدەن تىس ۇرىقتاندىرۋ (دتۇ - ەكو) ءادىسىنىڭ قازاقستاندا قولدانىلىپ جۇرگەنىنە 15 جىلدان اسىپتى. ءبىز بۇدان بۇرىن دا  وسى تاقىرىپ جايىندا  ءسوز ەتكەن ەدىك (www.masa.kz/article/view/id/1449). تاياۋداعى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ وتىرىسىندا سوڭى كۇلكىگە اينالعان دتۇ-نىڭ ءبىراز تۇستارى كوپشىلىك قاۋىمعا ءالى كۇنگە تۇسىنىكسىز بولىپ كەلەدى.  سول تۇسىنىكسىز جايتتىڭ تۇيتكىلدەرىن تاراتۋ ماقساتىندا  ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ينستيتۋتىنىڭ  ديرەكتورى سالتانات بايقوشقاروۆا حانىمعا قازاقستانداعى دتۇ ادىسىنە قاتىستى كوكەيدە جۇرگەن سۇراقتارعا جاۋاپ العان ەدىك.

- سالتانات بەردەنقىزى، جاساندى جولمەن  ۇرىقتاندىرۋ (بۇدان بىلاي دتۇ) مەديتسينادا قاي جىلدان باستاپ قولدانىلىپ كەلە جاتىر؟ بۇل ءادىس قازاقستانعا قاشان كەلدى؟

دەنەدەن تىس ۇرىقتاندىرۋ (دتۇ - ەكو) ءادىسىنىڭ قازاقستاندا قولدانىلىپ جۇرگەنىنە 15 جىلدان اسىپتى. ءبىز بۇدان بۇرىن دا  وسى تاقىرىپ جايىندا  ءسوز ەتكەن ەدىك (www.masa.kz/article/view/id/1449). تاياۋداعى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ وتىرىسىندا سوڭى كۇلكىگە اينالعان دتۇ-نىڭ ءبىراز تۇستارى كوپشىلىك قاۋىمعا ءالى كۇنگە تۇسىنىكسىز بولىپ كەلەدى.  سول تۇسىنىكسىز جايتتىڭ تۇيتكىلدەرىن تاراتۋ ماقساتىندا  ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ينستيتۋتىنىڭ  ديرەكتورى سالتانات بايقوشقاروۆا حانىمعا قازاقستانداعى دتۇ ادىسىنە قاتىستى كوكەيدە جۇرگەن سۇراقتارعا جاۋاپ العان ەدىك.

- سالتانات بەردەنقىزى، جاساندى جولمەن  ۇرىقتاندىرۋ (بۇدان بىلاي دتۇ) مەديتسينادا قاي جىلدان باستاپ قولدانىلىپ كەلە جاتىر؟ بۇل ءادىس قازاقستانعا قاشان كەلدى؟

- دەنەدەن تىس ۇرىقتاندىرۋ (ادام اعزاسىنان تىس ۇرىقتاندىرۋ) ءادىسى دۇنيەجۇزىندە ءساتتى قولدانىسقا ەنگەنىنە بيىل 33 جىل بولدى. مۇنى العاش رەت 1978 جىلى انگليادا سول كەزدەگى قاتارداعى عالىم-بيولوگ، قازىرگى تاڭدا پروفەسسور روبەرت ەدۆاردس ويلاپ تاپتى. العاشقى دۇنيەگە كەلگەن ءcابي كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لابوروتورياسىندا پايدا بولعان ليزا براۋن جاقىندا 33-كە تولادى. كۇيەۋگە شىعىپ، تابيعي جولمەن بالا تۋىپ الدى. ليزانىڭ ءسىڭلىسى دە وسى ادىسپەن ومىرگە كەلگەن. ال رەسەيدە العاشقى بالا 1986 جىلى دۇنيەگە كەلدى. قازاقستاندا مەنىڭ قولىمنان قۇداي قولداپ،1996 جىلى قىز بالا دۇنيەگە كەلدى. بۇل ءىستى 1995 جىلى باستاعانبىز، سودان بەرى  16 جىل ءوتىپتى. تۇڭعىش دتۇ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن قىزىمىز، قۇداي قالاسا، بيىل 15 جاسقا تولادى.

- ەلىمىزدە دتۇ كوممەرتسيالىق جولعا قويىلعان با، الدە مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا ما؟

- مۇنى نەگىزى كوممەرتسيالىق جولعا قويىلعان دەپ ايتۋعا بولمايدى. سەبەبى، قازىرگى تاڭدا مەملەكەت تە،  مەملەكەتتىك ەمەس مەديتسينالىق ورتالىقتاردا دا بۇل ىسپەن اينالىسىپ جاتىر. قازاقستان بويىنشا قازىردىڭ وزىندە  ءىرىلى-ۇساقتى 7-8 ورتالىق بار. سونىڭ ەكەۋى - مەملەكەتتىك، قالعاندارى - جەكەمەنشىك. جۇرت  دتۇ-نى كوممەرتسيالىق جولعا قويىلعان دەپ دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇر. وسىدان  اقشا جاسايدى دەپ ويلايدى. نەگىزىندە  دتۇ ادىسىمەن بالا كوتەرۋدىڭ  مەملەكەتتىك ورتالىقتا دا، جەكەمەنشىك ورتالىقتا دا قۇنى بىردەي. ۇكىمەتتىڭ ءوزى وسى شارۋانى قولعا العانىنا 2-اق جىل بولدى. اقىسىز، ياعني كۆوتامەن ەمدەلۋگە بولادى، مىسالى، بىلتىر 100 ايەلگە كۆوتا بەرىلدى.  ال بيىل 350 كۆوتا ءبولىنىپ وتىر.  مەملەكەتتەن بولىنگەن كۆوتا  دارى-دارمەگىن قوسا العاندا وپەراتسيا قۇنى 675 000 تەڭگەنى قۇراپ وتىر. بىرەۋ بىردەن جۇكتى بولادى، بىرەۋ بەسىنشى رەتتەن سوڭ كوتەرەدى. ول كادىمگى تابيعي جۇكتىلىكپەن بىردەي قۇبىلىس. ويتكەنى تابيعي جۇكتىلىكتە انالارىمىز اي سايىن كوتەرە بەرمەيدى عوي.  قالىپتى جاستاعى دەنى ساۋ ايەلدىڭ تابيعي جولمەن بالا كوتەرۋ قابىلەتى  ءبىر ايدا ورتا شامامەن 15-20% عانا، 30 جاستا - 10% ، 40 جاستا - 5 %. بۇل ءادىس سول پايىزدىق كورسەتكىشتى ەكى ەسەگە دەيىن ارتتىرادى. دتۇ-نى دەنى ساۋ ايەلدەرگە جاسايدى.   دتۇ بۇدان ارزان بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقستاندا بۇل ءادىس تمد ەلدەرىمەن سالىستىرمالى تۇردە ارزانىراق. باسقا مەملەكەتتەردە ەڭ كەم دەگەندە ەكى ەسە قىمبات. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان 675 000 تەڭگە ۇكىمەتتىڭ ءبىر ايەلگە ءبولىپ وتىرعان اقشاسى، ال اقىلى تۇردە جاساتسا، ودان 1,5-2 ەسە ارزان - شامامەن   300-350 مىڭ، 400 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا.

- سوندا مەملەكەتتىك كۆوتاعا كىمدەر ىلىنەدى؟ وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟

-  كۆوتا جەرگىلىكتى دەنساۋلىق دەپارتامەنتتەرىنە تاراتىلادى. ءار وبلىسقا، مىسالى،  بىلتىر 4-5 ورىننان، بيىل 15-20 ورىننان ءبولىندى. ايماقتىق اۋرۋحانالاردىڭ باس اكۋشەر گينەكولوگتارى ايەلدەردىڭ جالپى دەنساۋلىق جاعدايىنا قاراي كۆوتانىڭ يەسىن انىقتايدى. الدىمەن ەرلى-زايىپتىلار  الماتى نەمەسە استانا قالالارىنداعى انا مەن بالا دەنساۋلىعىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان تەكسەرۋدەن ءوتىپ بارىپ، رۇقسات قاعازىن الادى.  بىراق  ونىڭ اۋرەسى كوپ، ءوز قالتاڭنان شىعارىپ 100 000 تەڭگەگە تەكسەرىلۋى كەرەك، ارى-بەرى جول قاراجاتىمەن 200 000 تەڭگە كەتەدى. كوپشىلىگى تەكسەرۋدەن ءوتىپ، قايتىپ كەلگەن كەزدە كۆوتا تاۋسىلىپ كەتەدى. وسىنداي قيىندىقتار بولىپ جاتىر. ءبارى دۇرىس، ءبارى جونگە قويىلعان دەپ ايتۋ قاتە. ريزا ەمەس ادامدار كوپ. بۇل ءادىستى يزرايل عانا تەگىن جاسايدى، ويتكەنى ولار -  وزدەرىنىڭ حالقىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە مۇددەلى بولىپ وتىرعان ەل.

- ەلىمىزدە دتۇ-عا كۆوتا بەرۋدىڭ باسقا دا قانداي شارتتارى بار؟

- كۆوتا كەز كەلگەن ايەلگە بەرىلە بەرمەيدى.  جاسىنا قاراي 20-35 شاماسىنداعى  ايەلدەرگە، ونىڭ ۇستىنە ايەلدە دە، ەركەكتە دە ۇرىق بولۋى كەرەك. ارينە، ۇكىمەت اقشاسىن دالاعا شاشقىسى كەلمەيدى. دەنى ساۋ بالا پايدا بولۋى ءۇشىن ۇرىعى جاقسى، جاسىراق ايەلدەردى العان دۇرىس. 40-تان اسقان ايەلدەردە ونداي ناتيجە بولمايدى.

- قازىرگى كەزدە ايەلدەردە عانا ەمەس، ەر ادامدار اراسىندا «بەدەۋلىك» دۇرىسى - بەلسىزدىك  جيى كەزدەسىپ جاتىر، ونىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟

- بەدەۋلىك ەركەكتەردە دە ءجيى كەزدەسەدى، ول بۇرىن دا بولعان. دەگەنمەن، كورسەتكىش جىلدان جىلعا ۇلعايىپ كەلە جاتىر. ول تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىندە قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي. ونى ەكولوگيامەن، ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ  وزگەرۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

- ال، وسى بەدەۋلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مامان رەتىندە قانداي اقىل ايتار ەدىڭىز؟

- مەنىڭ ايتارىم، ادام دەنساۋلىعىنىڭ 55 % -ى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا بايلانىستى،    25% -ى تابيعي مۇمكىندىگىنە بايلانىستى، 20 % -ى عانا دەنساۋلىق ساقتاۋ ماماندارىنىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى.  ادام بويىنداعى دەرتتىڭ 80%-ى  ىشىمدىككە سالىنۋدان، سۋىق تيگىزۋدەن، دۇرىس جۇرمەۋدەن، ەسىرتكىنى پايدالانۋدان   قالىپتاسادى. بىزگە كەلەتىن ايەلدەردىڭ ىشىندە 70-80 % - ى بۇرىن جاساندى جولمەن تۇسىك تاستاعان ايەلدەر. سوندىقتان، كەزدەيسوق جىنىستىق قاتىناستان اباي بولۋ كەرەك، ەرتە جىنىستىق قاتىناستان ساقتانۋ قاجەت. الماتى قالاسىندا جاستار جىنىستىق قاتىناسقا 12 جاستان بارادى دەگەن دەرەكتەر بار.  بۇل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ «سىيى». تولىپ جاتقان مۋزىكالىق ارنالاردىڭ كورسەتەتىنى جارتىلاي جالاڭاشتانىپ الىپ ايمالاسقان ەركەك پەن ايەل. الدىندا ءبىر ءمۋلتفيلمدى قاراپ وتىرىپ، «نو ينوگدا حوچەتسيا رازمنوجاتسيا» دەگەن سوزدەردى ەستىپ قالدىم. ءتىپتى قازىر بارلىق نارسە جىنىستىق قاتىناستى مەڭزەيتىن بولىپتى. تەلەديدار، ينتەرنەت جاستاردى ەرتە جەتىلۋگە، جىنىستىق قاتىناسقا ەرتە تۇسۋگە يتەرمەلەيدى. قازىر جىن-ويناقتىڭ زامانى بولدى عوي. ءالى بۋىنى بەكىپ، بەلى قاتپاعان كىشكەنتاي بالالار، جاسوسپىرىمدەر  جىنىستىق قاتىناسقا ەرتە بارادى، ءدارى دارمەكتى ەرتە ىشەدى، سودان ءارتۇرلى گارموندىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ابدەن جاتىرلارى سۇرلەنىپ، بويلارىنا ءدارى ءسىڭىپ العان. وسە كەلە ولار بەدەۋ بولماعاندا كىم بەدەۋ بولادى؟ سوندىقتان بەدەۋلىككە بەرىلمەۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قاعيداسى -  ناپسىنى تىيىپ ءجۇرۋ.

سۇحباتتاسقان

ەلميرا اسقارقىزى