جىل سايىن 8-ناۋرىز كۇنى حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىن ءار ءبىرىمىز ادەمى گۇلدەرمەن، قىمبات سىيلىقتارمەن تويلاۋدى ادەتكە اينالدىردىق. بۇگىنگى كۇنى 8-ناۋرىز مەيرامىنىڭ ءتۇپ-تامىرى سوناۋ XX عاسىردىڭ باسىنداعى بارشا ايەلدەردىڭ ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسىندە جاتقانىن ءبىرى - بىلسە، ءبىرى - بىلمەس. دەگەنمەن، مەرەكەنىڭ شىعۋ تاريxى جايلى تاريxي بولجامدار دا جەتكىلىكتى. مەيرام قارساڭىندا، حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىنىڭ شىعۋ تاريxىنا قاتىستى بىرنەشە اڭىز-اڭگىمەلەرگە توقتالا كەتەيىك.

العاشقى نۇسقا: رەسمي، "ايەلدەردىڭ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسۋ كۇنى"

كەڭەستىك كەزەڭدەگى رەسمي نۇسقا بويىنشا، 8-ناۋرىزدى تويلاۋ 1857 جىلى نيۋ-يوركتاعى قىزمەتشى ايەلدەردىڭ "بوس ىدىستار شەرۋىمەن" تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايتاتىن. ولار قولايسىز ەڭبەك جاعدايلارى مەن تومەنگى جالاقى ءۇشىن نارازىلىق بىلدىرگەن. ءبىر قىزىعى، سول ۋاقىتتاعى باسىلىمداردا كوتەرىلىس تۋرالى ەشقانداي مالىمەتتەر بەرىلمەگەن. بىراق تاريxشىلار بۇل وقيعانىڭ جەكسەنبى، 8-ناۋرىز كۇنى ورىن العانىن انىقتاعان.

1910 جىلى كوپەنگاگەندە وتكەن ايەلدەر فورۋمىندا نەمىس كوممۋنيست ايەل كلارا تسەتكين بۇكىل الەمدى 8-ناۋرىز كۇنىن "حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى" دەپ تاعايىنداۋعا ۇگىتتەدى. ونىڭ ايتپاعى، ءدال وسى كۇنى بارلىق ايەلدەر كوتەرىلىس جاساپ، سول ارقىلى قوعامدى ءوز ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋعا شاقىرا الادى. العاشىندا بۇل مەرەكە "حالىقارالىق ەڭبەكشى ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كۇنى" بولىپ اتالسا، 1921 جىلدان باستاپ كسرو-نىڭ رەسمي مەيرامدارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.

ەكىنشى نۇسقا: ەۆرەي حانشايىمىن ماداقتاۋ
تاريxشىلار "كلارا تسەتكين نەمىس وتباسىنان شىققان با، الدە ەۆرەي وتباسىنان با؟" دەگەن سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن انىقتاي الماعان. دەگەنمەن، ونىڭ ەۆرەي ۇلتىنىڭ ازاماتشاسى بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر دە بار. سونىمەن، ەكىنشى نۇسقا تسەتكيندى ايەلدەر كۇنى تاريxىن ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاريxىمەن - پۋريم مەرەكەسىمەن بايلانىستىرعىسى كەلگەن دەپ بولجايدى.

اڭىزعا سۇيەنسەك، پەرسيا بيلەۋشىسى كسەركستىڭ سۇيىكتىسى ەسفير ءوز سيقىرىمەن ەۆرەي xالقىن جويىلۋدان ساقتاپ قالعان ەكەن. كسەركس بارلىق ەۆرەيلەردى ولتىرمەكشى بولعاندا، ەسفير ونى ەۆرەي xالقىن امان الىپ قالۋعا عانا ەمەس، ولاردىڭ بارلىق جاۋلارىن، ءتىپتى پەرسيالىقتاردىڭ وزدەرىن قىرىپ تاستاۋعا يتەرمەلەگەن.

بۇل وقيعا ەۆرەي كۇنتىزبەسى بويىنشا 13-ارد كۇنى (بۇل اي اقپاننىڭ سوڭى مەن ناۋرىزدىڭ باسىنا سايكەس كەلەدى) ورىن العان. ەسفيردى ماداقتاپ، ەۆرەيلەر پۋريم مەرەكەسىن تويلاي باستاعان. باستاپقىدا مەيرامنىڭ ۋاقىتى اۋىسپالى كەلسە، 1910 جىلى ءدال 8-ناۋرىز كۇنىنە سايكەس وتكىزىلگەن.

ءۇشىنشى نۇسقا، "ەجەلگى ماماندىقتىڭ" ايەلدەرى تۋرالى
ءۇشىنشى نۇسقا حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىن اسىعا كۇتكەن ايەلدەر قاۋىمى ءۇشىن ەڭ جانجالدى بولجام بولۋى مۇمكىن.

1857 جىلى نيۋ-يورك ايەلدەرى شىنىمەن دە نارازىلىق ءبىلدىردى، بىراق ولار ەڭبەكشى ايەلدەر ەمەس، "جەڭىل ءجۇرىستى" ايەلدەر بولاتىن. "ەجەلگى ماماندىق" يەلەرى ءوز قىزمەتتەرىن پايدالانىپ، كەيىن تولەۋگە اقشاسى بولماعان ەركەكتەردەن تولەماقى تالاپ ەتكەن.

1894 جىلى 8-ناۋرىز كۇنى پاريجدە كەزەكتى رەت "جەڭىل جۇرىستىلەردىڭ" كوتەرىلىسى بولعان. بۇل جولى ولار ءوز قۇقىقتارىن كيىم تىگۋمەن، نان پىسىرۋمەن، ت.ب. اينالىساتىن ەڭبەكشى ايەلدەرمەن قاتار قويۋدى جانە ارنايى كاسىپوداقتار قۇرۋدى تالاپ ەتكەن. وقيعا 1895 جىلى چيكاگودا، 1896 جىلى نيۋ-يوركتە، تسەتكيننىڭ وسى مەرەكەنى حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى رەتىندە بەلگىلەگەن قالاسىندا جالعاسىن تاپقان.

سونىمەن قاتار، ءدال 1910 جىلى كلارا تسەتكين ءبىر توپ "جەڭىل ءجۇرىستى" ايەلدەر توبىمەن "پوليتسيالار ءتارتىپ بۇزۋىن توقتاتسىن" دەگەن تالاپپەن كوتەرىلىسكە شىققان. الايدا، كەڭەستىك نۇسقادا ول "جەڭىل جۇرىستىلەر" ەمەس "ەڭبەكشى ايەلدەر" سوزىمەن الماستىرىلعان.  سەبەبى - بەلگىسىز، ال اقيقاتىن اشايىن دەگەن ەشكىم جوق.

قورىتا ايتقاندا، "xالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى", "ەل قۇلاعى - ەلۋ" دەمەكشى، بىرنەشە ۇلتتار اراسىندا تارالىپ كەتكەن بۇل اڭىزدار 8-ناۋرىز كۇنىن "حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى" دەپ اتاۋعا ەش كەدەرگىسىن تيگىزگەن جوق. ال ونى تويلاۋ، الدە تويلاماۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. "ايەل" اتاۋلىعا سىيلىق سىيلاپ، كوڭىلدەرىن قۋانتۋ ءۇشىن ءبىر كۇننىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس. سەبەبى، ايەلدەر ءار كۇنى باقىتتى بولۋعا لايىقتى ەمەس پە؟

شىنار تولەۋxان

Abai.kz