1979 جىلدىڭ كۇزىندە سول جىلعى جازدا عانا الماتىدا «جالىن» باسپاسىنىڭ 3 رەداكتسياسى نەگىزىندە جاڭا مەكەمە بولىپ اشىلعان «ونەر» باسپاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇردىك. باسپاعا ورتالىق كوميتەتتەن جىبەرىلگەن ماقسۇت اۋباكىروۆ دەگەن ايتۋلى ازامات العاشقى كۇننەن ديرەكتور بولىپ كەلدى. ال باس رەداكتور لاۋازىمىنا سوعان دەيىن كوپ جىل «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن بەلگىلى جۋرناليست سەرىك ءابدىرايىموۆ تاعايىندالدى. سول جىلى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن مەن وسى اعامنىڭ ارقاسىندا جاڭا باسپاعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جۇمىسقا قابىلداندىم.

بىراق باسپا دەگەن اتى دارداي بولعانىمەن، ۇجىمىمىز ونشالىقتى ۇلكەن ەمەس-ءتىن. وعان، «جالىننان» كوشكەن رەداكتسيالارمەن بىرگە قالعانداردان بولەك، سىرتتان ءبىز سەكىلدى تاعى جيىرما شاقتى ادام عانا الىندى. مەنىڭ تالايىما بۋكلەت، پروسپەكت ءتارىزدى جەڭىل-جەلپى باسپا ونىمدەرىن دايىنداۋمەن اينالىساتىن رەداكتسيا تاپ كەلدى. مۇندا «لەنينشىل جاستا» كومسومول تۇرمىسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان كەزىنەن ەتەنە ارالاسقان تاعى ءبىر اعام – بەلگىلى جۋرناليست جاقاۋ داۋرەنبەكوۆتىڭ قاراماعىندا جۇمىسىمدى باستادىم.

وسىنداي شاعىن ۇجىمدا كوپ ۇزاماي ءبىر-بىرلەرىمەن پىكىرلەس جاس جانە جاسامىس جىگىتتەردەن قۇرالعان وزىندىك ءبىر توپ قالىپتاستى. ونىڭ قۇرامىندا لەنينگرادتا كوپ جىل تۇرىپ، ەلگە ورالعانىنا تىم كوپ بولا قويماعان جازۋشى سارقىتبەك يماشەۆ، ودەسسا ۋنيۆەرسيتەتى رومان تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، يسپان ءتىلىنىڭ مامانى سامات وتەنيازوۆ سىندى ناعىز ۇلتجاندى ازاماتتارمەن قاتار، بەلگىلى سۋرەتشى مۇحامەدجان الىمباەۆ، سەمەي وبلىسىندا ءبىراز جىلدار مەكتەپتە مۇعالىمدىك ەتكەن فيلولوگ سانيازبەك نۇعمانوۆ جانە مەن سەكىلدى جوعارى وقۋ ورنىن جاڭا ءبىتىرىپ جاتقان تاعى ءبىر-ەكى جىگىت قانا بولدىق. ءبىز كوبىنە جۇمىستان كەيىن باس قوسىپ، الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتا پىكىر الماسىپ تۇراتىنبىز. اڭگىمەنىڭ دەنى كادۋەسكى ادەبيەت پەن ونەردىڭ توڭىرەگىنەن باستالىپ، سوڭى ساياسي تاقىرىپقا ۇلاسىپ كەتىپ جاتادى. سولاردىڭ دەنىندە ءسوز تىزگىنىن ۇستاپ وتىراتىن جوعارىداعى ەكى اعام، ال ءبىز كوبىنە ولاردى ۇيىپ تىڭداۋشى دارەجەسىنەن اسا المايمىز. قىزۋ اڭگىمە بارىسىندا ەكى اعامنىڭ اۋزىنان قازاقتىڭ ءبىز ونشالىقتى بىلە بەرمەيتىن، كەيبىرىنىڭ ەسىمدەرىن ەمىس-ەمىس قانا ەستىگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، عۇمار قاراشەۆ سياقتى ءبىرتۋار ارىستارىنىڭ اتتارى، «الاش» پارتياسىنىڭ ۇلتتىڭ كەلەشەگىن شەشۋ تۋراسىنداعى تىرلىكتەرى ايتىلىپ قالادى.

مەنى سوندا سارقىتبەك اعام مەن سامات اعامنىڭ سونشالىقتى باتىلدىقتارى قاتتى تاڭ قالدىراتىن. ولار ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىندىگى جايىن، قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن قايتكەندە جاقسارتۋعا بولاتىنى تۋراسىنداعى ويلارعا ەرىك بەرەدى. ءسىرا، بىزگە سەنەتىن بولسا كەرەك، ەشكىمنەن جاسقانباي، اڭگىمەنى اشىق ايتادى. ال پىكىرتالاس سوڭى كوبىنە قازاق ءۇشىن كەزىندە كىمگە بوداندىققا تۇسكەن ءتيىمدى بولۋى ىقتيمال ەكەنى تۋرالى بولجامعا ۇلاسىپ كەتەدى. سول كەزدە ەكەۋىنىڭ بايلامى ءبىر جەردە توعىسادى: ەكەۋى دە قازاققا ورىستىڭ ەمەس، اعىلشىننىڭ قول استىندا بولۋدىڭ الدەقايدا قولايلى شىقپاعىنا توقتام جاسايدى.

– سول كەزدە، بىرىنشىدەن، – دەيدى سارقىتبەك اعام، – قازاق حالقى جيىرماسىنشى جىلداردا ورىن العان اق قاشىپ، قىزىل قۋعان دۇربەلەڭدى، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا دۇنيەنى شايقاعان اقسۇڭكە اشارشىلىقتى، سونىڭ سوڭىن الا رەپرەسسيانىڭ زۇلمات زوبالاڭىن باستان كەشىپ، ناتيجەسىندە قيسىنسىز دا قيساپسىز كوپ قىرعىنعا ۇشىراپ، ءوز جەرىندە ءوزى ءدال بۇگىنگىدەي ازشىلىقتىڭ ءمۇساپىر حالىنە جەتىپ وتىرماعان بولار ەدى.

– ەكىنشىدەن، ۇلىبريتانيا، – دەپ سول ويدى جالعايدى سامات اعام، – قازاقستاندى الىستان، ءوزىنىڭ نامەستنيكتەرى ارقىلى باسقارادى. لوندون قازاق جەرىنە قاراشەكپەندەرىن قاپتاتقان رەسەي يمپەرياسىنىڭ جولىن ۇستانبايدى. بۇلاي ەتۋگە جاھاننىڭ بارلىق مۇيىسىندە وتە كوپ وتار ەلدەرى بار انگليانىڭ شاماسى كەلمەيدى. ءبىز ارى كەتكەندە ءجۇز جىل اعىلشىن بيلەگەن ءۇندىستاننىڭ كەبىن كيگەن بولار ەدىك. بۇل قازاق جەرىندەگى قازاقتار سانىنىڭ پايىزدىق مولشەرى جوعارى قالپىندا قالا بەرۋىنە ەش زالال كەلتىرە المايدى. سول كەزدە قازاق ءوزىنىڭ انا تىلىنەن ايىرىلىپ، ورىستانۋ جولىنا تۇسپەس ەدى.

– ۇشىنشىدەن، عاسىردىڭ باسىندا، – دەپ ءىلىپ اكەتەدى سارقىتبەك، – سانى 6 ميلليون ادامنان اسقان قازاقتىڭ سانى قازىرگى تاڭدا كەمىندە 30 ميلليونعا جەتىپ وتىرار ەدى. ال مۇنشالىقتى كولەمگە جەتكەن ءناسىلدىڭ وزگە ۇلتتارعا جۇتىلىپ كەتۋى وڭاي ەمەس. ەلدە نەگىزىنەن تەك قازاق ءتىلى عانا وركەن جايادى. مەكتەپتەرىمىز تۇگەل قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەدى. دەمەك، ۇلتتىق ءتىلدى ساقتاپ قالۋدىڭ نەگىزى بىردەن قالانادى.

–  تورتىنشىدەن، ءبىز اعىلشىن ءتىلىن دەندەپ ۇيرەنۋ ارقىلى، – دەيدى سوسىن سامات، – الەمگە ورىس ءتىلىن دەلدال ەتپەي تىكەلەي شىعامىز. ءبىزدىڭ ۇلاندارىمىز دۇنيە جۇزىنە تانىمال اتاقتى وكسفورد جانە كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الىپ جۇرەر ەدى. مۇنىڭ قازاق عىلىمىن دامىتۋعا اسەرى كۇشتى بولادى. عالىمدارىمىز الەمنىڭ كوپتەگەن مىقتى عىلىمي ينستيتۋتتارىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جاساسادى.

– بەسىنشىدەن جانە ەڭ باستىسى، – دەپ تۇيىندەيدى سوڭىندا سارقىتبەك، – قازاقستان ءدال قازىر ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل اتانىپ وتىرعان بولار ەدى. بۇعان الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جەر-جاھاندا باستالعان وتار ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ پروتسەسى سەرپىن بەرەدى. ءبىز ازيا مەن افريكانىڭ كوپتەگەن ايماقتارى ءتارىزدى وسى كەزدە ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، جەكە مەملەكەت بولۋ مۇمكىندىگىن پايدالانعان بولار ەدىك. ءسويتىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ بۇدان جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن كوكسەگەن ارماندارىن جۇزەگە اسىرامىز.

وسى ويلار كەيىن كوپ جىلدارعا دەيىن، 1991 جىلدىڭ سوڭىندا تاۋەلسىزدىك العانعا شەكتى مەنىڭ جادىمنان ءبىر شىققان جوق، ۇدايى ويلانۋعا جەتەلەپ، سانامدا جاڭعىرىعىپ كەلدى. سول تۇستان باستاپ، ءبىز دە قازاقستاننىڭ تالايلى تاعدىرى الگىندەگى اعالارىم ايتقان پايىمنىڭ پارقىندا بولا قويماعانىنا وكىنىپ جۇرەتىن بولدىق. ال وكىنۋدى ءجون كورەتىن سەبەپتەر از ەمەس-ءتىن. سونىڭ نەگىزگىسى، جاعداي بۇدان ءارى وسىلاي بولىپ كەتە بەرسە، جىلداردىڭ جىلىندا، – ءتىپتى تىم تاياۋ ۋاقىتتاردىڭ وزىندە-اق، – قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگى جونىندەگى قاۋىپ ەدى.

اعالارىممەن اڭگىمە كەزىندە بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە دە تالاي پىكىر الماسۋلار بولىپ تۇردى. مۇنداعى گاپ «ەگەر قازاق ۇلت ەسەبىندە ىدىراۋ حالىنە جەتسە، بىزگە قاي حالىققا قوسىلعان ابزال؟» دەگەن سۇراق تۇرعىسىنان وربىلەتىن.

– ونداي جاعدايدا، – دەيدى سول كەز سارقىتبەك يماشەۆ، – بىزگە «وزبەك» بولىپ جازىلعاننان بولەك جول جوق. بىرىنشىدەن، توقسان التى باۋلى وزبەك ءبىرتۇتاس ۇلت ەمەس، ونىڭ قۇرامىندا ءبىر-بىرىمەن توعىسا قويمايتىن الۋان ءتۇرلى ناسىلدەر بار، بۇل حالىقتا تۇركىلەردىڭ ءۇش تىلدىك توبىنىڭ دا تۇگەل توقايلاسىپ وتىرعانى سودان، وسى تۇرعىدان كەلگەندە، وزبەك جەكە ۇلتتان گورى سوسلوۆيەگە كوبىرەك ۇقسايدى، ءبىز سوندىقتان سولاردىڭ ءبىرى سەكىلدى بولىپ قابىلدانا سالار ەدىك.

– ەكىنشىدەن، وزبەك، – دەيدى بۇدان ءارى سامات وتەنيازوۆ، – ەشقاشان ءوزىنىڭ قۇرامىنا قوسىلۋعا تىلەك بىلدىرگەن جاماعاتتى كوكىرەگىنەن يتەرمەيدى، بىردەن قۇشاعىنا تارتىپ، پاسپورتىڭا «وزبەك» دەپ جازىپ بەرەدى. مۇنىڭ ۇستىنە، كوشپەلى وزبەكتەردىڭ ابىلقايىر شايباني حاننىڭ كەزىندە سىردىڭ بويىنداعى جانكەنت، جەنت قالالارىن مەكەن ەتكەندەرى تاريحتان ءمالىم. كەيىن ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد حان وزبەك ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىعىپ، قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قىسىمىنا شىداماي، ماۋرەنناحرعا قونىس اۋداردى. دەمەك، قازاقتىڭ «وزبەك – ءوز اعام» دەۋى بەكەر ەمەس.

– دۇرىس ايتاسىڭ، – دەپ قوستايدى ونى سول جەردە سارقىتبەك اعام، – قازىرگى وزبەكتىڭ كەمىندە ۇشتەن ءبىر بولىگىن كوشپەلى وزبەكتەردىڭ ۇرپاقتارى قۇرايدى. سول وزبەكتەردىڭ نەگىزىن قازىرگى قازاقتا بار، ەكى حالىققا دا ورتاق تايپالار تۇزەدى. بۇعان قوسا، 1959 جىلعى حالىق ساناعىندا وزبەكستاندا ءدىڭى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ وكىلدەرىنەن قالانعان «قۇراما» اتتى جۇرت بولدى. سول قۇراما ساپىنداعى ازداعان ۇيعىر جۇرتىنان باسقاسى تۇگەل بۇرىنعى قازاقتار ەدى. ەندەشە، قازاقتىڭ قۇرىپ كەتۋى اقيقاتقا اينالاتىن كۇن تۋسا، بىزگە وزبەك اتانعاننان باسقا جول قالمايدى.

ءبىز ەكى اعامنىڭ ايتىپ وتىرعانى ءجون ءسوز ەكەنىنە كەيىن كوز جەتكىزدىك. قازاقتىڭ ءوز وتانىنداعى احۋالى سول جىلدارى شىنىندا وتە-موتە اۋىر-تىن. الماتىداعى جۇزگە جۋىق ورتا مەكتەپ اراسىندا رەسپۋبليكاعا اتى بەرىلىپ وتىرعان تيتۋلدى ۇلت تىلىندە ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتاتىن ەكى وقۋ ورداسى عانا بولدى. ولاردىڭ دا ءبىرى الىستاعى اۋىلداردان كەلەتىن مالشىلار مەن تەمىرجولشىلاردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرنات ەدى. ال قالادا تۇراتىن 18 پايىزدىق مولشەردەگى قازاق جۇرتىنىڭ ۇلاندارى ءۇشىن ءبىر عانا مەكتەپ بەرىلدى.

رەسپۋبليكادا جىلدان جىل ۇزاعان سايىن قازاقتاردىڭ ۇلەس-سالماعى بىرتىندەپ كەمىپ كەلە جاتتى. سول 1979 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى قازاقستاندا تۇراتىن 14 684 283 ادامنىڭ نەبارى 5 289 349-ى، ياعني 36 پايىزى عانا قازاق ميللەتى ەكەنىن كورسەتتى. ال بۇل كەزدە 5 991 205 مولشەرىنە جەتىپ وتىرعان ورىستار 40,8 پايىزعا كوتەرىلىپ كەتكەن. ەگەر بۇعان سانى 897 964, ياكي 6,1 پايىز بولىپ تۇرعان ۋكرايندار مەن 181 491 مولشەرلى، ياعني 1,2 پايىزدى بەلورۋستاردى قوسساق، نەگىزىندە ورىس تىلىندە سويلەيتىن سلاۆيان قاۋىمىنىڭ قاراسى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىقتاپ قالاتىنىن توپشىلاۋعا بولادى. بۇدان بولەك، قالعان ۇلتتاردىڭ دا كوبى بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرەتىن.

– رەسەي قازاق جەرىن يگەرۋگە كىرىسكەن XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا، – دەيدى سامات ءوز كەزەگىندە، – بريتانيا الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءوزىنىڭ وتار، دومينيون، پروتەكتورات تۇرىندەگى ەنشىلىگىن كوبەيتىپ جاتتى. وتارلاۋشىلىق ارەكەتتى XVIII عاسىردان باستاعان ول حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن الدەنەشە ونداعان ەلدەردى جاۋلاپ العان بولاتىن. مىنە، سول كەزدەرى بريتانيانىڭ قازاقستانعا اۋىز سالۋىنا دا ابدەن بولاتىن ەدى.

– ولاي بولماعان كۇندە دە، – دەيدى ىلە سارقىتبەك، – اعىلشىنداردىڭ مۇندا ورىستاردىڭ شاقىرۋىمەن كەلەتىن مۇمكىندىكتەرى بولدى. سەبەبى، ورىس كاسىپشىلەرىندە زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن وزىق تەحنيكالار دا، ونەركاسىپ جۇمىسىنان جەتكىلىكتى تاجىريبە دە بولعان جوق. سوندىقتان وزدەرى بارىنشا ارزان باعاعا ساتىپ العان كەن ورىندارىن شەتەلدىك ونەركاسىپشىلەرگە قايتارا ساتۋعا ءماجبۇر بولدى...

اعالارىمنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارى اينا-قاتەسىز شىندىق ەكەنىنە ءوز باسىم كوپ جىلداردان كەيىن كوز جەتكىزدىم. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستانداعى قازبا بايلىقتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا بەلگىلى بولعانىن شامالايمىز. بۇل كەزدە نەگىزىنەن كومىر، تەمىر، مىس جانە پوليمەتالل سەكىلدى جەراستى قازبا بايلىقتارى يگەرىلە باستاعان. 1833 جىلى اپپاق بايجانوۆ قاراعاندى كومىر كەنىشىنىڭ العاشقى شاحتاسىنا كەزىكتى. 60-شى جىلداردان باستاپ ورىس كوپەستەرى مەن كاسىپكەرلەرى قازبا بايلىقتاردىڭ كەن ورىندارىندا ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن اشۋ ءۇشىن قازاق جەرىنە كاپيتال اكەلۋگە كىرىستى. عاسىردىڭ 70-80-ءشى جىلدارىندا ولكەدە اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتتارىنان ماي مەن ۇن شىعاراتىن، تەرى وڭدەيتىن ونەركاسىپ قىزۋ قارقىنمەن دامىدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس جانە شىعىس وڭىرلەرى وڭدەۋشى كاسىپورىنداردىڭ ورتالىقتارى بولدى. ال ورتالىق قازاقستان مەن ەرتىس جاعالاۋىنداعى بىرقاتار كەن ورىندارىن پاۆلودارلىق ميلليونەر كوپەس ا. دەروۆقا جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن قازاق كەن ىزدەۋشىسى ءارى ماركشەيدەرى قوسىم پىشەنباەۆ تاپتى. ولاردىڭ قاتارىندا ەكىباستۇز كومىر كەنى (1867 ج.), مايقايىڭ پوليمەتالل كەن ورنى (1895 ج) بار ەدى.

شىمكەنتتە 1882 جىلى بوي كوتەرگەن دەرمەنەدەن الىناتىن سانتونين زاۋىتى ەلدەگى حيميا ونەركاسىبىنىڭ العاشقى قارلىعاشى بولدى. ول ءوزىنىڭ ونىمدەرىن انگلياعا، امەريكاعا، گەرمانياعا، ءۇندىستان مەن جاپونياعا اسىردى. وڭتۇستىك وڭىرلەردە، نەگىزىنەن، شىمكەنت پەن تۇركىستاندا بىرنەشە ماقتا زاۋىتى جۇمىس ىستەدى. ۆەرنىيدا 1875 جانە 1900 جىلدارى سالىنعان ەكى شاعىن كاسىپورىن تەمەكى ونەركاسىبىن باستاپ بەردى. ارال تەڭىزى مەن قاراباس كولىندە، پاۆلوداردا، باتىستاعى باسقۇنشاق كولىندە تۇز ءوندىرۋ جۇزەگە استى. جايىق، ەمبى، ەرتىس وزەندەرى باسسەيندەرىندە، ارال جانە كاسپي تەڭىزدەرىندە بالىق شارۋاشىلىعى ايتارلىقتاي قارىشتى قارقىنمەن دامىدى. بالىق اۋلاۋ جۇمىستارى زايسان جانە بالقاش كولدەرىندە جاندانا ءتۇستى.

مۇنىڭ بارىنە سول تۇستا رەسەيدە قولعا الىنعان رەفورما ناتيجەسىندە وندىرىستىك كۇشتەردىڭ جىلدام قارقىن الا ءتۇسۋى ىقپال ەتتى. ال ەكونوميكاسى جىلدام قارقىنمەن وركەندەپ كەلە جاتقان يمپەريا شيكىزات مانبەلەرىنە، ارزان جۇمىس كۇشى مەن ءوز ءونىمىن وتكىزۋ نارىعىنا دىلگەر بولدى. سول قاردارلىق رەسەيلىك كاسىپ يەلەرىنىڭ قازاق جەرىنە قاراي اعىلۋىنا جول اشتى. وسىعان وراي ايماقتاعى تابيعي شيكىزاتتى تاسىپ الىپ كەتۋدىڭ بارلىق قاجەتتى شارالارى جاسالدى. ولكەدە ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعاراتىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەيتىن زاۋىتتار مەن فابريكالار سالىندى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان شاحتالار مەن كەنىشتەردى ورىس كوپەستەرى مەن كاسىپشىلەرى يەمدەنە باستادى. ولار باي كەن ورىندارىن سۋ تەگىن باعاعا جاپپاي ساتىپ الىپ جاتتى، الداۋ جانە جالعان قۇجاتتار جاساۋ ارقىلى جالعا دا الدى. ايتالىق، XIX عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى ورىستىڭ ن. ۋشاكوۆ، ا. ريازانوۆ دەگەن كوپەستەرى قازاقتاردان قاراعاندى كومىر كەن ورىندارىن ارزان باعاعا ءتۇسىردى. ولار بۇدان كەيىن ۋسپەن، جەزقازعان مەن سپاسسك-ۆوسكرەسەنسك مىس كەن ورىندارىنا دا وسىلاي يەلىك ەتتى. سوسىن ۋشاكوۆ قاراعاندى كومىر كەنىشىن بار بولعانى 255 سومعا ساتىپ الدى. سول سياقتى ساران شاحتاسى ءۇشىن نەبارى – 114 سوم، ال جەزقازعان مىس كەن ورنى 100 سوم تولەدى.

ال XX عاسىردىڭ باسىندا ونەركاسىپتىڭ باسىم بولىگى شەتەلدىكتەردىڭ قولدارىنا كوشتى. ءسويتىپ، سپاسسك-ۋسپەن، اتباسار مىس كەن ورىندارى، ريددەر كەنىشى، قاراعاندى جانە ەكىباستۇز كومىر قىرتىستارى، بىرقاتار مۇناي كەن ورىندارى شەتەلدىك كاپيتاليستەرگە ساتىلدى. «سپاسسك مىس كەن ورىندارى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ اكتسيالارىن اقش، انگليا، گەرمانيا، بەلگيا كاسىپشىلەرى الدى. 1913 جىلى جەزقازعان مىس كەن ورنى مەن سارىسۋ بايىتۋ فابريكاسى اعىلشىن لەسلي ۋركارت جەتەكشىلىك ەتكەن «سپاسسك اكتسيونەرلىك قوعامى» كومپانياسىنىڭ بايىتۋ فابريكاسىنا ءوتتى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وكىلدەرى كەلە باستاعان كەزدە مۇنداعى قازاقتار سانى ەداۋىر قوماقتى ەدى. ونى XIX عاسىردىڭ باسىندا رەسەيلىك ماماندار جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر دە ناقتىلاپ بەرەدى. مىسالى، برونەۆسكي 1830 جىلى جازعان «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي» دەگەن ەڭبەگىندە 84 بولىستان تۇراتىن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ 500 مىڭ وتباسىسىندا 3 ميلليونعا جۋىق جان بار ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. كاپيتان ي. اندرەەۆ «وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز-كايساكوۆ» دەگەن جازباسىندا ورتا جۇزدە 176 400 وتباسى بار دەگەن توقتامعا كەلدى. ا. لەۆشيننىڭ مالىمەتى بويىنشا، XIX عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە 2,5 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن ادام بولعان.

نەگىزى، رەسەي ستاتيست-عالىمدارىنىڭ ءحىح عاسىر سوڭىنداعى ەسەپتەرى بويىنشا، قازىرگى زامانعى قازاقستان مەن وعان شەكتەسەتىن بىرقاتار اۋداندار تەرريتورياسىندا 1830 جىلى 1 ميلليون 51 مىڭ، 1850 جىلى 1 ميلليون 71 مىڭ 500, 1870 جىلى 3 ميلليون 62 مىڭ 400 قازاق تۇرعان. 1987 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا وتكەن ساناق قورىتىندىسى ءبىزدىڭ ۇلت سانىنىڭ 3 ميلليون 745 مىڭعا بارعانىن ايعاقتادى. بىراق تاعى بىرقاتار مانبەلەر بۇل مولشەردىڭ 4 ميلليوننان اسىپ كەتەتىنىن جەتكىزەدى. 1917 جىلى قازاقستان جەرىندەگى قازاق سانى 4 ميلليون 980 ادامعا جەتتى. ال كسرو بويىنشا 5 ميلليون 480 مىڭ قازاق بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. بەلگىلى تاريحشى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ سول كەزدە قازاق سانىنىڭ 6 ميلليوننان اسىپ كەتكەنىن اتاپ كورسەتكەن ەدى.

ەلدە 1926 جىلى وتكىزىلگەن ءبىرىنشى حالىق ساناعىندا قازاقتار سانىنىڭ 3 ميلليون 627 مىڭ 600 ادامدى قۇراپ وتىرعانى انىقتالدى. وكىنىشكە قاراي، 1937 جىلى وتكەن كەلەسى ساناق ون جىلدىڭ ىشىندە ورىن العان اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا سالدارىنان قازاق جۇرتىنىڭ ازايىپ كەتكەنىن بايقاتتى. وندا رەسپۋبليكادا تۇراتىن 5 ميلليون 126 مىڭ 676 ادامنىڭ نەبارى 2 ميلليون 181 مىڭ 520-سى عانا قازاق بولىپ شىقتى. وسىلايشا قازاقتىڭ سانى جالپى حالىقتىڭ جارتىسىنان دا ازايىپ، 42,55 پايىزعا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى.

وسىلاردىڭ بارىنە وي جۇگىرتە كەلگەندە، سارقىتبەك جانە سامات اعالارىمنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن بولجامدارىنىڭ شىندىققا جاناسىمدى، قيسىنعا قيۋالى كەلەتىنىن اڭعارۋعا بولادى. ەگەر شىنىمەن ءبىزدىڭ جەرىمىزدى وتارلاۋ تاعدىرى بريتانيا يمپەرياسىنىڭ ەنشىسىنە جازىلعاندا، ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىز بەن بولاشاعىمىز قازىرگىدەن مۇلدە باسقاشا قالىپتاسقانداي ەكەن. سول جاعدايدا قازاق بۇگىندە كەمى 30 ميلليوننان اسقان، – ال ەگەر وتكەن عاسىر باسىندا بىزدەن ەداۋىر از بولعان وزبەك جۇرتىنىڭ قازىر وسى دەڭگەيدەن دە اسىپ ءتۇسىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، ءتىپتى 40 ميلليوننىڭ بەدەرىنەن قايتاتىن، – تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۋىن تىككەنىنە الپىس جىلعا جۋىق ۋاقىت تولعان داعاراداي داۋلەت بولىپ وتىراتىن ەدى.

سولاي بولاتىنىنا يلانباسقا ءاددىمىز جوق.

سونىمەن، قازاققا كىمگە بودان بولعان ءتيىمدى ەدى؟

سەرىك ءپىرنازار

Abai.kz