ساعات ءجۇسىپ. نكۆد-ى تۇرمەلەرىنىڭ سويلەۋى مۇمكىن بە؟
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
جازۋشى و.شاياحمەتوۆتىڭ «تۇركىستان تۇتقىنى» رومانىن وقىعاننان كەيىنگى ويلار.
تاۋەلسزدىكتىڭ جيىرما جىلى ىشىندە «قازاق قاسىرەتى»، «قازاقستان قاسىرەتى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ايتىپ، ءجيى قولدانىپ كەلەمىز. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى كەشەگى بولشەۆيكتىك كەڭەس زامانىندا، اتاپ ايتقاندا 1917-1920 جىلدارى باستالعان زورلىق، اشتىق، ىندەت جىلدارىنىڭ ودان كەيىن بايلاردى تاركىلەۋ جانە قازاقتاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدان باستالىپ، ءارى قاراي وتىزىنشى جىلدارداعى ۇلى اشتىق قىرعىنىنا اكەلدى. ونىڭ جالعاسى 1937-1938 جىلدارداعى جاپپاي حالىق جاۋلارىن ىزدەپ تابۋ ارقىلى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن اتۋ، اسۋ، يت جەككەنگە ايداۋعا ۇلاسىپ وتكەن عاسىرىدڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى.
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
جازۋشى و.شاياحمەتوۆتىڭ «تۇركىستان تۇتقىنى» رومانىن وقىعاننان كەيىنگى ويلار.
تاۋەلسزدىكتىڭ جيىرما جىلى ىشىندە «قازاق قاسىرەتى»، «قازاقستان قاسىرەتى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ايتىپ، ءجيى قولدانىپ كەلەمىز. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى كەشەگى بولشەۆيكتىك كەڭەس زامانىندا، اتاپ ايتقاندا 1917-1920 جىلدارى باستالعان زورلىق، اشتىق، ىندەت جىلدارىنىڭ ودان كەيىن بايلاردى تاركىلەۋ جانە قازاقتاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدان باستالىپ، ءارى قاراي وتىزىنشى جىلدارداعى ۇلى اشتىق قىرعىنىنا اكەلدى. ونىڭ جالعاسى 1937-1938 جىلدارداعى جاپپاي حالىق جاۋلارىن ىزدەپ تابۋ ارقىلى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن اتۋ، اسۋ، يت جەككەنگە ايداۋعا ۇلاسىپ وتكەن عاسىرىدڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى.
20 جىل بولدى، قازاق تاريحىنىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى جايلى تاقىرىپتى زەرتتەۋگە كەڭىنەن جول اشىلدى دەپ ءجۇرمىز. بىراق، بۇل زەرتتەۋلەردىڭ جالپى بايانداۋ ماعىناسىندا ءوتىپ جاتقانىن، جالپى تسيفرلارمەن، ستاتيستيكالىق دەرەكتەرمەن شەكتەلىپ جاتقانىن ايتقان ءجون بولار. اتىلعان، اسىلعان، قىرىلعان جانداردىڭ تەك جالپى سانىن ايتامىز، جەكە ادامدار مەن تۇلعالارعا كەلەتىن بولساق اتىلعان، سوتتالعان اتاقتى ارىستاردى عانا، سولاردىڭ وتباسىلىق توڭىرەگىندەگى دەرەكتەرىنەن اسا الماي كەلەمىز. اتاقتى احمەت، ءاليحان، مىرجاقىپ، ساكەن، مۇستافا، ماعجانداردى ايتا وتىرىپ بۇكىل قازاق تاريحىنىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىن ايتقان بولامىز.
ايتسە دە، بىلە بىلسەك قازاق قاسىرەتى قازاقستاننىڭ ءاربىر وبلىسىندا، قالا، اۋدانىندا، اۋىلىندا، ەلدى-مەكەنىندە بولدى ەمەس پە. ءار ايماقتىڭ ءوزىنىڭ «حالىق جاۋلارى»، «قازاق ۇلتشىلدارى»، «جاپونعا، تۇرىككە، اعىلشىنعا جۇمىس ىستەگەن شپيوندارى»، «ۇلتتىق فاشيستەرى» بولدى. سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ اتتارى اتالدى ما، تاريحى زەرتتەلدى مە، قاشان، قاي جەردە اتىلعانى، مۇردەسىنىڭ قاي جەرگە كومىلگەنى اشىلدى ما؟ وكىنىشكە وراي، جوق. قانشاما قانداسىمىز كەڭەس زوبالاڭىنان قاشىپ ءجۇرىپ ءولدى، شەت جەردە كومۋسىز قالدى، اشتىقتان، ىندەتتەن سۇيەكتەرى دالادا قاي جەردە قالدى؟ بىلەمىز بە؟ بىلمەيمىز. وكىنىشكە وراي بۇگىنگى ۇكىمەت بۇل جۇمىستى قولعا الۋدى، كەڭەستىك زامانداعى زوبالاڭ قۇرباندارىنىڭ قاسىرەتىن ارنايى زەرتتەۋدى قولعا الماي وتىر. قولى جەتپەي وتىر ما، الدە قۇلقى جوق پا؟! مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ حالىق، ەل، قوعام بولىپ بۇل تاقىرىپتى ءوزىمىز قولعا الۋىمىز كەرەك، اسىعۋىمىز كەرەك. سەبەبى،ول جىلداردىڭ كۋالارى ارامىزدا تاۋسىلىپ ءبىتىپ بولدى دەسە بولادى. ەندى 5-10 جىلدا سول قاسىرەتتى وقيعالاردى جاس ۇرپاق ۇمىتىپ، ول كەزدەردى «جۇماق زامانى» دەپ ايتاتىن بولادى.
سوندىقتان دا بۇل جۇمىستى ءار ايماقتىڭ، اۋىلدىڭ ءوز ءتول تاريحىنا جاناشىرلىقپەن قارايتىن ۇلتجاندى، يماندى، قازاقى كوزقاراستاعى ازاماتتارى، ولكەتانۋشىلارى، جەرگىلىكتى تاريحشىلارى قولعا الۋى قاجەت. سونداي ازاماتتار سيرەك بولسا دا ارامىزدا كەزدەسەدى ەكەن. مىنە، سول قاتاردان شىمكەنتتىك ارداگەر قالامگەر، جازۋشى، ولكەتانۋشى اقساقالى وردابەك شاياحمەتوۆتىڭ تابىلۋى قۋانىشتى جاعداي دەپ ايتار ەدىم. جاقىندا كىتاپ دۇكەنىنىڭ سورەسىنەن و.شاياحمەتوۆتىڭ «ولمەس ءاننىڭ رۋحى» اتتى كىتابىن قولعا ۇستاعانىمدا وسىنداي وي كەلدى. كىتاپ نەگىزىنەن العاندا «تۇركىستان تۇتقىنى» رومانىنان تۇرادى. ايتار اڭگىمەمەمىز دە وسى رومان توڭىرەگىندە.
جازۋشى روماننىڭ باستى كەيىپكەرى، ومىردە بولعان ادام - بايكەن قوناقباەۆتىڭ ءومىر جولى نەگىزىندە، ونىڭ 1930-1955 جىلدارداعى باسىنان كەشكەن تاعدىرىن قامتىپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى مەن 1991 جىلعى تامىز وقيعاسىمەن، كسرو-ڭ تارقاۋىمەن اياقتاعان. وقيعا جەلىلەرى ناقتى دەرەكتى قۇجاتتارمەن، شىنايى ايعاقتارمەن، كوركەم سوزبەن جاقسى سۋرەتتەلگەن.
بايكەن اقساقالدىڭ قاسىرەتتى ءومىرى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنان باستاۋ الىپ، سول ايماقپەن تىعىز بايلانىستا بولعانىمەن، اقساقالدىڭ باستان كەشكەن حيكمەتتەرى بۇكىل قازاق دالاسىنا، سول زامانداعى قازاق قوعامىنا ءتان، ورتاق جاقتارى كوپشىلىك. بۇل كىسى ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆتەرمەن تاعدىرلاس بولعان. حالىق جاۋى دەگەن جالامەن اۋەلى جەتى جىلعا كولىماعا ايدالىپ، ونى تولىق وتەپ ەلىنە 1946 جىلى ورالادى. ەكى جىلدان سوڭ قايتادان تۇتقىندالىپ، سوتتالىپ كراسنويار ولكەسىنە ايدالىپ وندا 1955 جىلعا دەيىن وتىرادى.
جازۋشى سونىمەن بىرگە ەرەكشە كوركەمدىك شەبەرلىكپەن سول كەزدەگى قوعامداعى ساياسي اتموسفەرانى، «حالىق جاۋلارىن» «اشكەرەلەۋدىڭ» سول كەزدە قالاي شەبەر ۇيىمداستىرىلعانىن تاماشا ارحيۆتىك دەرەكتەرمەن ايعاقتاپ كورسەتكەن. ول كەزدە ءتيىستى پارتيا گازەتتەرى اۋەلى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالاتىندار جايلى ماقالا جازادى. دەرەۋ جوعارى جاقتان سول ماقالاعا سايكەس وبكومدارعا كەزەكتەن تىس پلەنۋم وتكىزۋگە نۇسقاۋ بەرىلەدى، سوسىن پلەنۋمدا ايىپتىلاردى پارتيادان شىعارىپ، ءىسىن تەرگەۋگە جىبەرەدى. ماسەلە «شەشىلدى»، «حالىق جاۋىنىڭ» دا تاعدىرى سونىمەن ءبىتتى دەي بەرىڭىز. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ابىلقايىر دوسوۆ پەن ونىڭ ارىپتەستەرى جايلى اۋەلى ماقالا جاريالانادى، سوسىن «حالىق جاۋلارىمەن جوندەپ كۇرەسپەيدى، ولاردى قورعاشتايدى» دەگەن كۇن تارتىبىمەن قاتارىنان ەكى بىردەي پلەنۋم ۇيىمداستىرىلادى. بىرەۋى 1937 جىلدىڭ 31-ءى قازانىندا وتسە، ىلە-شالا ءبىر اي تولماي جاتىپ 26 قاراشادا I I I جانە IV وبكوم پلەنۋمدارى وتكىزىلەدى. مىنە، وسىنداي پلەنۋمدار ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ دوسوۆ سەكىلدى كوزى اشىق، باس كوتەرە الاتىن، ارتىنان جۇرتتى ەرتە الاتىن زيالىلارىن ادەيى، سانالى، ماقساتتى تۇردە جويۋدى كوزدەپ ۇيىمداستىرىلعان زوبالاڭمەن قازاق ەلىنىڭ ەڭ قاسىرەتتى دە قارالى بەتتەرىنىڭ جاسالعانىن جازۋشى جاقسى دالەلدەگەن. ەكى پلەنۋمدا دا ءا. دوسوۆ قورىتىندى سوزىندە وزىنە تاعىلعان ايىپتاردى جوققا شىعارادى، مويىندامايدى. ءبىر عانا ءوتىنىشىن ايتادى، «مەنى حالىق جاۋى دەپ ايىپتاماڭدار» دەپ سۇرايدى. بىراق، «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋاتىنىن» ويلاماعان، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەگەن پارتيالىق ارىپتەستەرى (ىشىندە قازاقتار دا از ەمەس) «حالىق جاۋلارىن قورعادىڭ، سوندىقتان سەنىڭ ولاردان قاي جەرىڭ ارتىق» دەپ ونى ولىمگە كەسىپ بەرەدى. پلەنۋمنان كەيىن 3 ايدان سوڭ 1938 جىلدىڭ 8 ناۋرىزىندا ءا. دوسوۆ باسقا قازاق ارىستارىمەن بىرگە اتىلىپ كەتەدى. ءا.دوسوۆپەن بىرگە ونى ايىپتاۋعا قاتىسقان قىزمەتتەستەرى دە اتىلادى. وسىنداي كوپتەگەن ادامدار باسقالاردى قۋعىنعا ۇشىراتىپ، اتۋعا، اسۋعا، ايدالۋعا ۇسىنىس جاساعاندار (مىسالى كاريموۆ) كەيىن وزدەرى دە اتىلىپ كەتكەندەرى كىتاپتا كورسەتىلگەن.
روماندا سونىمەن بىرگە سول زامانداعى نكۆد تەرگەۋشىلەرىنىڭ وبرازى، اسىرەسە قازاق تەرگەۋشىلەرىنىڭ ساۋاتسىز، وزبىر قاتىگەزدىگى (مىسالى ومارحودجاەۆ) ناقتى مىسالدارمەن سۋرەتتەلگەن.
كىتاپتا سۋرەتتەلگەن ونىڭ باستى كەيىپكەرى بايكەن اقساقالدىڭ 1938 جىلدارى تۇركىستاندا وتىرعان تۇرمە عيماراتىن ىزدەپ كورگىسى كەلۋىنىڭ ۇلكەن پالسافالىق ءمانى، تەرەڭ ماعىنالىق ويى جاقسى كەلتىرىلىپتى. اقساقال اۆتورمەن بىرگە سوناۋ جىلداردا وتىرعان تۇرمە عيماراتىن ىزدەپ بارادى. بارسا بۇرىنعى تۇرمە عيماراتىنىڭ ورنىنا قازىر ناۋبايحانا ورنالاسقان ەكەن. مىنە، وسى جەردە اقساقال ايتقان مىنا ءبىر سوزدەر مەن اۆتور اراسىنداعى ديالوگى بۇگىنگى ازاماتتارعا، بۇگىنگى بيلىكتە وتىرعاندارعا ايتىلعانداي:
«قانشاما كىناسىز توگىلگەن قاننىڭ كۋاسى بولدى بۇل ءۇي! شىركىن، كەنەت، ءتىل ءبىتىپ، سويلەر بولسا عوي، وسى ءۇي!
- سىزگە كەرەگى وسى عيماراتتىڭ سويلەۋى بولسا، ونى سويلەتۋگە بولادى، - دەدىم.
- سويلەتۋگە بولادى دەيسىڭ بە، - دەدى قارسىلاي سۇراق قويىپ.
- ءيا، سويلەتۋگە بولادى، - دەدىم مەن كۇلىپ.
- قالايشا سوندا؟
- ول ءۇشىن بۇل عيماراتتى مۋزەيگە اينالدىرۋ كەرەك»
بىراق، اۆتور جازعانداي، بۇگىنگى بيلىكتە وتىرعاندار مۇنداي ورىنداردى مۋزەي ەتپەك تۇگىل، ءجاي عانا «وسى جەردە پالەن جىلدارى نكۆد تۇرمەسى بولعان» دەگەن ەسكەرتكىش تاقتا ورناتسا دا جارار ەدى. بۇل ارمانعا بايكەن اقساقال جەتە الماي كەتىپتى. اقساقال وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزى تۋرالى جازىلعان كىتاپتى كورە الماي دۇنيە كەشىپتى. اۆتور كىتاپتى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن جازعانىمەن ونى باستىرۋعا كوپ قينالىستارعا كەزدەسىپ باسپالاردا كىتابى جاتىپ كەشىگىپ قالعانىن قىنجىلا ايتادى.
جازۋشى سونىمەن بىرگە بۇگىنگى تاڭداعى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەل، ولكە تاريحىن قايتا جاڭعىرتۋعا دەگەن سامارقاۋلىقتى، بۇرىنعى يدەولوگيانىڭ سارقىنشاقتارىنىڭ كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن دا جازىپتى. - مىسالى، گەرمانيادا ەكىنشى الەم سوعىسىندا قايتىس بولعان ءوز سولداتتارىنىڭ مۇردەسىنە قانداي قۇرمەت كورسەتىلسە، كەڭەس سولداتتارىنىڭ مۇردەسىنە دە سونداي قۇرمەتپەن قارايدى. ال بىزدە وزگە سولدات تۇگىل ءوز قانداستارىمىزدىڭ سۇيەكتەرىنىڭ قاي جاقتا شاشىلىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز. 1917-1920 جىلعى اشتىق پەن زورلىق، ىندەت بوزداقتارى، 1925-1932 جىلعى زورلاپ ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ مەن ۇلى اشتىق قۇرباندارىنىڭ، ءبىز سياقتى «حالىق جاۋلارىنىڭ» قۋراپ قالعان سۇيەكتەرىن بىزدە بىرەۋ ىزدەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟! - دەگەن سۇراق قويادى بايكەن اقساقال.
20 جىل بولدى، كەڭەس زامانىنداعى ىزدەۋسىز، كومۋسىز، سۇيەگى ءار ەلدە، ءتىپتى ءوز جەرىمىزدەگى قۇم مەن سايلاردا شاشىراپ قالعانداردى ىزدەۋدى ۇمىتىپ بارامىز. ولاردى ىزدەۋ، اتتارىن تۇگەندەۋ، جىل سايىن ازا تۇتۋ، ەسكە الۋدى كىم قولعا الادى؟ ءتىرى كۋالەر جوق ەسەبىندە، دالەلدەيتىن ايعاقتى قۇجاتتار شەتەل بولىپ كەتكەن ماسكەۋ، تاشكەنت ارحيۆتەرىندە جاتسا، وزىمىزدە بار قۇجاتتار جەتى قابات ساندىقتىڭ استىندا قۇپيا جاتىر. ولاردى اشۋعا ۇكىمەتتىڭ قۇلقى جوق سياقتى.
قازاق ەلىنىڭ ءار وبلىسىندا، ايماعىندا ءوزىنىڭ بايكەن قوناقباەۆ، ابىلقايىر دوسوۆ سياقتى قاسىرەت كەشكەن ازاپتى تۇلعالارى، ولاردى ازاپتاعان جەندەتتەرى، جانسىزدارى، نكۆد تەرگەۋشىلەرى، ءوز ومارحودجاەۆتارى، ءوز كاريموۆتارى بار. ولاردىڭ ازاپتى ءومىر جولىن، تاعدىرىن بۇگىنگى ۇرپاققا تانىستىرۋ، جاماندىق ىستەگەندەردىڭ ءىسىنىڭ اقيقاتىن اشىپ كورسەتۋ ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز، مىندەتىمىز.
..... 1917-1919 جىلدارى پەروۆسك (قازىرگى قىزىلوردا) ۋەزىن قاندىقول جەندەت يوسيف گەرجود دەگەن باسقارعان. بار بولعانى ەكى جىل ىشىندە ونىڭ قاندى قولىنان جۇزدەگەن قازاق اتىلعان، سوتتالعان. قازاقتار ونىڭ زورلىعىنا شىداي الماي تۋعان جەرىنەن اۋىل-اۋىل بولىپ قاشقان. ۋەزدى اشتىق، ىندەت جايلاعان. بۇل جەندەتتىڭ قاندىقولدىلىعى سونشا گەرجودتىڭ اتىن ەستىگەن بەسىكتەگى بالا جىلاعانىن توقتاتادى ەكەن. قازاقتار وعان «كارىجۇت» دەپ ات قويعان. ءبىر ەرەكشەلىگى، كەڭەستىك ساياسات گەرجودتىڭ قاندىقولدىلىعىن جاريالاۋعا تيىم سالعان. ونىڭ اتۋ، اسۋ ارەكەتتەرىن «قاتەلىكتەر» دەپ اتاعان. جەندەت ءوز اجالىمەن ءولىپ، كەڭەس زامانىندا ارداگەر بولشەۆيك دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولعان...
وسىنداي گەرجودتار قازاقتىڭ ءاربىر وبلىسىندا، ايماعىندا بولعان. كەيبىرىنىڭ اتتارى ءالى كۇنگە دەيىن كوشە، جەر اتتارىندا ءىلىنۋلى تۇر. ولار جايلى اقيقات تاريحتىڭ قۇپيا قويناۋلارىندا ءالى اشىلماي جاتىر. وسى تۇرعىدان العاندا جازۋشى وردابەك شاياحمەتوۆتىڭ «تۇركىستان تۇتقىنى» رومانى قازاق ەلىنىڭ جاڭا تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردى» اشۋ جولىندا جاسالعان ادەبي، عىلىمي، زەرتتەۋلىك ماڭىزدى شىعارما، رۋحاني دۇنيە دەسە بولادى.
قىزىلوردا قالاسى
«اباي-اقپارات»
