قۇرمەتتى وقىرمان، وتكەن جولى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ارقىلى تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ «جاس الاش» گازەتىندەگى ماقالالار توپتاماسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزعا  قارسى پىكىرلەرىنىڭ نەگىزسىزدىگىن كورسەتىپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىنبىز. الايدا، بۇل ماقالا تۇراربەك «مىرزانى» ويلاندىرماپتى. كەرىسىنشە، ماسەلەنى ودان ارى ۋشىقتىرىپ، ياسساۋيدەي ۇلى تۇلعانى قازاق ساناسىنان مۇلدە ىسىرىپ تاستاماق نيەتى بارلىعىن كورسەتتى.

ول الدىمەن ياسساۋي بابامىزعا قارسى ءوزىنىڭ ارەكەتىندە قمدب-نىڭ 2011 جىلعى سوپىلىققا قارسى شىعارعان ءپاتۋاسىن جاريالاي وتىرىپ، سول ءپاۋانىڭ نەگىزىندە سوپىلىقتىڭ يسلامعا مۇلدە جات ەكەنىن دالەلدەمەك بولدى. ودان كەيىن «فەيسبۋكتە» «اتاقتى تاريحشى-ارابيست اشىربەك مۋمينوۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى بويىنشا احمەد ياسساۋي بابامىز شيعالىق "مۋباييدا" سەكتاسىنىڭ وكىلى. بۇعان زىكىريا جانداربەك ياسساۋيتانۋشى رەتىندە نە ايتاسىز؟

قمدب/ ءمۇفتياتتان دا جاۋاپ كۇتەمىز

ودان ارى قاراي «الىمساق» جۇرنالىندا جاريالانعان ماقالانى ءوزىنىڭ وسى سۇراعىنىڭ تۇزدىعى رەتىندە وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى. ول ماقالانى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا دا ۇسىنىپ كورەلىك.: « ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزى "مۋبايا-دۋن" جانە "كارماتتىق" دوكتريندەر دەگەن كوز-قاراستار بار. مىسالى، تاريحشى ر.نەلسون، تاريحشى-ارابيست عالىم ءا.مۋمينوۆ باعدات جانە حوراسان سوپىلىق اعىمدارىنىڭ ياساۋييا تاريقاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايتارلىقتاي ىقپالى بولماعانىن ايتا كەلىپ، ياسساۋي ءىلىمى بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار جەرگىلىكتى تۇركىستان ايماعىنداعى دۋاليستىك باعىتتاعى مانيحەي ءىلىمى مەن ءداستۇرلى توپتار نەگىزىندە قالىپتاسقان مۋباييديتتەردىڭ ءىلىمى مەن ءداستۇرىنىڭ تابيعي جالعاسى رەتىندە پايدا بولعان دەگەن پىكىر ايتادى. اتاقتى تۇرىك تاريحشىسى ز.ۆ.توعان ياساۋي ءىلىمىنىڭ مانيحايزم مەن شافيلىك نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىن، سونىمەن قاتار قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دە قاراحان اۋلەتىنەن شىققان-دىعىن ايتادى. يراندىق م.ساناي ياساۋي ءىلىمى حوراسان سوپىلىق اعىمدارى مەن سىر بويىنداعى شيلىك اعىمدارى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىن ايتادى. تۇركيالىق بەلگىلى ياساۋيتانۋشى-تاريحشى ا.ياشار وجاك، ء"ياساۋيدىڭ مۇسىلماندىعى حوراسان ءسۋفيزمى مەن قامدىق جانە ميستيكالىق-مانيحەيلىك مادەنيە-تىندەگى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى ەلەگىنەن وتكەن مۇسىلماندىق بولاتىن. جانە قوجا احمەت ياساۋي يراندا دۇنيەگە كەلگەن شيعالىق مانسۇر ال-حاللاجدى يسلام اۋليەلەرىنىڭ ءپىرى رەتىندە تانىعان. (ALIMSAK.KZ).

مىناداي «قوماقتى» دالەلدەرى بار، قازاقتىڭ مىڭ جىلعا جۋىق ۇستانىپ كەلگەن جولىنىڭ «قاتەسىن» تاۋىپ، «اداسقان» قازاقتى قايتا «تۋرا جولعا» سالماق بولعان باتىردىڭ مۇنداي «ەڭبەگىن» باعالاماۋ، ونى ەسكەرىپ جاۋاپ بەرمەۋ ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان كورگەنسىزدىك بولار ەدى. سوندىقتان ۋاقىتىمىز از بولسا دا، جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز.

«اداسقان» قازاقتى تۇزەتپەك بولىپ جۇرگەن تۇراردىڭ مىنا قويعان سۇراقتارى، بۇل «ازاماتتىڭ» يسلام تاريحىنان دا، مازحابتاردىڭ شىعۋ سەبەبىنەن مۇلدە حابارسىز ەكەنىن كورسەتتى. يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحى مەن سوپىلىق جول پەن تاريقاتتىڭ شىعۋى تۋرالى ايتپاسا دا بولادى. وڭشەڭ مازحابسىز مۇسىلمانداردىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوققان، قوجا احمەت ياسساۋي تۇگىل، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزىن اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ بىلەتىن «نەودىنداردان» نە سۇرارسىڭ! ءوزىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە ساي كەلمەيتىن قازاقى بولمىستى، ونىڭ رۋحانياتىن جالپى مادەنيەتىن نە قىلسىن؟! سوندىقتان تۇراردىڭ وزىنە نەدەن حابارسىز ەكەنىن جىكتەپ كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ قازاققا ەشقانداي قاتىسى جوق، بار ارمان-مۇراتى قازاقتى ىشتەي بۇلدىرۋگە باعىتتالعان، قازاقتىڭ جۇلىنىنا تۇسكەن جۇلىن قۇرت ەكەنءىن دالەلدەپ كورسەتۋ كەزەگى كەلدى. ەندى ماقالانى يسلام تاريحىنان باستاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.

يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحىنا قاتىستى قالىپتاسقان پىكىرلەردىڭ تاريحي شىندىقتان الشاق ەكەندىگى بۇگىنگى كۇنى ايقىن سەزىلە باستادى. ويتكەنى، ەگەر يسلام ءدىنىن تۇركىلەر قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋق بوعرا حان ابد ال-كاريمنىڭ كەزىندە 951 جىلى قابىلداعان بولسا[1, 315]، وندا ابۋ ناسىر ال-فارابي سياقتى عۇلامالار وتىراردان قالاي شىقتى دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋدىرارى انىق. ونىڭ ۇستىنە قوجالار اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى بولىپ تابىلاتىن «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە 150/766-67 جىلدارى كەلگەندىگى باياندالادى. [2, 88] سوندىقتان «مىنا ەكى تۇجىرىمنىڭ قايسى دۇرىس؟» - سۇراققا جاۋاپ بەرۋ يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحىن زەرتتەۋشى مامانداردىڭ شەشۋى ءتيىس ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، وسى ەكى پىكىر، ەكى كوزقاراستىڭ استارىندا ۇلكەن ءدىني تانىمدىق، كونتسەپسيالىق ەرەكشەلىكتەر جاتقانىنان كوپشىلىك تۇگىل يسلام تاريحىمەن اينالىساتىن مامانداردىڭ حابار جوق. ءبىز ونى قازىرگى كۇنى كوپتەگەن ءدىنتانۋشى مامانداردىڭ سوپىلىققا، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنداعى يسلامدىق ءدىني-تانىمدىق تۇسىنىكتەرىنە قاتىستى كوزقاراستارىنان كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، وسىدان ەكى جىل بۇرىن قمدب-نىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرىنىڭ  قازاق حالقىنىڭ ءدىني-تاريحي جادىنىڭ كولەمدى بولىگىن قۇرايتىن ءدىني داستانداردىڭ بارلىعىن شيʻالىق باعىتتاعى شىعارمالار رەتىندە باعالاۋى، بىزدەگى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە، شەتەلدەردە ءدىني وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ كەلگەن مامانداردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان دا، قازاق جەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ تاريحىنان دا مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىن كورسەتتى. بۇل قازىرگى كۇنى تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋ تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەردى زەرتتەپ، «اقتى اق، قارانى قارا» دەپ كورسەتۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. انىعىراق ايتساق، "قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ شيʻالىقپەن قانشالىقتى بايلانىسى بار؟ نەمەسە، احل ال-سۋننا جاماʻدان نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟" دەگەن سۇراققا اشىق جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسى اجىراتىلمايىنشا بۇل تارتىستى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن «ناساب-ناما» دەرەكتەرىندە باياندالاتىن وقيعالاردىڭ تاريحي شىندىعى مەن اڭىزدىق سيپاتتارىنا تالداۋ جاساپ، ولاردىڭ اراسىنداعى ساباقتاستىقتى اشىپ كورسەتۋىمىز كەرەك جانە تەك وسى نەگىزدە عانا تاريحي شىندىقتىڭ قالاي بولعانىن ايقىندالۋ مۇمكىندىگى بار. سوندىقتان الدىمەن «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى باياندالاتىن وقيعالاردان باستايىق.

«ناساب-ناما» قوجا احمەت ياسساۋي نەگىزىن سالعان ياسساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريحى بولىپ تابىلادى. قازىرگى كۇنگە بۇل «ناساب-ناما» نۇسقالارىنىڭ 70-تەن اسا قولجازباسى تابىلدى. جانە ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى دارەجەدە ەرەكشەلىكتەرى بار. ولارىڭ بارلىعىندا دەرلىك باياندالاتىن وقيعا كەيىپكەرلەردىڭ ورتاقتىعى مەن تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىن اكەلۋشى تۇلعالاردىڭ مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ۇرپاقتارى بولۋى جانە ولاردىڭ حيجرانىڭ 150-جىلى «تۇركىستان جەرىنە يسلام اشا كەلگەندىگىن» بايانداۋى بولىپ تابىلادى. «يسلام اشا كەلگەن» ۇرپاقتارىنىڭ اتى-جوندەرى ابد ار-راحيم باب، يسحاق باب، ابد ال-جاليل باب. كەيىننەن حII عاسىردا قالىپتاسقان ياسساۋيا تاريقاتىنىڭ تارماقتارى وسى ءۇش تۇلعانىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلدى. وسى «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا اتتارى اتالعان تۇلعالاردىڭ يسلام ورتالىعىندا بەلگىلىسى دە، ول جەردەگى تاريحي وقيعالارعا ارالاسقانى دا مۇحاممەد يبن ال-حانافيا. الايدا، ول كىسى تۋرالى تاريحي دەرەكتەرگە قارايتىن بولساق، وندا ول كىسى تۋرالى جازىلعان مالىمەتتەردىڭ ءبىر جاقتى ەمەستىگىن، كوبىنە تەرىس پىكىر قالىپتاستراتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ان-ءناۋباحتيدىڭ «شيʻا توپتارى» اتتى ەڭبەگىندە «ول (حۋسەين) ولگەن سوڭ ونىڭ جاقتاستارى ءۇش توپقا ءبولىنىپ كەتتى. ولاردىڭ ءبىرى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا يماماتىن جاقتادى جانە ولار حاسان مەن حۋسەيننەن كەيىن مۇسىلماندار امىرشىسىنە مۇحاممەد يبن ال-حانافيادان جاقىن ەشكىم قالمادى. يمامات وكىلدەرى ىشىنەن ودان وزگە ەشكىم جوق بولاتىن.» «ەكىنشى ءبىر توبى ايتتى: مۇحاممەد يبن ال-حانافيا – اللانىڭ وعان راحمەتى بولسىن!» - يمام، ماحدي، الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ  وسيەتىن قابىلداپ الۋشى. ونىڭ ۇيىنەن ەشكىم وعان قارسى كەلۋگە قۇقى جوق جانە ونىڭ يماماتىنان باس تارتۋعا نەمەسە قىلىشىن ونىڭ رۇقساتىنسىز قىنابىنان شىعارۋعا قاقى جوق. تەك، سونىڭ رۇحساتىمەن عانا ال-حاسان ب. ʻالي مۋاۆياعا قارسى شىقتى، سونىڭ رۇساتىمەن عانا ونىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. تەك، ونىڭ رۇقساتىمەن عانا ال-حۋسەين يازيدكە قارسى شىقتى. ەگەردە ونىڭ ايتقانىمەن جۇرمەگەندە ەكەۋى دە اداسار ەدى. كىم دە كىم مۇحاممەد يبن ال-حانافياعا قارسى شىعاتىن بولسا، ول – كاپىر، كوپقۇدايشىل» [3, 131-132]. بۇل جەردە اۆتوردىڭ مۇحاممەد يبن ال-حانافيانى اسىرا ماقتاپ جىبەرگەنىن جانە شيʻالىقتار وكىلى رەتىندە ەسەپتەيتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ال، ەكىنشى ءبىر جاعىنان مۇحامماد يبن ال-حانافيانى يمام سانايتىنداردىڭ شەكتەن شىققاندىعىن، ولاردىڭ مۇحامماد يبن ال-حانافيانى ءتىپتى بارلىعىنان حاباردار يمام، پايعامبارمەن تەڭ دارەجەدە بولدى» [3, 151] - دەپ ەسەپتەيتىندىگىن ايتادى. ال، كوپشىلىك دەرەكتەردە  مۇحاممەد يبن ال-حانافيا بارلىق اداسقان اعىمداردىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعا دەپ ەسەپتەيدى. مىسالى، قايسانيلەردى شيʻالاردىڭ ەڭ جاۋىنگەر توبى دەپ ال-فاحري جازعانىمەن [4, 31]،  قايسانيلەردىڭ اداسقان اعىم بولماعاندىعىن سول كەزەڭدەگى تاريحي، رۋحاني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساعاندا كورۋگە بولادى. ولار سوڭىنا ەرگەن مۇحاممەد يبن ال-حانافيا باستاعان عۇلامالار يسلامداعى ناقىل مەن اقىلعا باسىمدىق بەرىپ، يسلام ءدىنىن توقىراۋدان امان الىپ قالعان، احل ار-راي باعىتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ جالپى يسلامداعى عىلىمي باعىتتى قالىپتاستىرعان تاريحي تۇلعا بولعاندىعىن دەرەكتەر ايعاقتايدى.

ءبىز ونى تۇرىك عالىمى حۋليا الپەردىڭ «ماتۋريديدە اقىل مەن ناقىل بايلانىسى» اتتى شىعارماسىنداعى مىنا جولدارعا سۇيەنە وتىرىپ، كورسەتە الامىز. ول بىلاي دەيدى: «ومەيادتتار كەزەڭىندە  مايدانعا كەلگەن ساياسي قايشىلىقتارمەن قاتار تاعدىر، قالاۋ، ۇلكەن كۇنالار، كۇپىر تۇسىنىكتەرى جايلى تالاس-تارتىس ءجۇردى. بۇل تارتىس ايرىقشا يسلام ءدىنى جاڭا تارالا باستاعان ايماقتاردا باسقا ءدىن وكىلدەرىنە قارسى يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن اشىق جانە ءدىندى جاڭا قابىلداعاندارعا تۇسىنە الاتىن دەڭگەيدە ءتۇسىندىرۋ جانە ولارعا تاتىمدى پىكىرمەن قارسى شىعۋ قاجەتتىگى تۋدى جانە بۇل كۇرەس مۇحاممەد يبن ال-حانافيا (81/700 ق.ب.), ماʻبەت ال-جۋحاني (83/702 ق.ب.), گەيلان اد-ديماشقي (120/738 ج.ق.ب.) ت.ب. كالام بىلگىرەرىن ورتاعا شىعاردى. ناتيجەسىندە ءبىرىنشى عاسىردىڭ سوڭدارىندا يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن (قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىن اقىلدى پايدالانا وتىرىپ، تالداۋ جاسايتىن، اياتتاردىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنىن حالىققا تەرەڭ تۇسىندىرە الاتىن،) قورعاي الاتىن ىقپالدى توپتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى بولدى. بۇل ۇدەرىس مۇʻتازيلا جانە ولاردىڭ العاشقى ءىزاشارلارى بولعان قاداريا جانە جاحيميا باعىتتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.» [5, 21]. دەمەك، بۇل ۇزىندىدەن مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ بىرىنشىدەن، شيʻالىق باعىت وكىلى ەمەستىگىن; ەكىنشىدەن، ابۋ حانيفا نۇعمان بين سابيت نەگىزىن سالعان مازحابتىڭ ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرىن ۇستانۋ قۇقى بارلىعىنا قاتىستى پىكىرىنىڭ توركىنى مۇحاممەد يبن ال-حانافيادان باستاۋ الاتىنىن كورسەتەدى.  ولاي دەيتىنىمىز ابۋ حانيفا ءوزىنىڭ «كيتابۋ-ل ʻاليم ۋا-ل مۋتاʻاليم» اتتى ەڭبەگىندە قۇراننىڭ «مايدا» سۇرەسىنىڭ بەسىنشى اياتىنداعى «سەندەردەن ءاربىر حالىق ءۇشىن جەكە شاريعات جانە جول جاساپ قويدىق، ەگەر اللا قالاسا بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى،» - اياتقا سۇيەنە وتىرىپ، ءتاڭىردىڭ ءاربىر حالىق ءۇشىن وزىنە ىلايىق شاريعات بەرگەنىن، ودان باس تارتۋعا بولمايتىنىن ناقتىلاپ كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن [6, 8-11]. ءبىز بۇدان، مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ەشقانداي شيʻالىق باعىتتىڭ وكىلى ەمەستىگىن كورەمىز جانە ونى وزگە دەرەكتەر دە ناقتىلاي تۇسەدى. ءبىز ونى حۋليا الپەر اتاپ كورسەتكەن مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ قاسىنداعى پىكىرلەس بولعان عۇلامالاردىڭ ۇستانعان باعىتتارىنان بايقاۋىمىزعا بولادى. مىسالى، ان-ناۋباحتي مۋريدجيتتەردىڭ قاتارىنا ال-فادل ار-راككاشي، ابۋ شيمر. گايلان ب. مارۆان، دجاحم يبن سافۆاندى قوسادى. [3, 118]  وسى ءتىزىمنىڭ ىشىندەگى گايلان ب. مارۆاننىڭ مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن پىكىرلەس بولعاندىعىن حۋليا الپەر كورسەتكەن بولاتىن. ولاي بولسا، مۇحاممەد يبن ال-حانافيا شيʻالاردىڭ وكىلى ەمەس، مۋردجيلار وكىلى بولىپ شىعادى. ال بۇل باعىتتى ۇستانعان مۇحاممەد يبن ال-حانافيا باستاعان توپتىڭ حاليفاتتىڭ ىشكى تاق تالاسىنا ارالاسقاننان كورى، ودان دا كۇردەلى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىنە تالداۋ جاساپ، حالىقتىڭ ءدىني تانىمىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتكەنىنىڭ كۋاسى بولامىز. يسلام ءدىنىنىڭ ارابتاردان تىس جەرلەرگە تارالۋى ءدىن نەگىزدەرىن تۇسىندىرۋدە جاڭا ىزدەنىستەر قاجەتتىگىن كورسەتتى. سول كەزەڭدەگى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا باستاعان توپتىڭ ءدىندى ءتۇسىندىرۋ جولىنداعى ىزدەنىستەرى  قۇران مەن سۇننەتى تۇسىنۋدە اقىلدى كەڭىنەن پايدالانۋعا جول اشقانىن كورسەتەدى. ول العاش رەت يسلام تاريحىندا ءدىندى اقىلمەن تانۋدى ۇيرەتەتىن وقۋ ورنى-مەدرەسەنى اشتى [5, 22]. بۇل مەدرەسە وكىلدەرىنىڭ يسلامداعى وي-پىكىردىڭ دامۋىنا، ولاردىڭ قۇران مەن سۇننەتتى تانۋدا اقىلدى قولدانۋ تاجىريبەسى  كەيىننەن احل-ي-راي  مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى قاينار بولدى. جالپى ءبىز بۇل جەردە مىنا ماسەلەنى ناقتىلاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ابۋ حانيفا ءوزىنىڭ ۇستانعان باعىتى جاعىنان  شيʻالىق باعىتتاعى زايديلەرگە جاقىن بولۋى جانە مۋريجيلەر ىشىندە ءʻاليدىڭ تالحا مەن زۋبايرعا قارسى كۇرەسىن دۇرىس دەپ ەسەپتەۋى، ونىڭ ʻالي اۋلەتىنە ءىشى بۇراتىنىن كورسەتەدى [3, 121]. بۇل ايتىلعاندار احل ار-راي باعىتىنىڭ قالىپتاسۋى ءوز باستاۋىن مۇحاممەد يبن ال-حانافيادان نەگىزىن سالعان اقىلشىلىق باعىتتان الاتىنىن كورسەتەدى.

مۇحاممەد يبن ال-حانافيا مۋرجيʻانى قابىلداي  وتىرىپ، احل-ي سۇننەتتىڭ قابىل ەتكەن شارتتار مەن ۇستانىمداردى تولىعىمەن قابىلدادى دەسە بولادى. بىراق، ونىڭ ءدىني كوزقاراسىنىڭ احلي-سۇننەتتەن ەرەكشەلىگى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق ۇزىلگەن جوق دەپ ەسەپتەدى. شىندىعىندا ونىڭ بويىندا اكەسى، ʻالي يبن ابۋ تاليبتەن قالعان رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق بار ەدى. بۇل جەردە مىنا ءبىر ماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەك. رۋح الەمىمەن بايلانىس دەگەن ۇعىمدى ʻالي يبن ابۋ ءتاليبىڭ ءوزى «يمامات» دەپ ەسەپتەگەنىن، «يماماتتىڭ دۇشپادارىنان باس تارتاتىنىن، قارسىلاستارىن اششكەرەلەيتىنى جازىلادى. الايدا، ونىڭ قارسىلاستارى ءʻاليدىڭ بۇل پىكىرى يۋدەيلەردەن الىنعان دەپ ەسەپتەيدى [3, 128]. دەمەك، بۇل رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق ءʻاليدىڭ وزىنەن قالعان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىندا جالعاسىن تاپتى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

جالپى مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ ۇستانعان باعىتى، اقىل مەن ناقىلدى قولدانۋ ارقىلى ءدىن ءىلىمىن، قاساڭ قاعيلار جيىنتىعى ەمەس، حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ سارقىلماس قاينارى رەتىندە دالەلدەي ءبىلۋى حالىق اراسىنان قولداۋ تاپتى. اسىرەسە، يراق جەرىندەگى حالىقتىڭ اراسىندا مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ يماماتىن جاقتاۋشىلار كوپ بولدى.  سولاردىڭ ءبىرى  مۇحامماد يبن ال-حانافيا يماماتىن جاقتاپ، سول ءۇشىن كۇرەسكە شىققان قايسان اتتى لاقابى بار ال-مۇحتار ب. ابۋ ʻۋبايد اس-ساقافي بولاتىن [3, 128].  ەگەردە وسى كەزەڭدە مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ساياسي بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە ارالاسىپ، بيلىككە كەلۋگە ۇمتىلعاندا، وندا ونىڭ جەڭىپ شىعۋ مۇمكىندىگى دە بار ەدى. ال-مۇحتار كوتەرىلىسىن باستاعان كەزەڭدە حاليفاتتا بيلىك ءۇشىن ومەيادتار مەن ابۋ باكردىڭ نەمەرەسى ابدۋللا يبن زۋباير اراسىندا كۇرەس ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. ال-مۇحتار الدىمەن ومەيادتارعا قارسى كۇرەسىپ، ولاردى جەڭىلىسكە ۇشىراتقاننان كەيىن ابدۋللا يبن زۋباير ونىڭ كۇشەيۋىنەن قورقىپ، وعان قارسى سوعىس اشىپ، تالقاندادى [7, 101-103]. ال، ال-مۇحتار ب. ابۋ ʻۋبايد  مۇحاممەد يبن ال-حانافيا يدەياسىن قولداپ كۇرەس جولىنا شىققان بولاتىن. اليدەن قالعان رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق يدەياسىن تۋ ەتكەن كوتەرىلىسشىلەردى اراب داستۇرشىلدىگىن جاقتايتىن ومەيادتار دا، ابدۋللا يبن زۋباير دا قولدامادى. بۇل وسى كەزەڭنىڭ وزىندە اراب قوعامى ىشتەي تەك ناقىلمەن جۇرەمىز دەيتىن باعىتتى قولدايتىندار مەن ناقىل مەن اقىلدى قاتار قولدانىپ، يسلامدى العا سۇيرەيمىز دەگەن باعىت قالىپتاسقاندىعىن جانە ولاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك بولعاندىعىن كورسەتەدى.

جالپى VIII عاسىردىڭ باسىنا قاراي مۇحاممەد يبن ال-حانافيا باستاعان يسلامدى عىلىمي باعىتتا دامىتامىز دەگەن توپتىڭ يدەيالىق باعىتى حاليفاتتىڭ شىعىسىندا كەڭ كولەمدە قولداۋ تابادى. اسىرەسە، ال-مۇحتار اس-ساكافي كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، قايسانيلەر دەگەن اتاق العان توپتىڭ اركەتى بەلسەندى بولعاندىعىن، ولار وزدەرىنە يمام رەتىندە مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ ۇلى ابۋ ءحاشيمدى تانىعاندىعى ايتىلادى. ابۋ ءحاشيمنىڭ قايسانيلەرمەن بايلانىسقانىن ەسىتكەن حاليف سۇلەيمەن يبن ابد ال-ماليك ونى وزىنە شاقىرىپ سويلەسەدى. ابۋ حاشيم ۇيىنە كەلگەن سوڭ جاعدايى ناشارلاپ، قايتىس بولادى. حالىق اراسىندا ابۋ ءحاشيمدى حاليف ۋلاپ ءولتىردى دەگەن اڭگىمە تارايدى. ابۋ حاشيم حاليفتان شىعىپ، ابباس اۋلەتىنىڭ وكىلى مۇحاممەد يبن الي يبن ابدۋللانىڭ دا ۇيىنە بارادى. وعان مەملەكەت بيلىگى وزدەرىنە تيەسلى ەكەندىگىن، ول ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەكتىگىن جايىپ سالادى. ابۋ حاشيم قايتىس بولعان سوڭ قايسانيلەرگە باسشىلىقتى وسى مۇحاممەد يبن الي جۇرگىزە باستايدى. بۇل قوزعالىستىڭ سوڭى 132/750 جىلى ابباسيلەر اۋلەتىن حاليفات تاعىنا وتىرعىزۋمەن اياقتالدى.

مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ۇستانعان باعىتتىڭ دۇرىستىعىن تەك قايسانيلەر ەمەس، حۋسەين اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ دە مويىنداعانىن كورۋىمىزگە بولادى. وعان مىسال رەتىندە زايد ب. الي ب. ال-حۋسايندى اتاپ كورسەتە الامىز [3, ]. ول جانە ونىڭ جاقتاستىرى ابۋ باكىر مەن ومار يبن حاتتابتىڭ حاليفالىعىن مويىندادى. زايدتىڭ مۇنداي ۇستانىمعا كەلۋى ونىڭ دا مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن پىكىرلەس بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ال ونىڭ ۇلى ياحيا يبن زايد 743 جىلى حوراساندا ءولتىرىلدى [3, 217]. ال، ونىڭ ۇلى يسحاق باب تۇركىستان جەرىنە «يسلام اشا» كەلۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدى. دەمەك، تۇركىستان جەرىنە «يسلام اشا كەلگەن» تۇلعالاردىڭ ەشقانداي شيʻالىق باعىتتىڭ وكىلدەرى ەمەس، يسلامنىڭ اقىل مەن ناقىلدى قاتار ۇستانعان، ءدىندى ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ سارقىلماس قاينارى رەتىندە تانۋ جولدارىن قالىپتاستىرعان مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ جولىن اكەلگەن تۇلعالار بولعاندىعىن كورسەتەدى. يسحاق باب بولسا سول توپتىڭ وكىلى. يسحاق بابتىڭ انىق كىم ەكەندىگىن يبن ان-ناديم ءوزىنىڭ «ال-فيحريست» اتتى كىتابىندا ناقتىلاپ جازعان بولاتىن. ول ماۋارانناحر مۋباييلەرىنىڭ باسشىسى يسحاق ات-تۇرىكتىڭ شىققان تەگى جايلى بىلاي دەيدى: «باسقا ءبىر قاۋىم يسحاق ءʻاليدىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن ايتادى. شىندىعىندا ول ەكى توپتىڭ اتىن جامىلىپ، تىعىلىپ ءجۇر. ول ياحيا يبن زايد يبن ءʻاليدىڭ ۇرپاعى. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ول ومەيادتاردان قاشىپ تۇركىلەر ەلىنە كەتەدى. «كيتاب ماۋارانناحر» اۆتورىنىڭ جازۋىنشا، (ول) حوراساننان شىققان» [8, 115].  بۇل دەرەك ءبىر جاعىنان «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا جازىلعان تاريحي وقيعالاردىڭ اڭىزدىق سيپاتى باسىم بولا تۇرا، تاريحي شىندىققا نەگىزدەلىپ جازىلعان شىعارما بولعاندىعىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان تۇركىستان جەرىنە كەلگەن يسلام ءدىنىنىڭ باعىت-باعدارىندا ەشقانداي اداسۋشىلىق بولماعاندىعىن، كەرىسىنشە، سول كەزەڭدەگى يسلام دىنىندەگى وزىق وي-پىكىردى تۇركىلەر اراسىنا جەتكىزگەندىگىن كورسەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇركىستان جەرىندەگى يسلام ءدىنى حاليفات ورتالىعىنداعى يسلامعا قاراعاندا باسقاشا، عىلىمي نەگىزدە دامىعاندىعىنان حابار بەرەدى.

«ناساب-ناما» نۇسقالارىندا تۇركىستان جەرىنە يسحاق باب پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ 150/766-67 جىلى «يسلام اشا» كەلگەندىگى باياندالادى. ولاردىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى، حوراساندا ابباسيلەر بيلىگىنە قارسى كۇرەستىڭ جەڭىلۋىمەن بايلانىستى بولدى. كەزىندە حوراسان حالقىنىڭ ومەيادتار بيلىگىنە قارسى كۇرەسىن باستاعان، ابباسيلەر اۋلەتىن تاققا وتىرعىزعان ابۋ ءمۋسليمنىڭ 755 جىلى ابۋ جاʻفار ال-مانسۋر تاراپىنان ءولتىرىلۋى  حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىن تۋعىزدى. حالىق جاپپاي كوتەرىلىسكە شىقتى. بىراق جەڭىلىسكە ۇشىرادى. مىنە، وسى حوراساندا جەڭىلىس تاپقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ يسحاق باب باستاعان بولىگى تۇركىستان جەرىنە كەتتى.

ەندىگى كەزەكتە يسحاق باب باستاعان «يسلام اشا» كەلۋشىلەر تۇركىستان قانداي وزگەرىستەرگە سەبەپ بولدى؟ قانداي ءدىني قۇندىلىقتار اكەلدى؟ ولار سول كەزەڭدەگى  تۇركىلەردىڭ ساياسي جانە قوعامدىق ومىرىنە قانداي وزگەرىستەر اكەلدى؟ وسى ماسەلەلەردى قىسقاشا تارقاتىپ كورەيىك.

تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ 150/766-67 جىلى كەلۋى العاشقى تۇركى- يسلام مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلدى. ول تۋرالى «ناساب-نامانىڭ» قاراسپان نۇسقاسىندا مىناداي جولدار بار: «كاشعارعا كەلىب ءتۇشتىلار. كاشعاردا ءبىر تارسا بار يەردى. لاقابى مۋنكوزلۋك بۇعرا قارا حان، تارساچا اتى يۋحانيان يەردى. شاھ ʻابد ار-راحيم يۋحانياندى يمانعا داʻۋات قىلدى. ۋنامادى. ايدى: مەنىڭ ءدىنىم حاق تۋرۋر دەپ. ءسىزلار ءبىرلا توقۋش  قىلۋرمىن،-ءتيدى. يەرسا، يەلىك مىڭ مۇسىلمان، تاقى توقسان مىڭ تارسا چەرىكى ءبىرلان اتلانىب، ۋچ كۇن-ءتۇن توقۋش قىلدىلار. حاق تاʻالا يسلام چەريكيگا نۋسرات بەرىب، قىرىق مىڭ تارسا ءولۋب، يۋحانيار قاچىب بارىب اقسۋف قورعانىعا كىگاندين سۋڭ، كاشعار يەللارى بارچاسى مۇسىلمان بولدىلار. يسلام اچىلدى. ۋن يەكى مىڭ مۇسىلمان شاھيج بولدىلار. انا ليلاھي انا ءيلايھي راجيʻۋن. شاھ ʻابد ار-راحيمنىڭ ۋچ ۇعلى بار يەردى. ءبىرىنىڭ اتى – شاھ احماد. ۋرتانچىنىڭ اتى – شاح مۇحامماد، ءۋچىنچىسىنىڭ اتى – شاھ حاسان. شاھ امادنى كاشعارعا قويدىلار. لاقابى – شاي حان. شاح مۇحاممادنى يەتىكەند يۋبارديلار. لاقابى – شامسي حان. ... ۋل يەردا يەكى قورعان ياساتىب، چالىش تۋرعان ات بەرىب، ساتۋع بۇعرا قارا حان اتاندى.» [2, 168]. يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋىن «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا وسىلاي باياندالادى. بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بەلگىلى قارلۇق مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن ساي كەلەدى. دەمەك، ءبىز بىلەتىن قارلۇق مەملەكەتى العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتى بولدى دەپ ءتۇسىۋىمىز كەرەك. ء(بىز مۇنى كەزىندە دالەلدەپ شىققان بولاتىنبىز.). سىردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى وعىز مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى دا وسى يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

ەندىگى كەزەكتە يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني-مادەني ومىرىنە قانداي وزگەرىستەر اكەلدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا جازىلاتىن «يلم ال-حيكما» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرىپ، تالداپ كورۋىمىز كەرەك. «يلم ال-حيكما» ءسوزىن قازاق تىلىنە اۋداراتىن بولساق، وندا «دانالىق تۋرالى ءىلىم» دەگەن ماعىنا بەرەدى. دانالىق ءىلىمىنىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋى تۇركىلەر اراسىندا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قانشاما عۇلامالار وتىراردان ءوسىپ شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى  ابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ باستى جاڭالىعىنىڭ ءبىرى اللانى تانۋدىڭ راتسيونالدىق جولى-«حيكما ءيلاھيا» بولاتىن. ول ءۇشىن ابۋ ناسىر ءال-فارابي ەكىنشى ۇستاز دەگەن اتاق الدى. بۇ ۋاقىت وتە كەلە «باقىت اكەلۋشى ءىلىم» دەگەن اتپەن تارالا باستادى [9, 24]. «حI عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگىندە بۇل تۇجىرىم تولىعىمەن كورىنىس تاپتى. تۇركىستاندىق عالىمدار مەن اقىنداردىڭ ەڭبەكتەرىندە «ينسان ال-كاميل» ماسەلەسى كوتەرىلدى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ءوزىنىڭ «فيلوسوفيانىڭ دىنگە قاتىسى» اتتى ەڭبەگىندە  قايرىمدى قالا باشىسىنىڭ جاراتۋشى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلۋ ماسەلەسىن قويادى. ... اللا الەمدى قالاي باسقارسا (قالا باسشىسى) قايرىمدى باسشى قالانى سولاي باسقارادى. جاراتۋشىنىڭ الەمدى باسقارۋ مەن قايرىمدى قالا اكىمىنىڭ قالا باسقارۋى اراسىندا ايىرماشىلىق بولعانىمەن، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇيلەسىم، ۇقساستىق بار.» [10, 185-186]  تۇركىستان جەرىنە «يسلام اشا كەلگەن» تۇلعالار ىقپالىمەن تۇركىلەر وتانىندا يسلامدىق عىلىمداردىڭ ناعىز دامۋ ورتالىعىنا اينالدى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى حاليفات ورتالىعىنداعى دامۋدان ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق. جالپى  Iح-ح عاسىرلاردا تۇركىستان جەرىندە اشىلعان جاڭالىقتاردىڭ بۇكىل يسلام الەمىنە ىقپالى بولدى. احل ار-راي مەكتەبىنىڭ ەركىن دامۋىنا تۇركىستان جەرى مول مۇمكىندىكتەر بەردى. تەك، ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداعانىنشا وي ەركىندىگىنە، اقىلعا شەكتەۋ قويىلعان جوق. ەڭ باستىسى تۇركى حالقىنىڭ ءدىني-سەنىمىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتتى. بىراق، تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنە، سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرپىنا ونشالىقتى ىقپالى بولماعانىن، تۇركىلەردىڭ وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىن كورەمىز. مىسالى، قاراحاندىق مەملەكەت قۇرامىندا رۋ-تايپالاردىڭ ساقتالۋى تۇركى مادەنيەتىنىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ شافيʻي مازحابىن قابىلداعانىنشا وزگەرمەگەندىگىن كورسەتەدى.

جالپى وسى VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ تۇركىلەردىڭ رۋحاني بولمىسىنان تەرەڭ ورىن العان يسلامدىق عىلىمدار حII عاسىردا قوجا احمەت ياسساۋيگە ءوزىنىڭ سوپىلىق جولىن قالىپتاستىرۋىنداعى نەگىزى قاينار بولعاندىعى انىق. ەڭ باستىسى سوپىلىقتىڭ باستى بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن «رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتىڭ» ساقتالعان جەرى تۇركىستان بولدى. ويتكەنى، تۇركىستان جەرىنە «رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى اكەلگەن تۇلعا يسحاق باب بولاتىن. «ناساب-ناما» دەرەكتەرىندە ول «سۋفرا، سۋفرادارلىك، سۋفرا تۇتماق» جانە دەگەن تەرميندەرمەن بەرىلەدى. سونىمەن بىرگە،  يسحاق بابتىڭ حزىر، يلياسپەن سۇحباتتا بولعاندىعى جازىلادى. ول تۋرالى «ناساب-نامادا» بىلاي دەلىنگەن: «ودان يسحاق باب شاشقا باردى. شاشتان كا‘باعا باردى. كا‘بادان ساريامعا كەلىپ، جۋبا مەشىتىن سالدى. 3500 التىن قارجى قىلدى. يسحاق بابتىڭ 120 جىل ءومىرى بولدى. 90 جىل حزىر ‘الەيھي-س-سالاممەن سۇحباتى بولدى.» [11, 76-83]. نەمەسە «ول جەردە يسحاق باب 85 جىل پادشالىق قىلدى. حزىر مەن ءىلياس پايعامبارلارمەن سۇحباتتا بولۋ ءۇشىن 80 جىل سۋفرادارلىق قىلدى. ءبىر كۇندە 100 قوي، 10 سوعىم (جىلقى) سوياتىن ەدى». [12, 116-118].  بۇل جەردە رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق حزىر، يلياس ارقىلى بولعاندىعىن كورسەتىپ تۇر. بۇل جەردە يسحاق بابتىڭ رۋح الەمىمەن ساباقتاستىعى حزىر، ءىلياس پايعامبارلار ارقىلى بولعاندىعى، ول ءۇشىن «سۋفرادارلىق» جاساعاندىعى ايتىلادى. دەمەك، تۇركىستان جەرىندەگى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى تۇركىستان جەرىنە اكەلۋشى يسحاق باب ەكەندىگىن دالەلدەيدى. وسى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق يسحاق بابتان قوجا احمەت ياسساۋيگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى. قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ سوپىلىق ءىلىمىنىڭ نەگىزگى قاينارلارى حوراساندا دا، حاليفات ورتالىقتارىندا دا ەمەس، تۇركىلەر جەرىندە بولدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قوجا احمەت ياسساۋي ءوزىنىڭ سوپىلىق جولىن قالىپتاستىرعاندا ءىلىمدى انا جاقتان الدى، مىنا جاقتان الدى دەگەندى ايتادى. الايدا، تۇركىستان جەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ جانە دامۋ باعىتتارىنا جاسالعان تالداۋ – بۇل جەردەگى يسلامنىڭ دامۋ قارقىنى حوراساننان دا، حاليفات ورتالىعىنان دا جوعارى بولعاندىعىن كورەمىز. دەمەك، سوپىلىق ءىلىم نەگىزدەرى تۇركىستاننىڭ وزىندە جاسالدى. بۇل تۋرالى بەلگىلى يسلامتانۋشى ءا. مۋمينوۆ ياسساۋي ءىلىمىنىڭ شىعۋ نەگىزى تۋرالى بىلاي دەيدى: «باعدات پەن حوراسانداعى سوپىلىق اعىمداردىڭ ياسساۋيا تاريقاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى ونشالىقتى كۇشتى بولماعانىن بايقايمىز. ياسساۋيا تاريقاتىنىڭ ءىلىمى – بىرنەشە عاسىرلىق تاريحقا يە تۇركىستان مۋبايديتتەرى ءىلىمى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ تابيعي جالعاسى بولدى» [9, 28]. بەلگىلى يسلام تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم س. گ. پروزوروۆ تا ياسساۋيا تاريقاتى ءوزىنىڭ باستاۋىن يسحاكيا ىلىمىنەن الاتىنىن جازادى [13,  س. 39]. قايسانيا – مۋباييديا ءىلىمىن تۇركىستان جەرىنە اكەلۋشى يسحاق ات-تۇرىك بولعاندىقتان، اۆتور ول ءىلىمنىڭ تۇركىستان جەرىندەگى فورماسىن يسحاكيا دەپ اتايدى. ال، قوجا احمەت ياسساۋي شەجىرەسى وسى يسحاق باب-يسحاق  ات-تۇرىكتەن باستالاتىنىن ەسكەرسەك، وندا ءا. مۋمينوۆ پەن س. گ. پروزوروۆ پىكىرلەرىنىڭ ءبىر جەردەن شىعاتىنىن كورەمىز.

قورىتا ايتقاندا، تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا يسلام ورتالىقتارىندا بولعان ساياسي، رۋحاني تىكە-تىرەستىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى. بيلىك ءۇشىن تالاستا ʻالي يبن ابۋ تاليب ۇرپاقتارى باسىمدىق الىپ كەتۋ ىقتيمالدىعىنان قورىققان حاليفات بيلەۋشىلەرى ونىڭ ۇرپاقتارىنان دا، ولار يەلىك ەتكەن ىلىمنەن دە ولەردەي قورىقتى. يسلام ءدىنىن اراب داستۇرشىلدىگى شەڭبەرىمەن شەكتەپ،  رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق تۋرالى مۇلدە ەسىتكىلەرى كەلمەدى. سول ءىلىمدى تۋ ەتكەن ʻالي ۇرپاقتارى اراب جەرىنە سىيماستان تۇركىلەر اراسىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. تۇركىستان جەردە ولاردىڭ ءىلىمى كوكتەپ، الىپ شىنارعا اينالدى. سول 150/766-67 جىلدان بەرى 1250 جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، يسحاق باب اكەلگەن ءىلىم ءالى ءوزىنىڭ ماڭزىن جوعالقان جوق. ول ءىلىمدى سول يسحاق بابتىڭ ۇرپاعى قوجا احمەت ياسساۋي سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتىن قالىپتاستىرىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى نەگىزدەرىن قالىپتاستىرىپ بەردى. ياسساۋي جولى تۇركىلەر ساناسىندا ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان زاماندا تۇركىلەر الەمگە ىقپالىن جۇرگىزگەن ۇلى حالىققا اينالعان بولاتىن. ول شەگىنگەن كەزەڭدە مەملەكەتتەرى كۇيرەپ، وزگەلەرگە بودان بولدى. بۇل يسحاق باب باستاپ «يسلام اشا» كەلگەن تۇلعالاردىڭ اكەلگەن رۋحاني ءىلىمىنىڭ ماڭىزىنىڭ قانشالىقتى قۇندى بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك.

مىنە، بۇل كەلتىرىلگەن تاريحي مالىمەتتەر ياسساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزگى قاينارلارى قايدا ەكەندىگىن، قانداي ىلىمدەردەن ءنار العاندىعىن جانە ول قاينارلاردىڭ جالپى يسلامداعى بۇكىل عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ حاليفات ورتالىعىندا ەمەس، تۇركىستان جەرىندە دامۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتور بولعاندىعىنا دالەل بولا الادى. بۇل تاريحتىڭ ەشبىرىنەن حابارسىز «نەودىندار»، «نەوقۇرانشىل» تۇراردىڭ ياسساۋي بابامىزعا قارسى جاساپ جاتقان امال-ارەكەتى قازاقتى قايتسەم دە ءوزىنىڭ رۋحاني وزەگىنەن تايدىرامىن دەگەن ماقساتىنان تۋىنداپ وتىر. ەگەردە قازاق ءوزىنىڭ رۋحاني وزەگىنەن ايىرلىپ، ءبىتۇتاس حالىق ەمەس، توبىرعا اينالاتىن بولسا، وندا ونى بولشەكتەپ، جويۋعا دا، مەملەكەتتىگىنەن ايىرۋعا دا بولادى. مۇنداي ارام پيعىلدى ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەن ادامدى قازاقتىڭ جۇلىنىنا تۇسكەن جۇلىنقۇرت دەمەي نە دەرسىڭ؟ ال، ونى دەمەپ، وعان قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان توپتىڭ بار ەكەندىگى ەشكىمنەن جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ ولاردىڭ قاتارىندا كىمدەر بارلىعىن قازىر اتاپ جاتپاي-اق قويايىق. كەزەگى كەلگەندە ولاردىڭ دا ەڭبەكتەرىنە تالداۋ جاسايمىز.

ەندىگى كەزەكتە بۇل توپتىڭ قوجا احمەت ياسساۋيگە، ياسساۋي جولىنا قارسى ورە تۇرەگەلۋىنە نە سەبەپ بولدى؟ – دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەزەگى كەلگەن سياقتى. سوڭعى جىلدارى قازاق اراسىندا سوپىلىققا، سوپىلىق جولعا دەگەن وڭ كوزقاراس قالىپتاسا باستاعانى، حالىقتىڭ جاقسى مەن جاماندى اجىراتا باستاعانى ايقىندالا باستادى. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى مەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالالارى قازاق حالقىنىڭ قايتا رۋحاني جاڭعىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن-ءبىر مۇمكىندىك بولدى. قازاقتى رۋحاني جاڭعىرتۋ، ءياسساۋيسىز، ياسساۋي ءىلىمىنسىز مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تۇركىستان قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعىنا اينالۋى، قالانىڭ دارەجەسىن كوتەرىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالدىرۋ ماقساتى قويىلۋى - قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ، ياسساۋي جولىنىڭ قايتا جاندانۋىنا اپاراتىن توتە جول ەكەندىگى بەلگىلى. مۇنى تۇسىنگەن وزگە ءدىني اعىم جەتەگىنە ەرگەن،  قازاق رۋحانياتىنا قارسى توپتار شوشىنىپ، ايعايعا باسىپ، ياسساۋيگە، جالپى قازاق رۋحانياتىنا شابۋىلدى باستادى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعى قايتا قالىپتاسىپ، ياسساۋي ءىلىمى نەگىزىندە قايتا توپتاساتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ ەشكىمگە تەڭلىك بەرمەسى انىق. بۇل ول توپتاردى دا، ولاردىڭ سىرتتاعى قوجايىندارىن دا قورقىتىپ وتىرعان وسى ماسەلە. بۇل كۇرەستە كىم جەڭەدى؟ ماسەلە سوندا.

 پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت. I. –موسكۆا: يزد. ۆوست. ليت.، 1963. س. 315.
2. يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي. الماتى-بەرن-بلۋمينگتون. «دايك-پرەسس»، 2008.
3. ال-حاسان يبن مۋسا ان-ناۋباحتي. شيتسكيە سەكتى. موسكۆا، 1973. سس. 131-132
4. الي يبن مۇحامماد ال-فاحري. كيتاب تالحيس ال-بايان في زيكر فيراك ال-اديان. –موسكۆا: يزد. «ناۋكا»، 1988.
5. Hülya Alper. Imam Matürıdı*de Akıl-Vahı İlişkisi. 3 Baskı، Istanbul, 2013. 21 s.
6. Abdüluahap Öztürk. İmam-ı Abu hanife’nın hayatı// İmam-ı Azam Abu Hanife Eserleri. İstanbul: Millat, 55-57 ss
7. اليزادە ا.حرونيكا مۋسۋلمانسكيح گوسۋدارستۆ I – VII حيدجرى. موسكۆا، ۋمما، 2007. سس. 101-103
8. يبن ان-ناديم. ال-فيحريست // ياسساۋي تاعلىمى. تۇركىستان، 1996. 115 ب.
9. مۋمينوۆ ا.ك. نوۆىە ناپرۆلەنيا ۆ يزۋچەني يستوري براتستۆا ياساۆيا // وبششەستۆەننىە ناۋكم ۋزبەكيستانا، 1993. №10-12. سس. 34-38. (82), 24
10. ءالىپحان م. قۇتتىڭ كىلىتى – كىسىلىك. تۇركىستان، 1997. 185-186 بب.
11. اققورعاندىق قوجالار شەجىرەسى، ا.يۋلداشەۆ قولجازباسى.
12. اققورعاندىق قوجالار شەجىرەسى، پ.مامەنوۆ قولجازباسى.
13. پروزوروۆ س. گ. يسحاكيا // يسلام نا تەرريتوري بىۆشەي روسسيسكوي يمپەري. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. ۆىپۋسك 1. - موسكۆا: يزداتەلسكايا فيرما «ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا» ران، 1998. س. 39.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz