قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىلەردە بولسىن، ءارتۇرلى باس قوسۋ الاڭدارىندا بولسىن، باتىستىڭ رەفورمالارى مەن ءبىلىم بەرۋ تاسىلدەرىن ۇلگى ەتىپ ناسيحاتتاۋ، قاتتى بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدەن وسىنداي ءبىر ماقالانى كوزىم شالىپ قالدى. وندا باتىستا وقۋىن جەتىلدىرىپ جۇرگەن اعامىز بىلاي دەپتى.

"امەريكانى ايتا بەردى دەپ سوكپەگەيسىزدەر. ءبىلىم مەرەكەسىنە وراي ايتىلماسا بولمايتىن تاعى ءبىر وي بار. وسىدان ەكى جىل بۇرىن بوستوندا ۇلىم الاش ءبىرىنشى سىنىپقا باردى. كەلەر جىلدىڭ كۇزىندە ەكىنشى سىنىپقا كوشتى. ەكىنشىگە كەلسەك، مۇعالىم باسقا، وقۋشىلاردىڭ كوبى بىلتىر بىرگە وقىعاندار ەمەس. سويتسەك، مەكتەپتە سىنىپ جەتەكشىلەرىن جىل سايىن اۋىستىرىپ، وقۋشىلاردى باسقا سىنىپقا قايتا ءبولىپ تاستايدى ەكەن. ايتالىق، مەكتەپتە ءبىرىنشى سىنىپتا ءتورت كلاسس بولسا، كەلەر جىلى ءار كلاستى تورتكە ءبولىپ، كلاسستاردى قايتا جاساقتايدى. ونىڭ پايداسى مىناداي.

بىرىنشىدەن، وقۋشىلار وزگەرىسكە ۇيرەنەدى. وركەنيەت پەن دامۋ وزگەرىستەن باستالادى. ونداعى بالالاردا مەكتەپ بىتىرگەنشە ءبىر بولمەدە، ءبىر پارتادا وتىرۋ دەگەن جوق. جىلدا وزگەرەدى. ۇلكەيگەن سوڭ وزگەرىستەن كوپ سترەسس المايتىن بولادى. وزگەرىستى ءومىردىڭ سوڭى دەپ ەمەس، باستاۋى دەپ ۇعاتىن بولادى. جالپى، امەريكانى الەمنىڭ الپاۋىتى ەتىپ وتىرعان فورمۋلا - وزگەرىس. وزگەرىس عايىپتان تايىپ كەلە سالمايدى. وزگەرىسكە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن، مۇعالىم ماماندانادى. سەبەبى، ءبىرىنشى سىنىپتىڭ كلاسس جەتەكشىسى تەك قانا بىرىنشىگە، ەكىنشىنىڭ مۇعالىمى تەك قانا ەكىنشىگە ساباق بەرەدى. امەريكانى الپاۋىت ەلگە اينالدىرعان ەكىنشى كۇش بۇل – ماماندانۋ. ءبىرىنشى سىنىپ پەن ەكىنشى، ەكىنشى مەن ءۇشىنشى سىنىپ بالالارىنىڭ تانىمدىق-پسيxولوگيالىق دامۋى ءارتۇرلى. سوندىقتان، ءومىر بويى ءبىرىنشى سىنىپقا ساباق بەرەتىن مۇعالىم سول جاستاعى بالالارمەن جۇمىس ىستەۋگە ماماندانادى. ءبىرىنشى سىنىپتارعا ءبىلىم بەرۋ جونىندە عىلىمي ماتەريالداردى وقيدى. جىل سايىن كاسىبي بىلىگىن جەتىلدىرىپ وتىرادى. بىزدە ءتورتىنشى سىنىپتى تامامداتقان سىنىپ جەتەكشىسى ءبىرىنشى سىنىپقا قايتا ورالادى. ياعني، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالالارىنا بەيىمدەلە الماي، ءوزىن ءتورتىنشى سىنىپ وقۋشىلارىنا ساباق بەرگەندەي ۇستاۋى مۇمكىن.

قورىتا ايتساق، دامۋدىڭ كوزدەرى – وزگەرىس پەن ماماندانۋ مەكتەپتەن باستالادى" - دەپتى!

حوش دەلىك! مۇنداي ۇسىنىستاردى وقىعاندا، ءبىر قاراعاندا ءبارى كەرەمەت بولىپ كورىنىپ قالۋى بەك مۇمكىن. ال، تەرەڭىرەك تالداي باستاساق، ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزبەن، ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن ۇيلەسپەيتىن قانشاما قاراما-قايشىلىقتارعا تاپ بولامىز.

سونىمەن القيسسا!

ءوز باسىم وقۋشىنى ءار سىنىپ سايىن اۋىستىرعاندى دۇرىس كورمەيمىن. ويتكەنى، بۋىنى قاتپاعان وسكەلەڭ ۇرپاققا مۇنداي “الاساپىران”، ولاردا ۇجىمدىق، دوستىق، باۋىرمالدىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن زيانىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، مۇنداي تاربيەمەن سۋسىنداعان جاستار، قوعامداعى وزگەرىستەرگە (جاقسىسى بولسىن، جامانى بولسىن) سەلقوس قاراپ، بەيتاراپ جۇرە بەرەتىن توبىرعا اينالۋى مۇمكىن. مىسالى، ءبىز سىنىپتاستارىمىزبەن ءالى كۇنگە جاقسى ارالاسىپ تۇرامىز. 11 جىل بىرگە وقىپ، بالالىق بال داۋرەنىمىزدى بىرگە وتكىزىپ، قانشاما جىل ءبىر پارتادا وتىرعاندىقتان، جاستايىمىزدان ءبىر-ءبىرىمىزدى ايتپاي-اق تۇسىنەمىز. قۋانىشقا دا، قايعىعا دا جينالىپ، بىرگە بولۋعا تىرىسامىز.

ادام ءارتۇرلى قيىندىققا تۇسكەندە، ايتەۋىر جالعىز قالىپ كەتپەسىنە سەنىمدى بولادى.

اسكەردەگى دوستارىممەن دە سولاي. ەكى جىل ءبىر ناندى ءبولىپ جەپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز جۇرۋگە شامامىز كەلمەگەن كەزدەردە تالاي ارقالاعانبىز. قازىر ولارمەن ۇنەمى حابارلاسىپ، اقىلداسىپ، كومەكتەسىپ تۇرامىز.
بۇل دا ءبىر عانيبەت!

امەريكاندىقتارمەن بىزدەردىڭ دۇنيەتانىمىمىز ەكى بولەك. ولاردا وتانشىلدىق، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش جوق دەسەڭ دە بولادى. ولار «يت تويعان جەرىنە» دەگەن ماقالمەن ءومىر سۇرەدى. ونىڭ دا ءوز سەبەبى جوق ەمەس. ونىڭ سىرى وتە تەرەڭدە جاتىر.

امەريكا حالقى دەگەنىمىز، كەلىمسەكتەردەن قۇرالعان توبىر ەكەنى بارىنە ايان. ول جەردىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى يندەەتستەردىڭ (ۇندىستەردىڭ) 95% پايىزىن جويىپ جىبەرگەندىكتەن، ولاردىڭ ورنى افريكادان اكەلىنگەن قۇلدارمەن تولتىرىلعان. ولاردا وتان، جەر، دوستىق دەگەن ۇعىمدار قايدان بولسىن!. ويتكەنى، بۇگىن اناۋ قوجايىن ساتىپ السا، كەلەسىدە باسقا شتاتقا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. مۇنداي ەلدە بىزدەگىدەي باۋىرمالدىق ۇعىمى ەشقاشان بولماق ەمەس.

اق ناسىلدىلەردە دە سولاي. ءار جاقتان جينالعان، ورتاق مۇددەسى جوق، ءبىر كۇنىمەن ءومىر سۇرەتىن توبىرلار.

ال نەگىزگى تۇرعىندارى يندەەتستەرگە (ۇندىستەرگە) بەرىلگەن – نەۆادا شتاتى. ول جەر – يادرولىق سىناقتار وتكىزەتىن پوليگون شتاتى.

ەندى قاراڭىز....

سونداي قويىرپاقتالىپ، ءار جەردەن جينالعان توبىرلاردىڭ ۇرپاقتارىندا ورتاق مۇددە دەگەن ۇعىم بولمايتىنى انىق قوي.

سونىمەن، قازاق ۇلتىنان ەشقانداي ءپرينتسيپسىز، بارىنە بەيتاراپ قارايتىن، نۇسقاعان جاعىنا كەتە بەرۋگە بەيىمدەلگىش، بارىنە جاڭاشىلدىق دەپ، تۇسىنىستىكپەن قارايتىن توبىر تاربيەلەپ شىعارۋ ەڭ ءبىرىنشى كىمدەرگە پايدالى؟

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءار ادام ءوزى ىزدەگەنى ابزال. مىنا جەردە ونى كوزگە شۇقىعانداي نۇسقاپ بەرۋگە بولادى. بىراق، «شايناپ بەرگەن اس بولماس، ءتىسى شىققان بالاعا» دەگەندەي، ءاربىر سانالى ادام ءوزى ويلانعانى ءجون.

ءار سالانى رەفورمالاعاندا، گەنىنە سىڭگەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمەن مادەنيەتىنە تيىتتەيدە زيانىن تيگىزبەستەي ەتىپ، ءوز ۇلتىڭنىڭ مەنتاليتەتىنە نۇقسان كەلتىرمەۋىنە باسا نازار اۋدارىلۋى كەرەك. ايتپەسە، بىزدەردىڭ تەك ءتانىمىز عانا قازاق بولادى.

ەگەردە سەن قازاقتىڭ ءتىلىڭدى، تاريحىڭدى بىلمەسەڭ، باتىرلار جىرىن وقىماعان بولساڭ، "اباي جولى" مەن "كوشپەندىلەردىڭ" بەتىن اشپاساڭ، م.جۇماباەۆتىڭ ەكى ولەڭىن جاتقا ايتا الماساڭ، دومبىرادان - گيتارانى، اسىقتان - كارتا وينىن، كوكپاردان - حوككەيدى ارتىق كورسەڭ، وندا سەنىڭ قاي جەرىڭ قازاق؟!

مەن ەشكىمگە قاتىپ قالعان ءپرينتسيپتى ۇستان دەمەيمىن. ول دۇرىس ەمەس. دۇنيەدەگى ءاربىر وزگەرىستەن، وزىنە كەرەگىن تەرىپ الۋعا دا بولادى.
باسقانىڭ، وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمىمەن مادەنيەتىنە ساي، تالاي جىلعى نەشەمە رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان دۇنيەسىن، ءوز ەلىنە اكەلىپ، سول قالپىندا ەنگىزە سالۋدان، ۇتارىڭنان ۇتىلارىڭ كوپ بولۋى بەك مۇمكىن.

ول جاعى كىمدى الاڭداتادى؟!

ارينە، جانى قازاقتى الاڭداتادى. ال، ءتانى قازاقتىڭ وعان باس اۋىرتۋى ەكىتالاي.

مىسالى، وسى ماقالاداعى امەريكانىڭ وقىتۋ جۇيەسى مەن ولاردان كەم دامىماعان جاپونداردىڭ وقىتۋ جۇيەسىن سالىستىرساق. جاپونداردا بالا باستاۋىشتى بىتىرمەي، وعان ەشقانداي شەت ءتىلى وقىتىلمايدى. بالا تەك جاپون تىلىندە ءبىلىم الادى. جوعارعى سىنىپتى بىتىرەردە جاپون ادەبيەتى مەن تاريحىنان ءبىلىمىن قاتتى تەكسەرەدى. ەگەر دە، ول سىننان جاقسى وتە الماسا، وندا ول بالا شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلمەيدى. ويتكەنى، بالا قانشا جەردەن ءبىلىمدى بولعانىمەن، جاپون تاريحى مەن مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرمەگەن مامان كەرەك ەمەس. سەبەبى، جاپوندارعا بالانىڭ ءتانىنىڭ جاپون بولعانىنان، جانى مەن رۋحىنىڭ جاپون بولعانى ارتىق. سول جاپوندار قازىر كىمنەن كەم؟ ءدال قازىر بارىنەن الدا.

ويلانىپ كورىڭىز. ەكى مىسالداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قايسىسى بىزگە ءتيىمدى نەمەسە ءبىزدىڭ بوداندىقتان جۇلمالانىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتە جازداپ، قايتا تىرىلگەن قازاققا قايسىسى كەرەك قازىر؟!

كەشە ءبىر تانىس اعامىز اشىنىپ وتىر. مۇعالىمدىككە مەكتەپكە ورنالاسۋعا، كوميسسيانىڭ الدىنا كەلگەن جوو بىتىرگەن بولاشاق مۇعالىمدەردىڭ 10-نىڭ 8-ءى "بايتۇرسىنوۆ كىم بولعان؟ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كىم؟" دەگەن قاراپايىم سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماعان.

ايتۋلارىنشا، بۇل ءوز ماماندىعىنا تىكەلەي قاتىسى جوق سۇراقتار ەكەن-ءمىس!
بۇل شىندىعىن ايتقاندا، وسىعان دەيىن اۋىسقان 12 ءمينيستردىڭ 10 رەفورماسىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن..

امەريكا جاڭالىققا بەيىمدەلگىش ۇرپاق تاربيەلەۋگە ۇمتىلىپ جاتسا، بىزدەر وسى كۇنى ونداي "بەيىمدەلگىش" ۇرپاقتى تاربيەلەپ قويدىق. كورەيگە ەلىكتەگەن "ناينتي ۋان" توبىن تۆ-دان ارنايى جارنامالاپ، سىرعا تاعىپ شاش بوياۋدىڭ ارقاسىندا، سول ءستيلدىڭ فاناتتارى دا ء"بىر قاۋىم ەل" بولىپ قالدى قازىر.

ارابتارگا ەلىكتەگەن، "كەلتە بالاقتاردىڭ" توبىرىنا قويىڭدار دەۋدەن قالدىق. تاعىسىن-تاعى! ايتارى جوق...

سونىمەن، جاڭاعى ەكى ەلدىڭ وقۋ جۇيەسىنە قايتا ورالساق.

ءار ۇلت ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، الدارىنا ءبىر ماقسات قويىپ، سول ماقسات اياسىندا ءبىر وقۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، سول بويىنشا كەلەسى ۇرپاعىن تاربيەلەپ شىعارادى.

ءاربىر ىستە ەڭ الدىمەن مەجەدە ءبىر ماقسات تۇرادى. اركىمدە ول ءارتۇرلى ماقسات.
جاپوندار ۇلتتىق مادەنيەتى مەن مەنتاليتەتىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن (جاپون مەملەكەتى ءۇشىن ەمەس، جاپون ۇلتى ءۇشىن) ولار ۇلتتىق جولدى تاڭدادى. ودان ەكونوميكاسى قۇلدىراپ جاتقان ولار جوق.

ەكىنشىسى، ۇلت دەگەن تۇسىنىك مۇلدەم جوق، ءار جاڭاشىلدىقتى قابىلداردا، "ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن مەنتاليتەتىمىزگە قالاي اسەر ەتەدى" دەگەن ويدان مۇلدەم ادا - امەريكا ەلى.

ال ەندى تاڭدايىق. قايسىسى بىزگە جاقىنداۋ؟ قاي جولمەن ءجۇرۋ بىزگە تيىمدىرەك؟

بىرەۋدىڭ كوستيۋمى ەكىنشى ادامعا ءدال كەلە قالۋى سيرەك جاعداي بولاتىنى سياقتى، ءاربىر ەلدىڭ رەفورماسى كەلەسى ەلگە مۇلدەم كەلمەۋى مۇمكىن.
ەڭ الدىمەن رەفورما تاڭداۋ ءۇشىن، الدىمەن ۇلتتىق يدەولوگيامىز قانداي دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ الۋىمىز كەرەك شىعار؟

وسى سۇراقتىڭ جاۋابى قانداي بولسا، سوعان لايىق وزگەرىستەر قابىلداۋعا بولادى. ورتاق يدەولوگياسىز، ءار "كورەگەن" ءوز تۇسىنىگىمەن بۇرمالاسا، قاي دۇنيە وڭۋشى ەدى؟!

ءاربىر ۇلتتىڭ ىرگەتاسى ونىڭ – ۇلتتىق يدەولوگياسىمەن ۇلتتىق قۇندىلىعى.

ەگەر دە، ءوز كۇندىلىعىمىزعا نەگىزدەلگەن يدەولوگيامىز ءبىرىنشى تۇراتىن ىرگەتاسىمىز بولماسا، وندا، ءار ەلدىڭ "كىرپىشى مەن توپىراعىن" اكەلىپ، ول جەرگە قالايشا ء"زاۋلىم ءۇي" تۇرعىزباقپىز؟

"ەسكىنى كورگەن" جاقسى-جاقسى ۇستازدارىمىزبەن، بىلىكتى عالىمدارىمىزدىڭ كوزى تىرىسىندە، ءبىلىم سالاسىن ۇلتتىق نەگىزگە ۇشتاستىرىپ الماساق، كەيىگى كەلەتىن "رەفورماتور دانىشپانداردان" ءۇمىت جوق!

مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر!

رۇستەم اشەتاەۆ، ساياساتتانۋشى

Abai.kz