27 ناۋىرىز كۇنى «Abai.kz» سايتىندا «ءسايفۋدين ازەزيدەن نۇر-باكىرگە دەيىن...» دەگەن سۇمدىق ماقالا جارىق كوردى. جازعان ادامنىڭ اعايىنعا وپاسىزدىعى سونشا، قىتايدىڭ ساياسي تۇرمەسىنە ەش قىرعى تيگىزبەيدى. ال جازىقسىز قامالعان قازاقتار تۋرالى اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، قىلمىستى تۇرمەگە تۇسكەن  قازاقتىڭ وزىنەن ىزدەپ، زۇلىم قىتاي بيلىگىن بارىنشا اقتايدى.

دەمەك بۇل جەردە ليبەرالدى تۇرعىدا ءبىز قاشاندا قىتاي ۇلتىنا قارسى ەمەسپىز، تەك ات توبەلىندەي ازشىلىق ۇلتتاردى جانىشتاعان كوممۋنيستىك بيلىگىنە قارسىمىز. ولاردىڭ ادام بالاسىن شىبىن سياقتى ولتىرگەن، ازاپتاعان فاشيستىك جانىشتاۋىنا قارسىمىز. ولاردىڭ ميلليونداعان ادام اعزاسىن قالاي ساۋدالايتىنى اقپارات بەتتەرىندە ءجيى ايتىلىپ، جازىقسىز ادامداردى ازاپتاپ جاتقانى تارالۋدا. كەشە عانا (26.03.2019) امەريكانىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى پومپەو VOA تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا:

– قىتاي بيلىگى ۇيعىرعا قارسى جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى تاريحتاعى ادام قۇقىقتارىن بۇزۋدىڭ ەلەۋلى وقيعاسى بولىپ سانالادى جانە اقش قىتايمەن سويلەسىپ بۇل ارەكەتتى توقتاتۋعا كوندىرىپ باعۋدا, – دەپ شىندىقتى شىرىلداتىپ ايتتى. بۇل سياقتى دالەل جىرتىلىپ-ايىرىلادى. بۇل تۋرالى كانادانىڭ، تۇركيانىڭ، جاپونيانىڭ پرەزيدەنتتەرى بۇعان دەيىندە سان مارتە ايتقان. 2018 جىلى جەنەۆاداعى ادام قۇقىقتارى قۇرىلتايىندا الەمدەگى الپاۋىت 30 مەملەكەت قىتايدىڭ ازشىلىق ۇلتتارعا جاساعان فاشيستىك جانىشتاۋىنا قارسىلىق ءبىلدىردى. قايسى ءبىرىن ايتا بەرەيىك. بۇگىندە 5 جاستاعى بالا دا قىتايدىڭ زۇلىمدىعىن ايتىپ بەرە الاتىن شەككە جەتتى. دەمەك، قىتايدى سونشا اقتاساق تا، ولگەندە قابىر ازابىنان قىزىل اقشاسىمەن قۇتقارماسى انىق!

سونىمەن ماقالا مازمۇنىنا توقتالايىق. وتكەن جىلى بەيجىڭ اۋەجايىندا ماسكەۋدەن كەلگەن ۇشاقتان ەندى تۇسكەن نۇر-باكىردى قىتاي پوليتسەيلەرى شۇعىل تۇتقىنداعان. سول نۇر-باكىرگە وسى ماقالادا ۇلتشىل اتاعىن بەرگەن اۆتور: «ۇيعىردىڭ وقىعان ازاماتتارىنىڭ ۇلتتىق ساناسىندا سىلكىنىس پايدا بولادى. وسى كەزدە ساياسات ساحىناسىندا ءوز كومانداسىن قۇرىپ، تەگەۋرىندى قىتاي ساياساتىنىڭ شەكتەۋلى مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن نۇر-باكىر بولدى» دەگەن. قىتايدىڭ ۇلتشىل دەگەن تەمىر قالپاعىن «ۋاڭباكىرگە» كيگىزىپ وتىرعان اۆتوردىڭ سۋايتتىعىندا شەك جوق ەكەن!

بۇل ەندى ءبىرىنشى ۇلكەن وتىرىگى. سەبەبى 20 جاسىنان باستاپ قىزىل قىتاي بيلىگىنە ادال بولعان، كوممۋنيستەردىڭ يتارشىسى مىندەتىن قالتقىسىز اتقارعان، ءوز ۇلتىن اياۋسىز جانىشتاعان بۇل تۇلعا تۋرالى بۇكىل ۇيعىر حالقى لاعنەت جاۋدىرىپ ءجۇر (نۇر-باكىر تۋرالى مالىمەتتەردى يۋتۋبتان قاراساڭىز ولاردىڭ قاتاڭ قارسىلىق رەاكتسياسىن كورەسىز).  بۇل دەگەنىڭ ەش دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيدى. ۇرىمجىدەگى اتاقتى قىرعىن، ياعني 2009 جىلعى 5 شىلدەدە بولعان  وقيعا كەزىندە نۇر-باكىر ەرەكشە ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ، ءوز ۇلتىن اياۋسىز قىرعىندادى. بۇل تۋرالى دالەل كەرەك بولسا، ءدال سول كەزدە تۇركيا اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ۇيعىر كونگرەسسىنىڭ ءتورايىمى رابيا قادىردىڭ تىكەلەي ەفيرگە شىققان سۇحباتىن قاراڭىز. بۇل سۇحباتتى يۋتۋبتان ىزدەپ تاۋىپ الارسىز. تۇتاس حالىقتى جانىشتاۋعا بارىنشا اتسالىسقان نۇر-باكىردى (قىتايشىل بۇل ازاماتتى ۇيعىرلار ۋاڭباكىر دەيدى) اقتاپ كورسەتكەن. ءومىر بويى ۇيعىر ۇلتىنا قارسى جۇمىس جاساعان ادامدى ۇلتشىل ەتىپ كورسەتۋ قانشالىقتى ادىلەتتى؟ ءدال سول وقيعادان شەيىت كەتكەن ادام سانىن حالقارالىق ساياساتكەرلەر 17 مىڭعا جۋىق ەكەنىن ايتادى. سوندىقتان دا، ۇيعىردىڭ سانالى ازاماتتارى ءالى كۇنگە نۇر-باكىردى ساتقىن دەپ نالەت ايتادى. دەمەك ۇلت ساتقىنىنان تۇلعا جاساۋ كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟ الدە «اتتاس زارياد ءبىر-بىرىندە ەريدى» دەمەكشى، اۆتوردىڭ وزىمەن مۇراتتاس پەندەگە بۇيرەگى بۇرىپ تۇر ما؟ توق ەتەرىن ايتقاندا بۇل قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ – ءسوزى.

ەكىنشى ۇلكەن وتىرىگى:  «رابيا قادىر قىتاي زىندانىنان امەريكا ارقىلى بوساپ شىعىپ، اقش-قا كەلگەن سوڭ، قىتاي دەموكراتشىلارى جانە تايۋان بيلىگىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، ونىڭ اقىرى شىڭجاڭداعى 5 شىلدە وقيعاسىنا ۇلاستى» دەپ بۇگىنگى قىتايدىڭ قيتۇرقى امبيتسياسىن قازاقيادا جالىنداتادى. مۇنىڭ ءبارى شىلعي وتىرىك، قىتايدىڭ ويدان شىعارىپ وتىرعان ويىنى. سەبەبى، قىتاي ول جاقتاعى 20 ميلليون ۇيعىردى جويۋ ارقىلى تۇتاس ازشىلىق قاۋىمدى وزىنە ءسىڭىرۋدى، كونبەگەنىن تۇرمەگە توعىتۋدى، اعزاسىن ساتىپ زۇلىم بيلىكتى بايىتۋدى عانا كوكسەيدى. شىڭجاڭ ولكەسىندەگى حالىقتاردى جانىشتاۋ ارقىلى قىتاي ورتا ازياداعى ەلدەردى باسىپ الۋعا جول اشپاق. وسى باعىتتا ولار "شىعىستى اشۋ" دەگەن ءىرى جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر.  سوندىقتان دا، ماقالا اۆتورىنىڭ "قىتايدىڭ گەنوتسيدتىك ساياساتىن رابيا قادىر نەمەسە سەرىكجان اكەلدى" دەپ  ساندىراقتاعانىنا 5 جاستاعى بالانى دا سەندىرە المايسىڭ. ءدال بۇگىنگى سانالى، ءارى دالەلدى اقپارات اعىنىن، اۆتور تۇرماق قىتايدىڭ ءوزى جابا المايدى.

ءۇشىنشى ۇلكەن وتىرىگى "سەرىكجان قانداستاردىڭ كوشىن توقتاتتى، ۇلتتىق ارازدىق تۋدىردى جانە ورالماندار مەن جەرگىلىكتى حالىقتار اراسىنا سىنا قاقتى" دەيدى. وسى جەردە اقپاراتتىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ ول ازامات تۋرالى اقيقاتتى ايتا كەتەيىن. سەرىكجان ءبىلاشتىڭ ەش جازىعى جوق. ونىڭ جازىعى ازاپقا ۇشىراعان قانداستارعا اراشا بولعانى عانا. كىناسى ەلىمىزدى قىتاي ەكسپانتسياسىنان ساقتاندىرعانى. وسى ورايدا قۇزىرلى ورىندار وعان تەزىرەك بوستاندىق بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

قوش، سونىمەن ماقالا وزەگىنە ورالايىق. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سەرىكجانسىز دا كوش وزدىگىنەن توقتاي باستاعان بولاتىن.  2014 جىلدان باستاپ قىتاي جىمىسقى ساياسات جۇرگىزىپ، ول جاقتاعى قانداستارىمىزدىڭ قۇجاتىن  تۇتاس جيناپ العان ەدى. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى قۇزىرلى ورىنداردىڭ جوق جەردەن ىلىك تاۋىپ، قانداستاردىڭ كەۋدەسىنەن كەرى يتەرۋى كوشتىڭ تۇتاس توقتاۋىنا سەبەپ بولعان. دەمەك ەلباسىنىڭ ساليقالى ساياساتىن تومەنگىلەر دۇرىس اتقارا الماي، قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ كەدەرگى جاساعانى دا وتىرىك ەمەس. ال ەندى، "ىرىتكى سالدى" دەگەنگە كەلسەك، قازاق قاشان ايرانداي ۇيىپ وتىرىپ ەدى دەگىمىز كەلەدى. "ەلدىڭ ءىشىن ءبىر ادام ءبۇلدىردى" دەۋ قىتاي ساياسي تەحنولوگياسىنىڭ استارلى تۇردە قازاقياعا جەتكەنىن بايقاتادى. 

ءتورتىنشى ۇلكەن وتىرىگى. اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ، تاريحتى سۋشا ساپىرعان اۆتور: «كەزىندە عۇنداردى جەڭۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ءۇش ۇرپاق پاتشاسى 100 جىل دايىندالعان، ءبىز تىنىشتىق استىندا سابىر ەتەيىك، كەم دەگەندە 50 جىل» دەپ قان قىسىمىمىزدى 200-گە شىعارىپ جىبەرەردەي وي ايتىپتى. بۇل نەتكەن دانالىق دەسەڭشى. ەي سورلى-اۋ، بۇل ءسوزىڭ شىنىمەن تۇتاس حالىقتى جانسىزداندىرىپ، قاپەرسىز، ءارى بەيقام كۇيگە ءتۇسىرىپ، اڭعال جۇرتتى الداپ، اجال ءبيىن قازىلماعان قابىرىمىزدىڭ ۇستىندە بيلەتۋ ەمەس پە؟ قىتايدىڭ فاشيستىك ارەكەتى وسىلاي جالعاسا بەرسە، الداعى ءۇش جىلدا ول جاقتا مۇلدەم قازاق قالمايدى. ساياسي تۇرمەگە كىرگەندەر ءتىرى ارۋاق بولىپ شىعىپ جاتىر. تاعى 50 جىل سابىر ەتۋىمىز كەرەك دەگەنىڭ، قورعانسىز قىتاي اجداھاسىنىڭ اۋزىندا تۇرعان 3 ميلليون قانداستىڭ تۋ سىرتىنان پىشاق ۇرۋ ەمەس پە؟

ماقالا اۆتورى عاسىرلىق شەجىرەنى شۇباتىپ ايتىپ، شەندەنىپ ءوز ويىن بارىنشا نىعارلاپتى. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپتى. ول بۇل جەردە "سەرىكجانعا جالا جابامىن" دەپ تۇتاس الا تاقيالى اعايىندارعا، بەي-بەرەكەت ءتىل تيگىزىپ، ۇلتشىلدى - ارانداتۋشى، ساتقىندى - ۇلتشىل قىلىپ كورسەتىپ وتىرىكتى سۋشا ساپىرعان. "داۋدىڭ باسى – دايرابايدىڭ كوك سيىرى" بولسا-داعى ءبىزدىڭ ۇيعىرمەن تۇك قاتىسىمىز جوق، بىراق، ءبىر ادامدى جالالاۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ۇلتقا توپىراق شاشۋى – زۇلىمدىق! ءبىز تەك شىندىقتى، ادىلەتتى ايتۋ ءۇشىن تۋراسىن ايتتىق.

قوش! حالىقتى الداپ، قىتاي قىلمىسىن اقتاپ وتىرعان ازاماتتار ءتۇپ قازىعىڭا قايتا ورالسىن دەپ تىلەيمىز. قازاققا تەك قازاقتان عانا جاقسىلىق كەلەدى. سوندىقتان دا، اۆتور مىنانى قاپەرىندە ۇستاسا ەكەن: ء"تاۋباڭا كەل، اينالايىن، قازاعىمنىڭ سەندە ءبىر پەرەزەنتىسىڭ"! 

بەرىك اسىلقانوۆ

Abai.kz