كەيدە مىنا ءبىر تاريحي دەرەكتەرگە قاراپ وتىرىپ، وسى قازاقتى ەڭ كوپ قىرعان، ەڭ كوپ جەرىن تارتىپ العان، ەڭ كوپ قورلىق-زورلىق كورسەتكەن كىم دەگەن ويعا كەتەمىن. سوسىن وسى كۇنگى قازاقتاردىڭ وتىرىپ الىپ جوڭعار شاپقىنشىلىعى، باتىر بابالارىمىز، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن دەگەن سياقتى جەلدىرمە سوزدەردى قايتالاۋدان ۇلكەن-كىشىسىنىڭ اۋزى بوسامايتىنى ەسىمە تۇسەدى. ولاردى ودان ءارى تىڭداپ وتىرساڭ وزبەك پەن ارابتى قالا بەردى ءتىلى، ءدىنى، جەر-سۋى ءۇشىن رەسەيمەن ارپالىسىپ جاتقان ۋكراينداردى جاماندايدى.

اۋ، ورىس جۇرگەن جەردە سوعىسسىز تىنىش ءومىر بولمايتىنىن كوردىك قوي. شەشەنستاندى، گرۋزيانى، داعىستاندى انانداي قىلدى. اۋعانستاندى مىناداي قىلدى، بۇكىل بالتىق ەلدەردى رەسەيدەن وقشاۋ كەتىپ امان قالدى. ەندى كۇنىگە قازاقستان بىزدىكى، ول "يسكوننو رۋسسكايا زەمليا" دەپ سەس كورسەتىپ وتىرعانى اناۋ دەسەڭ ەكى قازاقتىڭ ءبىرى وزىڭە تاپ بەرەدى. ءتىپتى، «ۇلت ارازدىعىن قوزدىردى» دەپ ۇستاتىپ جىبەرۋگە دە دايار تۇراتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. سونىسىنا قاراپ-اق قازاقتىڭ رۋحىن اۋەلى پاتشالىق رەسەي، سوسىن كەڭەستىك رەسەي الدەقاشان ءوشىرىپ تاستاعان، قازاقتىڭ رۋحى ەندى جاڭعىرۋى قيىن-اۋ دەگەن كۇپىرلىك ويعا كەتەم. سوسىن "مىنا ءبىر تاريحي دەرەكتەردى وقىعان كەيبىر قازاقتىڭ ساناسىنا ساڭىلاۋ كىرىپ قالۋى دا مۇمكىن-اۋ" دەيمىن ىشتەي.

1556 جىلى ورىستار استراحاندى باسىپ الدى

1755 جىلى ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ بىرنەشە ءجۇز مىڭ گەكتار جەرىن تارتىپ الدى.

1810 جىلى ەلەك وزەنىنىڭ ماڭايىنان 600 000 دەسياتينا جەردى تارتىپ الدى.

1835 جىلى ور وزەنى (ورسك قالاسى) مەن ترويتسك بەكىنىستەرى اراسىنان 3.400000 دەسياتينا جەردى تارتىپ الدى. بەكىنىستەر دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبارى كازاچەستۆو ۆويسكوسىنىڭ تۇراعى.

1839 جىلى سارىتاۋ (ساراتوۆ), ومبى، توبىل، نارىم، ءۇلبى، بۇقتىرمانى الدى.

1920 جىلى التاي ولكەسىن (التايسكي كراي) الدى.

1916 جىلى قازاقتاردى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىنە قولىنا كۇرەك قانا بەرىپ اسكەر جۇمىسىنا اپارىپ قىرىلدىردى.

1917-1920 جىلدارى رەسەيدىڭ اق گۆاردياشى، قىزىل گۆاردياشى اسكەرلەرى قازاق اۋىلدارىن كەزەكپەن قىردى.

ورىنبور ولكەسىن 1924 جىلى تارتىپ الدى.

كەڭەس كەزىندە باي-قۇلاق دەپ جەر اۋدارىلعان 1 ملن 800 مىڭ قازاق ءولىپ، 700 مىڭ قازاق باسقا جاققا اۋىپ كەتتى.

قوستاناي جايىلىمىنان 1833 گا جەردى 1965 جىلى الدى.

بايقوڭىر عارىش ايلاعى 1994-2050 رەسەيگە جالعا بەرىلدى.

1946-1988 سەمەي، ازعىر، نارىن پوليگوندارىن سالدى.

ەمبى-5 پوليگونى  2010 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن جۇمىس ىستەدى. قازىر بۇل جەر پايدالانۋعا جارامسىز. ۋلانعان.

1922, 1932-33 جىلدارى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتان 4 ميلليوننان استام قازاقتى قىردى.

2017 جىلى قوستانايدىڭ جانكەلدين اۋدانىنان 75000-گا جەر رەسەي زىمىراندارىن قۇلاتۋعا بەرىلدى.

الاشوردا ارىستارىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدوۆ «كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 250 جىلدىق تاريحى قانمەن جازىلدى. ول قاندى توككەن ورىستار» دەپ جازدى.

بۇنىڭ ءبارى رەسەيدىڭ قازاقستانعا جاساعان كوپ زوبالاڭىنىڭ جۇزدەن، مىڭنان ءبىرى عانا. قازاق سونىڭ بارىنە كونىپ "ەلىمىزدە تىنىشتىق" دەگەندى قايتالاۋمەن كەلەدى. "وسىنداي  دا تىنىشتىق بولا ما؟" دەپ كۇلسەڭ سەنى ءبىر بالە قۋعان ادامداي كورەدى. قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىندا بۇلار ايتىلمايدى. ونىڭ ورنىنا قىتايلار باياعىدا قىرىپ تاستاعان جوڭعارلاردى، الدەبىر رۋ باتىرلارىن ايتا بەرەدى.  28 جىل بويى قازاقتىڭ ساناسىن  وياتپاۋ ءۇشىن بۇل ءادىس ورىسقۇل بيلىكتىڭ باستى قارۋىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz