پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پارمەنىمەن قازاقستاندا كەزەكتى رەت كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەتىنى بەلگىلى. كۇنى دە بەلگىلەندى. ول – 9 ماۋسىم. ال، ول سايلاۋعا كىمدەر تۇسەدى؟ ماسەلە وسىندا...

بىزدە زاڭ بويىنشا پرەزيدەنت سايلاۋىنا ساياسي پارتيالار مەن رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى قوعامدىق بىرلەستىكتەر عانا ۇمىتكەر ۇسىنا الادى. تالاپ سولاي. قازاقستاندا كەمى 10-15 جىل تۇرۋىڭ، وندا دا 5 جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەۋىڭ كەرەك. الەۋمەتتىك جەلىدە جۇرت قولداعان مۇحتار تايجان مەن مارعۇلان سەيسەمباي ءدال وسى سەبەپتى دوداعا «دوپۋسك» الا المادى.

ايتپاقشى، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ سايلاۋ وتەتىنى تۋرالى ءcوزى ايتىلماس بۇرىن اقوردادا القا-قوتان جيىن وتكەن. پرەزيدەنت ءبىرلى-جارىم ساياسي پارتيالاردىڭ باسشىلارىن جيىپ، اقىلداسقان. ول جيىنعا «نۇر وتاننان» ماۋلەن اشىمباەۆ، «اق جولدان» ازات پەرۋاشەۆ، كوممۋنيستەردەن ايقىن قوڭىروۆ، «اۋىلدان» ءالي بەكتاەۆ بارىپ، قاتىسقان.

شەشىم جۇرتقا جاريالانىسىمەن اتالعان پارتيا باسشىلارى سايلاۋعا ۇمىتكەر شىعاراتىندىقتارىن ايتتى. بارلىعى سەزد وتكىزەتىن بولدى. ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي ءوز كانديداتتارىن انىقتايدى.

پوتەنتسيالدى كانديداتتار دا جوق ەمەس. ولار: «نۇر وتاننان» داريعا نازارباەۆا مەن قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ. قالعان پارتيالاردىڭ ۇمىتكەرلەرى سەزدەن سوڭ بەلگىلى بولادى.

ايتپاقشى، كوممۋنيست دەپۋتات ايقىن قوڭىروۆتىڭ ءوزى دە پرەزيدەنتتىككە تۇسۋگە كەتارى ەمەستىگىن ايتقان. ال «اۋىلدان» سەناتور بەكتاەۆتىڭ ءوزى ءتۇسىپ قالار دەيدى كەي جۇرت.

«اق جول» پارتياسى ورتالىق كەڭەس جيىنىن وتكىزىپ، بىرنەشە ۇمىتكەردى بەلگىلەدى. ەندى ءساۋىردىڭ سوڭىندا قۇرىلتاي وتكىزەدى. سونان سوڭ ۇمىتكەر تاڭدالادى. دەسە دە جۇرت «اق جولدىڭ» باستى ۇمىتكەرى رەتىندە – دەپۋتات ازات پەرۋاشەۆتىڭ ءوزىن ايتۋدا. شىنىندا سولاي ما؟ سوزگە تارتتىق، سۇراپ بىلدىك.

-ازات تۇرلىبەكۇلى، الەۋمەتتىك جەلىدە، ەل ىشىندە «اق جولدىڭ» سايلاۋداعى ۇمىتكەرى – پەرۋاشەۆتىڭ ءوزى» دەگەن سوزدەر ايتىلىپ جاتىر. ءسىز سايلاۋعا تۇسەسىز بە؟ ءسىزدىڭ پارتياڭىزدا سىزدەن باسقا لايىقتى دەيتىن ەشكىم جوق پا؟

-ارينە، ولاي ەمەس. مەن ءوز پارتيالاستارىما، ارىپتەستەرىمە قۇرمەتپەن قارايمىن. سايلاۋعا ءتۇسۋ تۋرالى شەشىم، كانديداتتاردى ۇسىنۋ – سەزدە شەشىلەدى. راس، كەيبىر ساياساتكەرلەر، جۋرناليستەر مەنى «اق جولداعى» جالعىز ۇمىتكەر دەگەن كوزقاراستا. شىندىعىندا مۇلدە ولاي ەمەس. ءبىز دەموكراتيالىق پارتيامىز. سوندىقتان پارتيا سەزىنىڭ شەشىمىن سابىرمەن كۇتۋگە تۋرا كەلەدى.

-ورتالىق كەڭەس جيىنىن وتكىزدىڭىزدەر. ەندى قۇرىلتاي شاقىرماقسازدار. سوعان قاراعاندا ورتاق شەشىمگە كەلە الماعان سەكىلدىسىزدەر...

-راس ايتاسىز، پلەنۋمدا ورتاق شەشىمگە كەلە المادىق. سەبەبى ايماقتاردىڭ وزىنەن 6-7 فيگۋرا شىعىپ وتىر...

-ءسىزدىڭ كانديداتۋراڭىزدى ۇسىنعاندار بولدى ما؟

-تۇركىستان، ماڭعىستاۋ، الماتى وبلىستارىنىڭ، الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىنىڭ وكىلدەرى مەنىڭ كانديداتۋرامدى ۇسىندى. ءيا، مەن پارتيا جەتەكشىسىمىن. الايدا سولاي ەكەن دەپ، جالعىز مەنىڭ كانديداتۋراممەن شەكتەلگەن دۇرىس ەمەس. پلەنۋمدا مەن وسىنى ايتتىم. پلەنۋم الدىندا مەن وڭىرلەردەگى وزگە دە ارىپتەستەرىممەن سويلەسكەن ەدىم. ولاردىڭ دا اراسىندا پرەزيدەنتتىك دوداعا تۇسۋگە دايىن ادامدار بار. بىزگە پارتيا ليدەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن كەڭەيتۋ قاجەت. ءبىز تەك ءبىر اداممەن شەكتەلمەۋىمىز كەرەك...

- قازىر بىزبەن بىرگە پاراللەلدى ۋكراينادا دا سايلاۋ وتۋدە. العاشقى تۋردا 39 كانديدات بولعان ەدى. اقىر اياعىندا، ءبارىبىر داۋىستى كوپ جيناعان 4 كانديدات العا شىقتى. بۇل ءوز كەزەگىندە كانديداتتاردىڭ كوپتىگى ناتيجەگە اسەر ەتپەيتىنىن كورسەتتى. ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراساق، «اق جول» ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇمىتكەر شىعارادى. قالاي ويلايسىز، كوپ كانديدات شىعارۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

- جوق، ول قاتە. ءار پارتيا ءبىر عانا كانديداتتى ۇسىنۋ مۇمكىن. بىراق، ءبىز قازىرگى جاعدايدا ەڭ ۇزدىك ۇمىتكەردى تاڭداۋىمىز كەرەك. ەگەر ۋكراينا تۋرالى ايتار بولساق، ول جەردەن بىزگە ساياسي پروتسەستەردىڭ اشىقتىعىن ۇيرەنۋگە بولادى. ءيا، وندا دا ۇلكەن شىعىندار مەن كەيبىر كەلەڭسىز كەيىپكەرلەر بار. دەگەنمەن، ۋكرايناداعى قارقىندى باسەكە مەن ول جەردىڭ وزگەرىسكە دايىندىعى وتە جاقسى.

-جاقسى، جوعارىدا بىرنەشە فيگۋرا بار دەپ قالدىڭىز. ولار كىمدەر؟ ايتۋعا بولا ما؟ الدە...

-ارينە، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ادۆوكاتتار پالاتاسىنىڭ توراعاسى، پەتروپاۆل قالاسىنداعى ورىس دراما تەاترىنا ارنالعان «الاش» پەساسىنىڭ اۆتورى ەۆگەني كينتسەل ءوزىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى. وسى ۇمىتكەردى جەلىلەردە بەلگىلى ساياساتكەر پەتر سۆويك قولدايتىنى ايتتى.سونداي-اق، «اق جول» پارتياسى جامبىل وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى، تاراز قالاسىنىڭ ءۇش مارتە ءماسليحات دەپۋتاتى، بەلگىلى كاسىپكەر، جەرگىلىكتى «اتامەكەن» پالاتاسىڭ باسقارعان اسان قوشمامبەتوۆ تا نيەتتى ەكەنىن جەتكىزدى. ءدال وسى قوشمامبەتوۆتىڭ ءماسليحات دەپۋتاتى بولا تۇرا، سول ماسليحاتتاعى باسىم كوپشىلىككە قارسى شىعىپ، بۇرىنعى شەندى-شەكپەندىلەرگە ەمەس، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا كومەك بەرۋدى تالاپ ەتكەنى اقپاراتتا قىزۋ تالقىلاندى.

وسكەمەننەن ادام قۇقىعى جونىندەگى ساراپشى، مىقتى عالىم قۋات راحيمبەردين ءتۇسىپ جاتىر. نەگىزىنەن ءىرى بيزنەستىن وكىلدەرى دە بار.

- پلەنۋمدا بەلگىلى جۋرناليست ارمان سقابىلۇلى: «پەرۋاشەۆ وزدىگىنەن باس تارتقان جاعدايدا پارتيا جاڭا دەموكراتيالىق ءداستۇردى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ايەل ادامدى ۇمىتكەرلىككە شىعارۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن ايتقان ەدى...

-ەندى جۋرناليستتەر دەموكرات ادامدار عوي. ارەكەڭنىڭ ويىن قۇپتايمىن. ارينە، ارامىزدا پرەزيدەنتتىككە لايىق ازاماتشالار بولسا، نەگە ۇسىنباسقا؟! تەك ارەكەڭنىڭ بۇل ۇسىنىسى تەورەتيكالىق پىكىر ەمەس، ناقتى ۇسىنىس بولسا...

-ەندى ءسال كەيىنگە شەگىنەيىكشى. وتكەندە، پرەزيدەنت نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتكەندە ءسىز كوزگە جاس الدىڭىز. جالعىز ءسىز ەمەس ارينە، پارلامەنتتەگى ءبىراز ارىپتەستەرىڭىز دە ءسويتتى. جۇرت ونى پيار دەپ باعالادى...

-ءبىر اقىن جازعان ەكەن: «قىزۋقاندىدان ەمەس، تاس باۋىردان قورقۋ كەرەك» دەپ. سول ايتپاقشى، ناعىز ەركەكتىڭ كۇشى دە، ەموتسياسى دا بولۋ كەرەك.

كەيبىر تاياز ويلايتىن ادامنىڭ پىكىرى مەنىكىمەن سايكەسپەۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋگە ءتىپتى وسى تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي كەلگەندەي، مەملەكەت وزىنەن-ءوزى قۇرىلا قالعانداي كورىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولار مەملەكەت ومىرىندەگى ورىن الىپ جاتقان وسىناۋ وقيعالاردى سالقىن قابىلدايدى.

ال تاۋەلسىزدىكتىڭ نىعايۋىنا، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا اتسالىسقان ادامدار ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى – ولاردىڭ جەكە ءوز تاعدىرىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ىسپەتتى.

رەسەيدەگى يرينا حاكامادا دەگەن ساياساتكەر ەركەكتىڭ مىنەزى تۋرالى: «ەر-ازامات ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ اينالامەن قارىم-قاتىناسى قاشان دا العاشقى ورنىندا بولماق. ەكىنشى ورنىندا – ونىڭ دوستارى، ال ايەلى، وتباسى، تۇرمىس جاعدايى سونان كەيىنگى ورىندا تۇرۋى ءتيىس. وسىنى تۇسىنەتىن ايەل عانا ءوز ەركەگىمەن باقىتتى بولادى» - دەيدى.

مەنىڭ دە ءبىر اعام: «ەر ەلگە، ايەل ەرگە (وتباسىنا) قىزمەت ەتەدى»، دەپ ايتىپ ەدى. سول ايتقانداي،مەن دە ءوز تاعدىرىمداتاۋەلسىزدىك جولىنداعى سىناقتاردى كوپ كوردىم. كەشەگى 1986 جىلى قازاقتار ءوز جەرىندە وگەيلىك كورىپ، ادىلەتسىز قۋعىنعا ۇشىرادى. مۇنى ءبىز، اسىرەسە وتانىمىزدان جىراقتا جۇرگەندە قاتتى سەزىندىك. كامچاتكا ارالىندا بولدىق.  كونتررازۆەدكا كاپيتانى ءبىزدى جيناپ، «بۇدان بۇلاي قازاقتار كۇدىكتى ەلەمەنت دەپ ەسەپتەلەدى. ۇيدەن حات المايسىندار، ۇيگە جىبەرەتىن حاتتارىڭدى تەكسەرۋگە بەرەسىڭدەر. ورىسشادان باسقا تىلدە سويلەسۋگە تىيىم سالىندى»، دەپ قىسىم جاسادى.

اسكەردەن سوڭ ەلگە قايتتىق.  مۇندا دا قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ تاساسىندا بولدى.  باسقا ۇلتتىڭ ادامدارى بىزگە توبەدەن قاراپ، كەكىرەيىپ سويلەيتىن. ادام قۇرلى كورمەيتىن. اۆتوبۋستا ەكى قازاق ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسە قالسا، باسقالارى باجىرايىپ قارايتىن. ءبىز وسىنىڭ بارلىعىن كوردىك.

ودان كەيىن وقۋعا قايتتىق، رەسەيدىڭ ءىرى ونەركاسىپتىك ورتالىعىنا باردىق. وندا دا بىزگە وڭدى كوزقاراس بولعانى شامالى. 1990 جىلى ماسكەۋدە جاس عالىمدار اراسىنداعى جالپى كەڭەستىك بايقاۋدىڭ جۇلدەگەرى بولدىم.

مەنىڭ ماقالامدى پارتيا جۋرنالىنا شىعاردى. سول ماقالادا مەن كسرو-داعى سولاقاي ساياساتتى سىنعا الىپ، قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتى جازدىم. پريبالتيكا ەلدەرىنەن كەيىن باسقا دا رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك الاتىنىن بولجاعانداي جازدىم.  سول ماقالامدى وقىعان مەملەكەت كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، بارلىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەنىمە قاراماستان، ءبىتىرۋ ەمتيحاننان قۇلاتتى. قايتا تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولدىم. ەلگە كەلسەك - ەكى اپتادان سوڭ گكچپ باستالدى...

تالاي رەت تەپكى كوردىك. وگەيلىك كەشتىك. ءۇمىت پەن كۇدىك، جەڭىس پەن جەڭىلىس سەكىلدى ءتۇرلى سەزىمدى باستان وتكەردىك.

كولبيننىڭ قولىنان بيلىكتى تارتىپ الىپ، نازارباەۆ ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قۇردى، الەمگە قازاق ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىمىزدى دالەلدەدى، انا ءتىلىمىزدى بۇۇ مىنبەسىنەن تىڭداتتى. وسى وتكەن جولىن قايتادان ەلەستەتكەندە، كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتكەنى راس. ارينە، بۇگىنگى كۇننىڭ تورىنەن قاراساق، سول وتكەن ءداۋىردىڭ كەمشىلىكتەرى از ەمەس.بىراق، مەنىڭ جەكە ءوزىم سول جولدى قايتا ءجۇرىپ وتۋگە دايىنمىن جانە ءوز تاڭداۋىما وكىنبەيمىن!

-ازات تۇرلىبەكۇلى، ءسىزدىڭ «كاراۆانداعى» سۇحباتىڭىزدى وقىدىم. سوندا «ەگەر مەن ديكتاتور بولسام، ول ديكتاتورلىعىم ەڭ الدىمەن وزىمە قاتىستى بولار ەدى» دەپسىز. جوعارىداعى جۇرتتىڭ دا «اق جولدىڭ» جالعىز ۇمىتكەرى دەپ ءسىزدى ايتۋى، شىنىندا پارتيا باسشىلىعىنداعى ءسىزدىڭ دەموكراتتىعىڭىزدان گورى ديكتاتتىعىڭىزدىڭ باسىم ەكەندىگىن، ءسىزدىڭ پرەزيدەنتتىك ءامبيتسياڭىزدىڭ باسىم ەكەندىگىن كورسەتپەي مە؟

-راس، مەن «ەگەر ديكتاتور بولسام، ەڭ الدىمەن ءوز-وزىمە ديكتاتورمىن» دەگەن ماعىنادا پىكىر ايتتىم. شىنىندا سولاي. مەن اۋەلى ءوز-وزىمە سىنشىمىن.ءوزىم بىلمەيتىن ءىستى باسقالارعا دا تاپسىرا المايمىن.  ول سولاي بولۋى كەرەك شىعار...

ال امبيتسياعا كەلسەك، ءىرى ۇيىمداردا ماڭىزدى مەنەدجمەنت ەرەجەسى بار. ەگەر باسشى ادامعا ءبىر ماسەلە توڭىرەگىندە ارىپتەستەرىنىڭ شىنايى پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك بولسا،ول بيلىگىن العا تارتپاي، اۋەلى ۇجىمىن تىڭدايدى. بىزدە دە سولاي. قۇرىلتاي ءوتسىن. بارلىعىنىڭ ۇسىنىس پىكىرلەرىن تىڭدايىق. ورتاق شەشىمگە كەلەمىز، ءسوزسىز.

-پرەزيدەنت سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى ايتتى. ءسىز پرەزيدەنت توقاەۆقا وسى ءۇشىن العىس ايتتىڭىز... كەيبىر پارتيالار بۇل سايلاۋعا قاتىسۋدى – پارتيانىڭ جارناماسى ءۇشىن عانا پايدالانعىسى كەلەتىن سىڭايلى. سىزدەر ءۇشىن دە سولاي ما؟

-پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ سايلاۋدىڭ اشىق ءارى ءادىل وتەتىنىن ايرىقشا ايتتى جانە كەپىلدىك بەردى. مۇنداي جاعدايدا ءبىز جاسالىپ جاتقان مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋعا ءتيىسپىز.

قازىر ماجىلىستە «اق جولدىڭ» دەپۋتاتتارى عانا ۇكىمەت ۇسىنعان قۇجاتتارىمەن كەلىسپەي داۋىس بەرۋدە. مىسالى، بيۋدجەتتى يگەرۋ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى زاڭ، ەاەو شەڭبەرىندەگى كەلىسىمدەردى راتيفيكاتسيالاۋ ماسەلەسى، ت.ب.

سوندىقتان،پارتيامىز، ءوز ۇستانىمى بار ساياسي ۇيىم رەتىندە بيلىك ترانزيتىنە قاتىسۋعا مىندەتتى. پرەزيدەنتتىڭ شەشىمى – قوعامنىڭ ۇلكەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرعان ءپوزيتيۆتى وزگەرىستەرگە نەگىزدەلگەن. بۇل سايلاۋعا قوعامدىق قىزىعۋشىلىق ادەتتەگىدەن جوعارى بولادى جانە بۇل الداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ ناۋقانىنا جاقسى العىشارتتار جاسايدى. سونداي-اق، بۇل پارلامەنتتىڭ ءرولىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى جانە «اق جول» ءۇشىن ءالى دە ۇلكەن مۇمكىندىك بار دەگەن ءسوز. ەستەرىنىزگە سالا كەتەيىك، ءبىزدىڭ ساياسي باعدارلامامىزدا پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان. سول سەبەپتى دە، «اق جول» ءۇشىن پارلامەنتتىك سايلاۋ باسىمدىقتا تۇر.

-مۇمكىندىك دەپ قالدىڭىز عوي... قانداي مۇمكىندىك؟ «نۇر وتاننىڭ» ميلليون مۇشەسى بار. ءتىپتى «اۋىلدىڭ» دا مۇشەلەرى سىزدەردەن كوپ، 300 مىڭنان اسادى. ال سىزدەردە 250 مىڭ ادام عانا...

-مۇشەلىكتىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشى – كاعازداعى ءتىزىمى ەمەس، سايلاۋىنىڭ ناتيجەسى. پارتيانىڭ سالماعىڭ بەرىلگەن بيلەتتەرمەن ولشەۋ دەگەن سوۆەت تاجىريبەسىنەن قالعان اتاۆيزم. دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردە پارتيالىق بيلەت، مۇشەلەردىڭ ءتىزىمى سياقتى ۇعىم جوق. ولاردا پارتيانىڭ قولداۋشىلاردىڭ سانىڭ تەك سايلاۋدا جينالعان داۋىستارىمەن سانايدى.مىسالى، الدىڭعى سايلاۋدا «اق جول» پارتياسىنا 600 مىڭعا جۋىق سايلاۋشى داۋىس بەردى. «اۋىل» پارتياسى سايلاۋدا 150 مىڭعا جۋىق داۋىس جينادى.سوندىقتان ماسەلە فورمالدى مۇشەلىكتە ەمەس،ىستەگەن جۇمىستا.

-بىزدە سايلاۋ تاقىرىبىنا كەلگەندە وسك-نىڭ وسالدىعى ءجيى سىنعا ۇشىراپ جاتادى. شىندىعىندا ادام اقىلىنا سىيمايتىن تسيفرلاردى ۇسىنعاندا، وسك ەسەبىنىڭ ادىلدىگىنە ەرىكسىز ءشۇبا كەلتىرەسىڭ. ولاي ەمەس دەپ ايتىپ كورىڭىز...

-راس ايتاسىز، مەندە دە وسك-عا قاتىستى سۇراق كوپ. ماسەلەن، كەلۋشىلەر سانى 80%-دى قۇراسا، قانشا بيۋللەتەن باسىلىپ شىعارىلادى؟ مەنىڭشە، بيۋللەتەندەر ارتىق داۋىس سالىنىپ كەتپەيتىندەي ەتىپ جاسالۋى كەرەك.

-داۋىس بەرۋدىڭ التەرناتيۆتى جولدارىدا بار عوي...

-ءيا، ينتەرنەت ارقىلى داۋىس بەرۋدى ەنگىزۋگە دە بولاتىن شىعار. سەبەبى، كازىرگى كەزدە 11 ميلليون سايلاۋشىدان 3 ميلليوندا (ياعني، ۇشتەن بىرىندە)تسيفرلى قولتاڭباسى بار.

ينتەرنەت ارقىلى داۋىس بەرۋ - ۋاقىت ۇنەمدەيدى جانە بيۋروكراتيانى ازايتادى. اسىرەسە ءسىز ىسكەرلىك ساپارلاردا بولساڭىز ءتىپتى ءتيىمدى. ەڭ باستىسى، بۇل ءادىس جاستار ءۇشىن بارىنشا قولايلى، ءبىز وسى ارقىلى جاس سايلاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن دە ارتتىرامىز.

تاعى ءبىر تاقىرىپ  – ينتەرنەت ترانسلياتسيا. سايلاۋ ۋچاستكەلەرىندەگى سايلاۋدى جان-جاقتى باقىلاۋ. بۇگىندە كەز-كەلگەن مەكتەپ وقۋشىسى ينتەرنەتتەگى ءوز كانالىن قىمبات اپپاراتسىز-اق جۇرگىزە الادى. ەگەر ۋچاستكەلەردىڭ سيگنالى ءبىر سەرۆەرگە بايلانسا، سوندا جۇزدەرداۆتوماتتى تۇردە اجىراتۋ، تانۋ جۋيەسىڭ قويسا - ول تالاي زانسىزدىققا، جالعاندىققا پارمەندى كەدەرگى بولماق.

-ءسوز سوڭىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى سىنعا ۇشىرايتىن ادامداردىڭ كاتەگورياسىندا ءسىز دە بارسىز. ءسىز سىندى قالاي قابىلدايسىز؟

-ەگەر سىن ءادىل بولسا ءسوزسىز قابىلدايمىن. سەنەسىز بە، وسىعان دەيىن ءوزىم تۋرالى وقىماعان، ەستىمەگەن نارسەم جوق. پوچتامدى بۇزىپ، مەنىڭ ادرەسىمنەن جالعان حاتتار دا جىبەرگەن، ايەلىمنىڭ ۆيللاسى تۋرالى جاريالاپ، نەشە ءتۇرلى دەتەكتيۆتەر دە قۇراستىردى... ماعان جانە مەنىڭ اينالامداعىلارعا قاتىستى دۇنيەلەرگە كادىمگىدەي شابۋىل بولادى. ءتىپتى، كونتەكستەن الىنعان فرازالارمەن روليكتەر قۇراستىردى. بىراق، ودان تۇك شىقپادى. ءبىز وعان ۇيرەنگەنبىز جانە ەشتەڭەگە تاڭقالمايمىز. بۇل كۇرەس.

وزدەرىڭىز اۋەلى باستاما كوتەرگەن جاتاقحانا ماسەلەسىندە دە سولاي بولعان. جاتاقحانا تۋرالى قولدان قولعا ءوتىپ جۇرگەن روليكتەر مەن مەمدەر قايتا-قايتا تاراتىلىپ ءجۇردى. ال مۇنداي ۇزاق شابۋىلعا سەبەپ بولعان - مەن بجزق-نىڭجۇزدەگەن ميلليون دوللارعا تۇك تۇرمايتىن، بانكروتتىققا ۇشىراعان ازىربايجاندىق بانكتىڭقاعازدارىن ساتىپ العانى تۋرالى دەپۋتاتتىق ساۋال جاساعانىم.

كەشەگى استاناداعى بەس ءسابيدىڭ ءومىرىن جالماعان شەتىن وقيعاقولجەتىمدى، ارزان باسپانانىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى. ەندى ايماقتارداسول جاتاقحانالاردى سالىپ جاتىر.ال، ازەربايدجان بانكىمەن وقيعاسى بىرتىندەپ-بىرتىندەپ ۇمىتىلدى. تەك لوندوندا سول بانكتىڭ توراعاسىنىڭ ايەلى 30 ميلليون دوللارعا اشەكەيلەر العاندا ۇستالىندى. سول 30 ميلليون دوللار قازاقتىكى ەمەس پە؟

ءبىز سىننان ەمەس، ەلدەن اقشانى زاڭسىز الىپ كەتۋگە جول بەرگەن جانە ۇرلانعان نارسەلەردى وففشوردانقايتارۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىندەردەن قورقۋىمىز كەرەك. مەن وسى تاقىرىپقا جاقىن ادام رەتىندە رەفورمالار مەن كەيبىر قوزعالىس بار ەكەنى تۋرالى بىلەمىن. بىراق...

كەيدە ءبىزدىڭ ورگاندار ءۇشىن «قوزعالىس» ناتيجەدەن ماڭىزدى دەگەن ويعا قالام. ال، قوعامعا ناتيجە كەرەك.

وسى ورايدا، «اق جول» فراكتسياسى جەمقورلىققا قارسى باسقا دا ساۋالدار دايىنداپ جاتىر. ناقتى فاكتىلەر دە بار. سوندىقتان تاعى سىنعا قالىپ جاتساق، تاڭقالماڭىز. مۇنداي «جاۋاپتارعا» كەزىككەنىمىز بىرەۋدىڭ «قورجىنىنىڭ مايلانۋىنا» كەدەرگى كەلتىرگەنىمىزدى بىلدىرەدى.

-ءسىز پارلامەنتە كوتەرگەن تاعى ءبىر باستاما – ول مەملەكەتتىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ بولدى. قازاقستان ەمەس - قازاق رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋدى ۇسىندىڭىز. بۇل قوعامدا قولداۋ تاپقانىمەن، بيلىك وكىلدەرى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. ءتىپتى، ول كەزدەگى سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا اشىق قارسى بولدى...

-بۇل ەڭ الدىمەن، «الاش» ارىستارىنىڭ الدىنداعى مەنىڭ بورىشىم دەپ ەسەپتەيمىن. تەك ولاردىڭ ەرلىگى مەن قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا، قازاق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

1917 جىلى «الاش» اۆتونومياسىن قۇرىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى رەسەي قۇرىلتاي جينالىسىمەن، ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن جانە ۋفا ديرەكتورياسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ، اسكەري وداقتاس بولدى. بىراق، «الاشتىڭ» اسكەرلەرى مەن ولاردىڭ ەكىجۇزدى رەسەيلىك سەرىكتەستەرى بولشەۆيكتەردىڭ قاتىگەز باسقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە المادى.

قازاقتىڭ ۇلت قايراتكەرلەرى قۇرعان تۇركىستان اۆتونومياسى دا كۇشپەن تاراتىلدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ بارلىعى قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىندا جاڭا مەملەكەتتىلىككە ۇمتىلىستىڭ ۇلگىسى رەتىندە ءىز قالدىردى.

سونداي قيىن زاماندا ەلدى اپاتتان امان الىپ شىعۋ ءۇشىن «الاشوردا» جەتەكشىلەرى سوۆەت وكىمەتىمەن كەلىسسوزگە بارىپ، كيررەۆكوم قۇرامىنا ەنىپ، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتتى، ەڭ الدىمەن – قازاق جەرىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەستى. 1920 جىلى تامىز ايىندا موسكۆادا سوۆناركوم شەكارا ماسەلەسىن جان الىسىپ تالقىلاعاندا، ءالىمحان ەرمەكوۆ بىرنەشە رەت بايانداما جاسادى. وسى جۇمىسقا احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحان جانە باسقا دا قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ 12 مۇشەسى تىكەلەي قاتىستى.

سوندا ولار ارنايى ەكسپەديتسيالاردا جيناستىرعان عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن دالەلدەپ شىقتى.

ناتيجەسىندە، سول جىلى قىرعىز اۆتونومدى كەڭەستىك رەسپۋبليكا قۇرىلىپ، 1925-ءشى جىلدان باستاپ وعان حالقىمىزدىڭ ءتول «قازاق» دەگەن اتاۋى بەرىلدى.

كەلەسى، 2020 جىلى مەملەكەتتىلىك تۇرعىسىنان بولاشاق تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىنا اينالعان كسرو قۇرامىنداعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ (اكسر، كەيىن كسر) قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى.

مىسال رەتىندە ايتايىن، بىلتىر ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتسە، بيىل رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ءپۋتيننىڭ رەسمي جارلىعىمەن «الاشوردانىڭ» قۇرداسى – باشقۇرت رەسپۋبليكاسى 100-جىلدىعىن تويلادى.

وسى ورايدا، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى، بىرىنشىدەن، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىنا مەملەكەتتىك دارەجەدە كوڭىل ءبولىنىپ، بۇل داتانى لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋدى ۇسىندى.

ەكىنشىدەن، ءبىز رەسپۋبليكانىڭ 100 جىلدىعى شەڭبەرىندە «قازاق رەسپۋبليكاسى» اتاۋىن رەسمي تۇردە پايدالانۋ قاجەت ەكەنىن ايتتىق.تاريحي تۇرعىدان الىپ قارايتىن بولساق، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ «قازاق اكسر»، «قازاق كسر» اتاۋلارىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا پارا-پار ەمەس جانە دە رەسمي اتاۋ رەتىندە 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا پايدا بولعان.

-باستاماعا قازىرگى پرەزيدەنت (ول كەزدەگى سەناتور) توقاەۆ قارسى بولدى. بيلىكتىڭ، لاۋازىمدى ازاماتتاردىڭ رەاكتسياسىن كوردىڭىز... سويتسە دە باستاما ءالى كۇشىندە مە؟

-بيلىكتىڭ، اسىرەسە جاڭا مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەاكتسياسىن كورىپ وتىرسىز...سودان-اق، بۇل باستامانىڭ قولداۋ تاپپايتىنىنا كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. بىراق، ساياساتكەر رەتىندە مەن بىلەم، ەڭ ماڭىزدى يدەيالار كوپشىلىك تالقىسى ارقىلى ءپىسىپ جەتىلەدى. تەك سول يدەيانى ولتىرۋگە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. جوعارىدا ءوزىڭىز ەسكە تۇسىرگەن الەۋمەتتىك جاتاقحانا ماسەلەسى بار عوي...سول باستامانى ءسىز ەكەۋىمىز العاش كوتەرگەندە قانشا جۇرت سىناپ، ءتىپتى مازاق ەتكەندەي بولدى. ەندى مىنە، بۇگىن سول جاتاقحانالاردى اكىمدەر جارىسىپ سالىپ جاتىر.

ال بۇل جولى ءبىز ميلليون ەسە ماڭىزدى باستاما كوتەرىپ وتىرمىز. بۇل تاريحي ماسەلە. ارينە، وعان قارسى شىققاندار از ەمەس. بىراق ءبىز سول يدەيانى ولتىرۋگە جول بەرمەۋمىز كەرەك.

التى عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حاندىعىنىڭ مۇراگەرى، ءتىپتى توتاليتارلى جۇيە مويىنداعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتى ەرتەمە مە، كەش پە، ءوز ورنىنا كەلەدى. وعان ەشقانداي دا ەش كۇمان بولماسىن!

-ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

-سىزدەرگە دە العىس ايتامىن! ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك!

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى، نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz