وزبەكستانداعى قازاقستان

جىلىنا وراي

 

دوستار

1962 جىلعى، مامىردىڭ 15-ءى. تامىلجىعان كوكتەم. تاڭعى ون ءبىردىڭ شاماسى. اەروپورت ىعى-جىعى. الماتى اسپانى شايداي اشىق. جازۋشىلار، اقىندار، ارتيستەر ءبارى كوشىپ شىققانداي. يل-18 سامولەتىنەن تۇسكەن وزبەك ادەبيەتى مەن مادەنيەتى وكىلدەرى قازاقستاندىق دوستارىنىڭ مەيىربان قۇشاعىندا.

– وو، عافۋر، باۋىرىم...

– ياشين... حاليماحان، اينالايىن...

– ميرتەمير، جيەن!

– زۋلفيا...

– امان-ساۋ... قوش كەلدىڭىزدەر!

اەروپورت ءتورى ۋ-شۋ: بىرەۋ-بىرەۋدى قۇشاقتاعان، بىرەۋ ءوزىنىڭ ساعىنعان دوسىن تىك كوتەرىپ جەرگە قويىپ جاتقان، ءسۇيىپ جاتقان... ارىرەكتە ۇلتتىق كيىممەن گۇل قۇشاقتاپ تۇرعان قاراكوز قىزدار وزدەرىن نىساناعا الدى: گۇلزار ورىنىنان قوزعالعانداي. گۇلدەر!.. گۇلدەر!.. ءالى جاپىراقتارىنان ۇزىلمەگەن دەستە-دەستە الۋان گۇلدەر. ءبىر كەزدە اۆنەر باراەۆتىڭ جاعىنا ءتىل ءبىتتى. عافۋر اعا ەشكىمنىڭ ءىلتيپاتىنسىز يىعىن قيقاڭداتىپ، ورتادا بيلەي جونەلدى. ايعاي، كۇلكى...

اەروپورتتا قىسقا عانا ميتينگ بولىپ، ءسابيت اعا سىپايى عانا: «قوش كەلدىڭىزدەر!» دەگەن سوڭ، ءبارىمىز جەڭىل كولىكتەرگە وتىرىپ، دەلەگاتسياعا ارنايى بولىنگەن ورىنعا مينيسترلەر ءۇيىنىڭ تاۋداعى باعىنا قاراي بەت الدىق.

مينيسترلەر ءۇيىنىڭ باعى قىسى-جازى جايناپ تۇرادى ەكەن. باقتاعى عيماراتتار جاپ-جاسىل اعاشتارعا كومىلىپ كەتىپتى. ەلگەزەك فوتوگرافتار عيمارات الدىندا سۋرەتكە تۇسىرمەكشى بولىپ، ونكۇندىككە قاتىسۋشىلاردى ءبىر جەرگە جيناعاندارىندا ايبەك جازۋشىنى كورىپ قالدىم. كەيىن بىلسەم، ول كىسىگە سامولەتپەن ۇشۋ ساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىندىكتەن، پويىزبەن بىزدەن ءسال بۇرىن كەلىپتى. سۋرەتكە ءتۇسىپ بولعاننان سوڭ، باسشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ايبەك جازۋشىعا قارايلاپ ءجۇرۋىمدى دايىندادى. ول كىسى قينالىپ سويلەسەتىن، سويلەسكەنىندە دە، دۇنيەنىڭ ءسوزىن ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەپ، سول ءبىر اۋىز ءسوزدى دە ىشكى ءبىر تەبىرەنىسپەن تۇتىعىپ زورعا ايتاتىن. مەن باستىعىمىزدىڭ الگى ءسوزىن وزىمشە: «ايبەك جازۋشى قازاق تۋعاندارىنىڭ ءسوزىن وتە جاقسى تۇسىنەدى. مەن قازاقتاردىڭ ءسوزىن ايبەك جازۋشىعا ەمەس، ايبەكتىڭ قينالىپ ايتقان ءبىر ءسوزىن – كوكەيىندەگى جەتكىزە الماعان پىكىرلەرىن قازاق اعايىندارىمىزعا اۋدارىپ بەرۋىم كەرەك دەگەن سىڭايدا ءتۇسىندىم.

بەلگىلەنگەن باعىت بويىنشا ەرتەڭىنە الماتىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى ەسىك كولىنە بارۋىمىز كەرەك. ول جەردەن قايتاردا سول ماڭايداعى اۋىلداردا كەزدەسۋ وتكىزۋىمىز كەرەك ەدى. سۇيرىكتەي جەڭىل ماشينالار تەگىس اسفالت جولدان ەسىك كولىنە قاراي زىمىراپ بارادى. كەشە عانا جۋىلعان ايناداي جارقىراپ تۇرعان اسپاندى سۇر بۇلتتار تورلاپ الىپتى. ءبىز جاقىنداي بەرە، سۇرعىلت بۇلتتار ۇدەرە كوشىپ، اقىرىن-اقىرىن سۋىق تامشىلارىن توگە بەردى. جول بويى ەسىككە بارعانشا جاپ-جاسىل... قۇددى جۇماقتىڭ وزىندەي.

– ەسىككە دەيىن قانشا شاقىرىم؟ – دەپ سۇرادىم جانىمدا وتىرعان بەيتانىستان.

– جەتپىس بەس.

– بۇل كولدى نەگە ەسىك دەيدى؟

– كول تاۋدىڭ ۇستىندە. سول تاۋدىڭ ۇستىندە قالاعا جەل كەلىپ تۇراتىن ءبىر كەتىك بار. سول كەتىكتى ەسىك دەيمىز...

– ە، سالقىن كىرىپ تۇراتىن ەسىك دەگەن ماعىنادا ەكەن عوي.

– يا. كەيبىر ورىس اعايىندارىمىزدىڭ ەسىككە ءتىلى كەلمەي، «يسسيك» دەيدى. ول «يسسيككۋل» قىرعىزدا عوي...

– ەە...

– سولاي...

قانشا جۇرگەنىمىزدەن كەيىن، بۇرالاڭ-بۇرالاڭ اسفالت جولدان جوعارىعا ورلەي باستادىق. ەندى جاسىل جەلەكتەن گورى جارتاس تاستار، قيا تاۋدىڭ ەتەگى، جوتادا قىلتيا وسكەن كوكپەڭبەك شىرشالار كوزگە تۇسە باستادى. ءبىز ماشينالار شەرۋىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتقاندىقتان، الدىمىزداعى ماشينالاردىڭ جوتاعا شىعىپ، اينالىپ توقتاپ جاتقانىن كورىپ كەلەمىز. ءبىز وتىرعان ماشينا دا سول ماشينالار جانىنا بارىپ توقتادى. توقتاعان جەرىمىز بيىكتە بولعاسىن با، كول سونادايدان كورىنىپ تۇردى. كىشكەنتاي عانا ەكەن. اينالاسى تاۋ. سۋى سونداي تۇنىق، ءارى جاپ-جاسىل. تاۋ باۋرايلارى قۇددى ەرتەگىلەردەگى جاپ-جاسىل شىرشالار. ءبىر ۇناماعانى – سالقىنىراق... كولدە ءۇش-ءتورت موتورلى قايىق دىرىلداپ، و شەتىنەن بۇ شەتىنە بالىقتاي ەركىن ءجۇزىپ ءجۇر. بىرەۋلەر ماشينادان تۇسە سالىسىمەن اسەرىن جاسىرا الماي: «و-و!» – دەسىپ جاتىر.

سونداي عانا كول بويىنا اينالاسى بيىك تاقتايدان پانا باستىرما قىلىپ قويعان. ول اجەپتەۋىر كەڭ ەكەن. ءبارىمىز سول جەردە كولدى تاماشالادىق. ايبەك جازۋشىمەن بىرگە ءجۇرۋىم ويىمنان تارس شىعىپ كەتىپتى. دەرەۋ ونىڭ الدىنا باردىم. جازۋشىنىڭ سول كەزدەگى جاعدايىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن ەدى. ول بۇتىندەي كول كورىنىسىنە بەرىلگەن، اسەرلەنگەننەن بولۋ كەرەك، كوزدەرى شامادان تىس ۇلكەيىپ، توبەتەيى ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىڭقىراپ كەتىپتى.

ءبىر كەزدە قايىقشىلار ءبىز تۇرعان باستىرماعا جاقىنداپ كەلدى دە، قايىقشى جىگىت تۇرعاندارعا ءتىل قاتتى:

– مارحابات...

باستىرمادا الا قۇيىن باستالىپ كەتتى. كەنەتتەن ايبەك جازۋشى جەڭىمنەن تارتىپ قالدى:

– جۇرىڭىز!..

قاراسام، ول ابايلاپ قانا قايىققا اياعىن قويىپ جاتىر. مەن دەرەۋ جازۋشىنى سۇيەپ، شايقالىپ تۇرعان قايىققا مىنۋىنە جاردەم بەردىم دا، ءوزىم دە سول كىسىنىڭ جانىنا وتىرىپ الدىم. قايىق دارىلداپ، شايقاتىلا-شايقاتىلا ورنىنان جىلجىدى. جازۋشى ءماز بولىپ، الدەنەگە قارق-قارق كۇلدى، ارتتا قالعاندارعا جەڭىل عانا قول بۇلعادى.

قايىق كول ورتاسىنا  قاراي بەتتەدى. اينالا جاپ-جاسىل، سۇر بۇلتتار جوڭكىلە كوشىپ، تاۋ شىڭدارىن جالاي جىلجىپ جاتىر. نەگىزى سۇلۋلىقتى جوعارى باعالايتىن ايبەك جازۋشىعا اسپاننىڭ قاباق ءتۇيۋى اسەر ەتپەگەندەي، توڭىرەكتەن كوز الماي، نۇقىل ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا ايتىپ كەلەدى:

– ادەمى!

وسى قالىپتا يىعىمدا فوتواپپارات بارلىعى ەسكە تۇسە قالدى. «مىناداي اۋادا شىعار ما ەكەن؟ تاۋەكەل!» اپپاراتتى الىپ، جانىمدا وتىرعان جازۋشىعا تۋرالادىم. ول مۇنى سەزگەن دە جوق. سەزسە دە قازىر كوڭىل بولمەيتىن جاعدايدا ەدى. مەن اپپاراتىمدى سايلاپ، جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر مارتە: «ادەمى!» – دەۋىن كۇتىپ وتىرمىن. مىنە... مىنە، مىنە... شىرق...

قايىق اقىرىن جاعالاۋعا كەلدى. ءبىز تۇستىك، باسقالار ءمىندى. باسقالار دا ءبىر اۋىق سەيىلدەگەسىن، قوناق كۇتۋشىلەر كولدىڭ ارعى بەتىندە كيىز ءۇي تىگىلگەنىن، ول جەردە قوناقتاردى كۇتىپ وتىرعانىن، قىمىز بارلىعىن ايتىستى. تاعى قايىققا ءمىنىپ، ارعى جاعالاۋعا وتتىك. جاعالاۋدا مايدا شاعىل تاستار. ۇستىندە زورعا ادىمداپ بارا جاتىپ، مەندە تاعى ءبىر سۋرەتكە ءتۇسىرۋ جايلى وي پايدا بولدى. بۇل كەزدە ايبەك جازۋشى عابيت اعا مۇسىرەپوۆپەن اقىرىن اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتقان.

سالدەن سوڭ الگى كيىز ءۇي تىگىلگەن جەرگە كەلدىك. وتاۋ ۇستىنە اپپاق كيىز جابىلعان، جاپ-جاڭا ۋىقتار، الا ارقاندار مەن و جاعىنان، بۇ جاعىنان بايلاپ تاستاپتى. وتاۋدىڭ ءىشى ودان دا اسەم. ادەتتە وتاۋ دەگەندى اعاشتان جاسايتىن. بۇل وتاۋدىڭ كەرەگەلەرى دە، ۋىقتارى دا شاڭىراعى دا تەمىردەن جاسالىنعان ەدى. استىنا گۇلدى كيىزدەر، جۇمساق كورپەشەلەر توسەلگەن. توردە عافۋر اكا، ءسابيت اعا، ايبەك جازۋشى، ياشين اكا، حاليما اپا، ءابىلدا اعا، مىرتەمىر اكا، حاميت اكا، عابيدەن اعا.... قويىڭىزشى، ادەبيەتىمىزدىڭ بارلىق مايتالمان اقساقالدارى ۇزاق جولدان شارشاپ كەلگەندەي، قازاقشاسىنا جامباستاسىپ، ءازىل-قالجىڭدى قىزدىرا باستادى. جاپ-جاس،  كوزدەرى جاۋدىرەگەن قازاق قىزدارى وزبەكتىڭ ۇلتتىق كيىمىمەن قوناقتارعا قىمىز ۇلەستىرۋدە. قىمىزدىڭ قىزۋىنان بولسا كەرەك، اۋەلى اقىندىق، كەيىن ءبىر جاقتا قازاقشا ولەڭ، ءبىر جاقتا وزبەكشە ءان باستالىپ كەتتى. حاليما اپا ەسكى وزبەك جىرلارىنىڭ ءبىرىن شىرقادى:

«الماداي، انارىنا تابىندىم،

توپ-توپ رايحانىنا تابىندىم...»

ءاندى دەمەگەن شاپالاق، ىسقىرىق... جۇزدەرىندە قۋانىش: ءبىر-بىرىنە جاقىن ادامدار عانا دوستارىنا سونداي رياسىز، سونداي پاك قالىپتا كۇلىسە الادى.

الدەكىم قوناق كۇتۋشىلەردەن ەرتەڭگى باعىتتى سۇراپ قالدى.

–  ەرتەڭ وبلىستارعا كەتەمىز، –  دەدى عابيت اعا. ول كەزدەرى ول قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ  ءبىرىنشى حاتشىسى ەدى.

– سامولەتپەن بە، پويىزبەن بە؟ – دەپ سۇرادى عافۋر اكا.

– پويىزدا قازاقستان جەرىن ءبىر ايدا دا ارالاپ شىعا المايسىڭ. نەمەنە سەن اپتالىققا كەلدىڭ بە، جوق، ءبىر اي جۇرۋگە مە؟ – دەپ كۇلدى ءسابيت اعا. – ارينە سامولەتتە...

– قىمىزدى سامولەتتە وتىرىپ ىشكەننەن، پويىزدا جاتىپ ىشكەن جاقسى ەمەس پا ؟ – دەپ كۇلدى عافۋر اعا.

– مىنانىڭ ءسوزىن قاراشى...

وتاۋ ءىشى ءازىل-قالجىڭ، شات كۇلكىگە تولىپ كەتتى. عافۋر اكا ءسال ءسابيت اعا جاققا ەڭكەيىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى:

– ايبەك اكامىز سامولەتتا قينالادى عوي...

ءسابيت اعا بۇل اڭگىمەدەن سەكەم الىپ قالدى. بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن بىرەۋ ەسىتتى، بىرەۋ ەسىتپەدى.

– ونداي بولسا، مۇسانى ءوزىم الىپ قالام... – دەدى ءسابيت اعا عافۋر اكانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، قالانى كورسەتەم. دالانى كورسەتەم. تاۋعا الىپ شىعام.

بۇل اڭگىمەگە عافۋر  اكانىڭ كوڭىلى تولدى ما، باسقا سويلەمەدى. مەن ءساتىن تاۋىپ، ءسابيت اعانىڭ  جانىنا باردىم دا اقىرىن:

– مەن دە قالايىن با، ءسابيت اعا؟ – دەدىم. اعامىز اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن دەرەۋ ءتۇسىندى.

– جوق، سارىبالا، سەن كەتە بەر. مۇسا ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى اۋدارماي-اق تۇسىنەمىز، – دەدى ول. – بارا بەر، قالقام.

ەكىنشى كۇنى دەلەگاتسيا كومىرگە كەن قاراعاندى، استىقتى اقمولا، مىسقا باي جەزقازعان وبلىستارىن، بۋراباي دەپ اتالاتىن جۇماق جەرلەردى، باۋىرىنا سەكسەن كول ورنالاسقان كوكشەتاۋ كەلبەتىن، بالىعى مول بالقاش تەڭىزىن كورگەلى، جايساڭ ادامدارمەن ديدارلاسۋعا سامولەتپەن ۇشىپ كەتتى دە، ايبەك جازۋشى ءسابيت اعانىڭ قاراماعىندا قالدى...

 

تاس

دەلەگاتسيا ساپارعا اتتانعان كۇنى ءسابيت اعا ايبەك جازۋشىنى ۇيىنە شاقىردى. داستارقان ۇستىندە وتىرىپ تا، قوناق كەشەگى اسەرىنەن ايىقپاعان ەدى. كەشە ءسابيت اعا ايبەك جازۋشىنى ءوزىنىڭ قارا «زيم» اۆتوماشيناسىمەن قالانى ارالاتقان، تۇستەن كەيىن ولاردى قالا شەتىندەگى ءبىر سوۆحوزعا الىپ بارىپ، جاڭادان سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستارمەن تانىستىرعان-دى. ول جەردەن قايتىپ كەلە جاتىپ، دوسىنا ەندى ىرگەتاسى قالانىپ جاتقان جاڭا ەلدى-مەكەن «نوۆايا الماتينكانى» كورسەتكەن ەدى. ءدال قازىر ايبەك جازۋشى ءماريام اپانىڭ ءسۇت قاتقان شايىن ءىشىپ وتىرىپ تا، كەشە تاماشالاعان نىساندارىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، كوزدەرىن باقىرايتىپ، وزىنشە: «ءيا-ءا!» – دەپ قويار، بۇل جايلاردى ءسابيت اعامەن بولىسەيىن دەسە، تىلىندەگى سوزدەردى ويىندا سايراپ تۇرعان جايلاردى تىلىنەن شىعارا الماي قينالار ەدى. بۇل ساتتە ءسابيت اعا اعايىنىنىڭ تاماعىنا كەپتەلگەن نيەتىن ايتپاسا دا ءتۇسىنىپ تۇرار، ءبىر شەتىنەن كوڭىلىندە دوسىنا دەگەندە جاراتىلىستىڭ تارلىق جاساعانىنا قاپا دا ەدى.

– مۇسا، بۇگىن تاۋعا شىعامىز، – دەدى ءسابيت اعا جازۋشىعا ءيىلىپ. ءسابيت اعا جازۋشىنى «مۇسا» دەپ اتايتىن. ەگەر ونىڭ ەسىمىن تولىق ايتقىسى كەلسە، «مۇسا ايبەك» دەيتىن.

ايبەك جازۋشى اۋەلى ماقۇل دەگەندەي، باسىن ءبىر-ەكى يزەدى دە، ريزالىعىن ءبىراۋىز سوزبەن جەتكىزدى.

– جاقسى!

تاڭعى استان سوڭ، ءماريام اپا ەكى اعايىندىنى شىعارىپ سالدى. ولار ماشيناعا وتىرىپ، تاۋعا قاراي بەتتەدى. باراتىن جەرلەرى الماتىنىڭ جوعارىسىندا، ون التى شاقىرىم بيىكتىكتە ەدى. ماشينا تەگىس اسفالت جولمەن توبەشىككە قاراي زىمىراپ بارادى. جولدىڭ ەكى قاپتالى اعاشتارمەن كومكەرىلگەن. جاپ-جاسىل. اعاشتاردىڭ تاساسىندا ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ باقتارى، وقۋشىلاردىڭ لاگەرلەرى، پانسيوناتتار، ساناتوريلەر، تۋريستەر دەمالاتىن عيماراتتار ورنالاسقان. ولاردىڭ شەگى جوقتاي كورىنەتىن. ءسابيت اعا جول-جونەكەي: «مىنە، بۇل جەردە – مىناۋ، مىنە بۇل جەردە – اناۋ...» دەپ ايبەك جازۋشىعا مالىمەت بەرىپ بارار، ول بولسا ىشكى قۋانىشىن ىركە الماي، جولداسىنىڭ اڭگىمەسىن باس يزەپ قۇپتار، ءارى قايران قالىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قويار. كولىك تاۋعا جاقىنداعان كەزدە ءسابيت اعا بۇل جەردىڭ «مەدەۋ» دەپ اتالاتىنىن، ىلگەرىدە بۇل جەر مەدەۋ دەگەن ءبىر قازاق بايىنىڭ مەنشىگىنە قاراعانىن ايتتى.

– مەدەۋ دەگەنى قۋات دەگەنى عوي، – دەدى ول «مەدەۋ» سوزىنە تۇسىنىك بەرىپ.

– يا، مەدەت، مادور، – دەدى ايبەك ءسابيتتىڭ ءسوزىن قورىتىپ. – بار، بار، بىزدە...

– ەندى ونى گازەتتەر «مەدەو» دەپ جازىپ جاتىر، – دەپ ىقىلاسپەن جىميدى ءسابيت اعا. ونىڭ بىتىك كوزدەرى ودان بەتەر جۇمىلىپ كەتتى.

– فر... فرانتسۋزشا، – دەپ ايبەك جاس بالاشا راحاتتانىپ كۇلدى.

– سورلى مەدەۋ... – دەدى ءسابيت اعا كۇلكىسىن ارەڭ تەجەپ. – مالىنىڭ ەسەبى بولماعان. مىڭعىرعان باي بولعان...

سول كەزدە ايبەك كۇتپەگەن جەردەن:

– انە، قوي... – دەپ قالدى ماشينا ايناسىنان سايدى نۇسقاپ. ءسابيت اعا دا ىقىلاسسىز سايعا قارادى. ساي ءىشى شىنىمەن دە وتار-وتار قويلارمەن تولىپ كەتكەندەي... قۇددى قويلارعا ۇقساپ، ۇلكەندى-كىشىلى اپپاق-اپپاق جارتاستار شاشىلىپ جاتىر. بۇل ورىستەپ، جايىلىپ جۇرگەن قويلاردىڭ ءدال ءوزى ەدى. بۇل ۇقساستىقتان ءسابيت اعا دا قۇر قالمادى.

– مەدەۋدىڭ قويلارى! – دەدى ول قۋانىپ.

ماشينا جوتاعا كوتەرىلگەنشە، اينالا توڭىرەككە سۇقتانا قاراپ، وزبەك جازۋشىسى وزىمەن-ءوزى بولىپ، جانىندا ءسابيت اعانىڭ كەلە جاتقانىن دا ۇمىتقان. ساي تۇبىندە تاستان-تاسقا ۇرىلىپ، اساۋ اققان كوكپەڭبەك سۋعا ءبىر ءسات قادالىپ، توقتاپ قالدى.

ءبىر كەزدە ول سۋدى كورسەتىپ:

– وو-و، سالقىن... سالقىن... – دەدى.

مۇنى ءسابيت اعا وزىنشە ءتۇسىندى. «جىلىراق كيىم الىپ شىقپاعانىمدى قارا!»

ءسابيت اعانىڭ ۇستىندە توق كوك كاستوم، باسىنان كۇندە تاستامايتىن قارا ماقپال تاقيا. ايبەك جازۋشىنىڭ ۇستىندە مايدا جولاق كوك كاستوم، ىشىنەن سۇر لاۆسان كويلەك كيىپ العان. باسىندا قىرى سىنباعان الا تاقياسى.

ءيا، بۇل جەردىڭ اۋاسى قالا اۋاسىنان كوپ ەرەكشەلەنەدى. ءسابيت اعانىڭ اۋرەلەنەتىنىندەي بار. ءۇستى-باسى قالىڭ عوي، سولاي بولسا دا، مۇسانى تەزىرەك الىپ كەتپەسەم بولمايدى،» – دەپ ويلادى ءسابيت اعا.

– مۇسا، ءجۇر كەتتىك.

ايبەك وعان ەردى. تومەنگە ءتۇسىپ بارا جاتىپ، ءسابيت اعا بۇل جەرلەردىڭ تابيعاتى جايلى، كوكتەم كەزدەرى الاتاۋدىڭ باسىنداعى قار ەرىپ، مىنا ساي تولىپ اعاتىنى، ساي تولىپ اققاندا قالا تۇرعىندارى جۇرەكتەرى ۇشىپ جۇرەتىن... كوپ ۋاقىتتان بەرى قالا تۇرعىندارىن سەل قاۋپىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن، قانشا-قانشا ماماندار باس قاتىرىپ جاتقاندىعىن اڭگىمەلەپ بەردى. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، سول ماڭايعا الىپ توعان قۇرىپ، سۋ ارناسى بوگەلۋ ءۇشىن، تومەننەن تاعى باقۋات بوگەتتەر قويىلۋ كەرەك ەكەن. ايبەك جازۋشى بۇل اڭگىمەلەردى ىنتا-ىقىلاسپەن ەسىتىپ كەلە جاتىپ، كەنەت توقتاي قالدى. دوسىنا ساي جاقتى نۇسقاپ:

– وو-و... تاس... – دەدى.

راسىندا دا، قۇددى قولمەن قۇيىپ، سىلاعانداي جۇپ-جۇمىر، ۇلكەندىگى كىشى وتاۋداي كەلەتىن ءبىر تاس سايدىڭ ورتاسىندا جاتىر. سارقىراپ اققان سۋ تاستىڭ ەكى جانىنان ءبولىنىپ وتەر ەدى. مىنانى قاراڭىز، ءسابيت اعا بۇل ارادان بىرنەشە رەت ءوتىپ، مىنا تاستى بايقاماپتى. سۋ ەكپىندەپ قۇلاعانمەن، وتە ساياز، تاعى اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان جارتاستار ادىم اتتاعان سايىن كەزدەسىپ، تاستان-تاسقا سەكىرىپ، وزەننىڭ و شەتىنەن بۇ شەتىنە بەيمارال وتۋگە بولادى. كەلىسىپ العانداي، قوس اعايىندى سايعا ءتۇسىپ، جاڭاعى جۇمىر تاستىڭ الدىنا بارىستى. ايبەك جازۋشى تاسقا جاقىنداپ: «اا-ا... اا-ا،» – دەپ ونى الاقانىمەن سيپالاپ، جاراتىلىستىڭ شەبەرلىگىنە تاڭىرقاپ تۇردى. مۇنى ىشىنەن ءتۇسىنىپ تۇرعان ءسابيت اعا دا ازىلدەسكىسى كەلىپ، ءارى وجەتتىگى ۇستاپ:

– اي، مۇسا! سول تاستى مەن ساعان سىيلادىم، ال! – دەدى.

ايبەك جازۋشى بۇل ءسوزدىڭ استارىنان ۇلكەن جومارتتىقتى تانىدى ما، قۋانعاننان با، كوزدەرى شوقتاي جايناپ كەتتى.

ءسابيت اعاعا قاراپ:

– جاق-جاقسى!.. كۇشتى!.. – دەپ قويدى دا، اتتىڭ جالىن سيپاعانداي، سىيعا بەرىلگەن تاستى تاعى ءبىر سيپاپ، شاپاتتاپ قويدى.

– اا-ا...

دوسى قاتتى قۋانعان ەدى.

 

ەگور سامويلوۆيچ

ء(سابيت اعادان ەسىتىپ…)

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءدالىزى. ءۇش-ءتورت جاس جازۋشى جاقىندا عانا قويىلعان كوك ءمارمار تاقتاعا تىعىلىسىپ، ءوزارا سويلەسىپ، ءمارمار تاقتاعا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، باقيلىق بولعان جازۋشىلاردىڭ اتى-جوندەرىن التىن ءتۇستى ارىپتەرمەن قاشاپ جازعان ەدى.

ول باسپالداقتان تومەنگە تۇسكەسىن، توپتانىپ تۇرعان جاستاردىڭ الدىنا كەلدى. ولار اقساقالعا سالەمدەسىپ، جول بەرىستى. ءسابيت اعا وڭ قولىن ماڭدايىنا كولەگەيلەپ، قابىرعاداعى ءمارمار تاقتاعا تىگىلدى. ونداعى جازۋلاردى ىشىنەن وقىدى. نەگىزى مۇنداي توپتىڭ ىشىندە ازىلدەپ، كۇلدىرىپ جۇرەتىن اعامىز انا دۇنيەدەگى قالامداستارىنىڭ رۋحىن سىيلاعاندىقتان بولسا كەرەك، ۇندەمەي ارتقا قايرىلىپ كەتە باردى. ەسىك الدىنا كەلىپ قالعانىندا، ساناسىندا وزگەشە وي قىلاڭىتتى. كۇنى بويى ۇيىنە بارعاندا دا، سول وي كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. اقىرى ديۆاننىڭ جانىنداعى كىشكەنتاي تۋمبوچكا ۇستىنە قويىلعان تەلەفونعا كەنەتتەن قولىن سوزدى.

– اللو، ءاي، ءابىلدا بار ما؟ جالعاي قويشى، قالقام... ءسابيت اعانىڭ ءابىلدا دەپ جاتقانى اقىن ءابىلدا تاجىباەۆ ەدى. ول سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنداعى حاتشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ىستەيتىن.

– اي، ءابىلدا، مەن عوي، اناۋ...

ءسابيت اعا تەلەفوندا قانشا سويلەستى. وداق فويەسىندە ءمارمار تاستىڭ قويىلعانى وتە ساۋاپتى ءىس بولعانىن ايتىپ، ونى قايسى مەكەمە بۇيىرعانىن، مارقۇمداردىڭ اتى-جوندەرىن تاسقا كىم، قايسى ۇستا ويىپ جازعانىن... جانە سول ۇستانىڭ وزىنە كەرەك بولىپ قالعانىن، ونى قايدان تابۋعا بولاتىنىن سۇرادى. ءابىلدا اعا ءبىر قىزىق ايتتى-اۋ دەيمىن، ءسابيت اعا جاتقان جەرىندە بۇكىل كەۋدەسىن سەلكىلدەتىپ، جادىراپ كۇلدى.

– قويا بەر، كەيىن وزىڭە ايتام، – دەدى ول كۇلكىسىن ارەڭ تىيىپ. و جاقتان ءابىلدا اعا جانە بىردەڭە دەگەن سياقتى، ءبىر ءپاس ءۇنسىز تۇردى دا، ءسوزىن جالعادى: – بولادى. ايتپەسە، سول ايتقان بالاڭدى ەرتەڭ جىبەر. دەمالىس قوي، ۇستا ۇيىندە بولار... مەنى الىپ بارسىن!

ەرتەڭىنە قارا «زيم» «كوك بازار» ماڭىنداعى كونە فين  ۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءابىلدا اعا جىبەرگەن بالا ەلگەزەك ەكەن. كولىكتەن لىپ ەتىپ ءتۇسىپ، داربازانى تىقىلداتپاستان-اق اۋلاعا كىرىپ كەتتى. ءسابيت اعا دا ماشينادان ءتۇسىپ، اينالانى تاماشالادى. كوڭلىندە ورتالىقتاعى جاڭا سالىنعان  جانە سالىنىپ جاتقان قۇرىلىس نىساندارىمەن قاتار، مىنا ءبىر كونە اعاشتان قيۋلاستىرىپ جاساعان، ءۇستىن-ءۇستىن بوياي بەرگەننەن ەسكىرىپ، اۋىرلاپ، جەرگە شوگە باستاعان فين ۇيلەرىنىڭ كەلەشەكتەگى كۇنىن ويلاپ تۇردى. «جاقىندا عانا قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسى دا وسى ماڭايدا ەدى، ءا! سول جەرلەردە دە ىستەگەن ەدىك، ءا...» – دەپ وي ەلەگىنەن وتكىزدى.

الگى بالا ىشتەن ءبىر ورىس كىسىنى ەرتىپ شىقتى. ول ءسال ەڭكىش تارتقان، بەت-اۋزى تارام-تارام ءاجىم، ءۇستى-باسى دا جۇپىنى، پاپيروستى كوپ شەككەننەن بولسا كەرەك، بارماقتارىنىڭ ۇشى، تىرناقتارى سارعايىپ كەتكەن. ءسابيت اعا ونى كورىسىمەن شارۋاسىنا كوشتى. «پوشىمى مىناۋ شىركىننىڭ، ءىسى قانداي؟» دەگەن وي لىپ ەتىپ ساناسىنان ءوتىپ، سۇلەسوق سالەم بەردى.

– يزدىراستي...

– زدراۆستۆۋيتە!

– كاك ۆەليشات ۆاس؟

– ەگور سامويلوۆيچ...

– ىزناشيت، پو-كازاحسكي جاگور سامويلوۆيچ... – دەپ كۇلدى.

– سولاي، اكساكال، – دەدى قازاقشالاپ ەگور سامويلوۆيچ.

– ويبوي، قازاقشا بىلگەنىڭ جاقسى بولدى-اۋ. قۇلاق سال، ەگور...

ءسابيت اعا ۇستاعا تاۋعا بارىپ، ءبىر ۇلكەن تاسقا ءۇش-ءتورت ءسوزدى قاشاپ جازۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ۇستاعا ءبارىبىر سىڭايلى، قولىنداعى «بەلوموردى» بۇرقىراتىپ، اعانىڭ سوزدەرىنە قۇلاق اسپاعانداي تۇر. اعا بار اڭگىمەسىن ايتىپ بولىپ، ۇستادان سۇرادى:

– بولا ما؟

– بول-ادى... – دەدى ۇستا نەگە ەكەنىن قايدام «بولادى» ءسوزىنىڭ سوڭىن سوزباقتاپ. – ءجۇز سوم...

– تورت اۋىز سوزگە مە؟ – دەدى ءسابيت اعا ونىڭ تاس توبەدەن ۇرعانداي اقىسىن ايتقانىنا رەنجىپ. – جەتپىس بەس السايشى...

ۇستا ۇندەمەي ۇيىنە كىرىپ كەتتى. «بۇنىسى نەسى؟ اقىسىنا كوڭىلى تولماعان شىعار. نەگە ءبىراۋىز ءسوز ايتپاي كىرىپ كەتتى؟» ءسابيت اعا سول ويمەن تۇرعاندا، قولىنا ءتۇسى وڭعان برەزەنت قالتاسىن كوتەرىپ، ۇيىنەن ۇستا شىعىپ كەلە جاتىر.

بۇگىن جەكسەنبى بولعاندىقتان، اعانىڭ ۇلكەن ۇلى ارىستان رولدە ەدى. ونىڭ جانىندا ءسابيت اعا اسا تاياعىنا تايانىپ وتىر. ۇستا – ارتقى ورىندىقتا وتىر. قالانىڭ كەدىر-بۇدىر كوشەلەرىنەن تاۋعا الىپ شىعاتىن تەگىس جولعا ءتۇسىپ العاندارىنان كەيىن، ءسابيت اعا ۇستانى سوزگە اينالدىردى. ونىڭ اڭگىمەلەرىنەن ءمالىم بولعانى، ۇستا جەرگىلىكتى ورىس ەكەن. سوعىستان بۇرىن پوليتەحنيكالىق تەحنيكۋمدا وقىپتى. كەيىن سوعىس. موسكۆا تۇبىندە شايقاسىپتى. پانفيلوۆشىلاردىڭ قۇرامىندا بولعان. قازىر قالا كوممۋنال قوجالىعىنىڭ مەكەمەسىندە ىستەيدى ەكەن. عيماراتتارعا كارنيز جاساپ، تاس جونار، ءتۇرلى ەستەلىكتەرگە ورنەك سالىپ، قاشاپ جازادى ەكەن. دەكوراتيۆ جۇمىستاردىڭ حاس شەبەرى كورىنەدى.

كولى سۇلۋ مەدەۋدىڭ جوتاسىنا كوتەرىلىپ، سارقىراپ اعىپ جاتقان سۋ بويىنا توقتادى. اعامىز ماشينادان تۇسكەسىن، ۇستاعا ورتادا جاتقان جۇمىر تاستى كورسەتتى. تابيعاتتىڭ شەبەرلىگىنە ۇستانىڭ دا اۋەسى كەلدى. ول تاستىڭ اينالاسىن تاماشالاپ، سۇيسىنگەننەن: «دا-ا!...» – دەپ جىبەردى.

– مىنا جەرىنە... – دەدى ءسابيت اعا كۇنگەي جاقتا جالتىراپ تۇرعان شەتىن تاياعىمەن كورسەتىپ. ۇستا ءسابيت اعا كورسەتكەن جەردى ءبىر-ەكى شامالاعاسىن:

– ۇزەڭگى كەرەك، اقساقال، – دەدى.

ارىستان «قازىر» دەدى دە، ماشيناسىنا وتىرىپ، تومەن قاراي  زاۋلاپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ول جينالمالى ساتى اكەلدى. ۇستا ساتىنى تاسقا سۇيەپ قويدى. ونىڭ استى سۋدا تۇر. سۋ استى ساياز، تۇنىقتىعىنان استىنداعى اق، كوك، قىزعىش ءتۇستى تاستار اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان ەدى. ۇستا بەرىك ورناتىپ بولعاسىن، بەرىرەككە كەلىپ، تاسقا تاعى قادالدى. قولىنداعى پاپيروسىن باسىپ-باسىپ ىشىنە تارتتى دا، قالدىعىن تاستادى.

– تەكست قايدا، اقساقال؟

ءسابيت اعا قالتا داپتەرىنەن ۇيىندە، ماشينكادا جازىپ دايىنداعان ءماتىندى وعان سوزدى:

«بۇل جۇمىر تاستى باۋىرىم مۇسا ايبەككە سىيعا تارتام.

                                            ءسابيت مۇقانۇلى

                                             3.06.1962 جىل».

ەگور ءسامويلوۆيچتىڭ ءاجىمدى جۇزىندە الدەنە جارق ەتكەندەي بولدى. قولدارى بىلىنەر-بىلىنبەس قالتىرادى. جاڭا عانا شەككەنىنە قاراماي، قالتاسىنان پاپيروس الىپ تۇتاتتى. ءبىر ماتىنگە، ءبىر تاسقا قاراي-قاراي تەمەكىنى تەرەڭ-تەرەڭ ىشىنە جۇتتى.

سوسىن:

– جارا-ايدى! – دەدى دە قولىنا ءبىر جۋان قالام الىپ، باسقىشقا كوتەرىلدى.

ۇستا اعاعا ءبىر جىميىپ قاراپ قويدى دا، تاسقا ويىلىپ جازىلاتىن ارىپتەردىڭ ورنىن قالامدا سىزا باستادى. ول نوبايىن ءبىر پاستە جاساپ قويدى. سوسىن ساتىدان ءتۇسىپ، ءوزى سىزعان جازۋلارعا ۇزاقتان قارادى. ونىڭ ارەكەتىندە باعاناعى سەلقوستىقتان گورى، سەرپىندى ىقىلاس پايدا بولعان ەدى. ىشكى تولعانىستان بولۋ كەرەك، ول تاعى پاپيروس تۇتاتتى. ونىڭ بۇل ادەتى ءسابيت اعانىڭ شامىنا تيە باستاعان بولسا دا، اپتاپ ىستىقتا تاستىڭ ۇستىنە مارجانداي تىزىلە باستاعان ارىپتەردى كورىپ، قۋانىشتى ەدى. ۇستا پاپيروستى وكپەسىن تولتىرا تارتىپ، قالدىعىن اتىپ جىبەردى دە:

– بۇل كىم؟ – دەپ سۇرادى تاستى نۇسقاپ.

– بۇل – تاس...

– جوو-و... – دەدى ەگور سامويلوۆيچ كۇلىپ. – ايبەكتى ايتام...

– باۋىرىم، دوسىم... جازۋشى. ءسابيت اعا ايبەك جازۋشىنىڭ سيپاتتاماسىن بەرە كەتتى. ونىڭ جاقىندا ونكۇندىككە بايلانىستى الماتىعا كەلگەنىن، تاۋعا شىققانىندا وسى تاسقا كوزى ءتۇسىپ، ونى دوسىنا سىيلاعانى، ونىڭ جازعان تۋىندىلارى... قويىڭىزشى، «ناۋايى» رومانى ءۇشىن، مەملەكەتتىك سىيلىق يەلەنگەنىنە دەيىن اڭگىمەلەپ بەردى. ەگور سامويلوۆيچ ادەتتەگىدەي ءسابيت اعانىڭ اڭگىمەسىنە ەشقانداي پىكىر بىلدىرمەي، ءۇنسىز تىڭدادى. موسكۆا تۇبىندە جارالانىپ، كەيىن گوسپيتالعا بارعانىن، كەيىن ساۋىعا باستاعانىندا ءبىر باق قونىپ، قولىنا وسى جازۋشىنىڭ «قۇتتى قان» رومانى ءتۇسىپ قالعانىن، سول-سول ەكەن وسى اۆتورعا ەرەكشە ءبىر مەيىر ويانعانىن ويىنان وتكىزدى. قازىر بولسا، سول سۇيىكتى جازۋشىسىنىڭ ەسىمىن تاسقا قاشاپ جازۋدى تاعدىر بۇيىرىپ تۇر... ول وسى ويمەن قاشاۋىن قولىنا الىپ بولعاسىن، ساتىعا كوتەرىلدى.

ءسابيت اعا جازۋشىلار باعىندا ماڭىزدى ءىسى بارلىعىن ايتىپ، ەگور سامويلوۆيچتان رۇقسات سۇراپ، كولىگىنە وتىرا باستادى. ول ماشينا ايناسىنان باسىن شىعارىپ، ۇستاعا سويلەدى:

– اي، ەگور، تۇسكى تاماقتى وسىندا الىپ كەلسىن بە؟

– وسىندا... – دەدى ۇستا ارتىنا قاراماي.

ءسابيت اعا جازۋشىلار باعىنا قاراي كەتتى. ساعات بىرلەردە ارىستان ۇستاعا تاماق الىپ كەلدى.

... ءسابيت اعا بۇل جەرگە كەشكى ساعات تورتتەر شاماسىندا كەلدى. ۇستا ەندى عانا جۇمىسىن اياقتاپ، حالاتىنىڭ ەتەگىمەن تەرىن ءسۇرتىپ، ءوزى جازعان جازۋلاردى ۇزاقتان تاماشالاپ تۇرعان ەكەن. ول ءسابيت اعانى كورىپ، بەرگى شەتتەگى تاسقا وتىرا قالدى دا، «مەيلى، جەكە ءوزى تاماشالاسىن» دەگەندەي پاپيروسىن تۇتاتا باستادى. اعا ماشينادان ءتۇسىپ، تۋرا تاستىڭ الدىنا كەلدى. ارىستان تاعى اس اكەلگەن-اۋ، جايپاقتاۋ جەرگە كوك كاسترولكانى قويدى. سوسىن اكەسىنىڭ جانىنا بارىپ، ول دا تاستاعى جازۋلاردى تاماشالاي باستادى. ءسابيت اعا جازۋلارعا قادالىپ قالعان. بەت-الپەتىنەن وعان ۇستانىڭ جۇمىسى وتە ۇناعانى بايقالدى.

ارىستان ىڭعايلى جەرگە گازەت جايىپ جىبەرىپ، كاسترولكاداعى تاعامداردى قويا باستادى. جانىندا ءبىر شولمەك «موسكوۆسكوە» بار... ءسابيت اعا جاقىنداپ كەلىپ، جارتاستاردىڭ بىرىنە وتىردى.

– ال، ارىستان، قۇي! – دەدى ۇلىنا يشارا جاساپ. قوس سىرلى ستاكان دا سومكەدەن شىعا كەلدى. ەكەۋىنە دە جارتى-جارتىدان اراق قۇيىلدى. ءسابيت اعا بۇل كەزدەرى اراق ىشپەيتىن، الدەقاشان قىمىز بەن «قۇرعاق» شاراپقا ءوتىپ العان ەدى. سولاي بولسا دا، ول ۇستانىڭ ەڭبەگىنە قۋانعانى سونشا، ستاكاندى قولىنا الىپ، وعان ىزەت جاسادى:

– قانە، ەگور، ال!

اۋەلى ۇستا، كەيىن ءسابيت اعا ستاكانداعى اراقتى سارقىپ ءىشتى. بوتەلكەنى تاۋىسقاندا، جان قالتاسىنان ءتورت قاعاز جيىرما بەس سومدىق الىپ، ەگور ءسامويلوۆيچتىڭ الدىنا قويدى.

«جەتپىس بەس سومعا كەلىسكەن ەدىك قوي، مەيلى، كوڭىلىمدەگىدەي ىستەپتى، سۇراعانىن بەرەيىن!» – دەدى ىشىنەن. ۇستا ءسابيت اعاعا ءبىر قاراپ، گازەت ۇستىندە جاتقان اقشالاردى الدىنان ارىرەك ىسىرىپ قويدى.

– الما-ايمىن!

– ەە، نەگە المايسىڭ؟! – دەدى ءسابيت اعا قايران بولىپ.

– ول كىسىگە مەن دە قىزمەتىمدى سىيلادىم... جازۋشى ەكەن.

ءسابيت اعا ىڭعايسىز جاعدايدا قالدى.

– مەنىكىنەن دە، سەنىڭ جىندىلىعىڭ ءوتىپ كەتتى-اۋ، باۋىرىم...

ەگور سامويلوۆيچ اعامىزدىڭ ايتقانىن تۋرا ماعىناسىمەن قابىلدادى. بۇل ءسوز  «شاپاعاتىڭ، مەيىر-ىقىلاسىڭ» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان ەدى. ولار تاعى ءبىر-ءبىر ستاكاننان ۇرتتاپ الىپ، اقشام تۇسىندا كولىككە وتىرىستى. اعامىز ماناعىداي الدىڭعى ورىندىققا ەمەس، ارتقا، ەگور ءسامويلوۆيچتىڭ جانىنا وتىرىپ العان. ويلاعان ءىسىنىڭ ناتيجەلى اياقتالعانىنا ما، يا ۇستانىڭ دوسى ايبەككە قۇرمەت قىلعانىنا ما، يا ىشكىلىكتىڭ قىزۋىنان با، ءجۇزى قىپ-قىزىل ءبورتىپ، سىعىرايعان كوزدەرى ودان بەتەر سىعىرايىپ كەتكەن. وڭ قولىندا تاياعى، سول قولىمەن ۇستانىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ، وتە كوڭىلدى، ەكەۋى ءان شىرقاپ كەلەدى...

ولار قاس قارايعاندا قالاعا جەتتى.

 

وزبەك بولساڭ، كەل بەرى!

1965 جىلى الماتىدا ءبىر كىتابىم باسىلاتىن بولىپ، سول سەبەپتەن تاعى بارىپ قالدىم. الماتىعا بارىپ، ءسابيت اعانى كورىپ، وعان سالەم بەرمەي كەتۋدى كۇنا ساناپ، ۇيىنە تەلەفون شالسام، ۇيدەگىلەر ونى تاۋدا، جازۋشىلار باعىندا دەپ ايتىستى. ادەبي باسقارمانىڭ ماشيناسىندا تاۋعا ءاپ-ساتتە جەتىپ باردىم.

بۇل باققا ەكىنشى رەت كەلۋىم ەدى. العاش كەلگەنىمدە كۇز مەزگىلى بولاتىن. اعاشتار جاپىراقتارىن توگىپ، باقتىڭ كوركى قاشىپ قالعان. جازۋشىلار دا سالقىن ءتۇسىپ قالعاننان بولار، سيرەكتەۋ ەدى. قازىر ماۋسىم ايى. باقتىڭ جايناعان تۇسى. ورتادا نەگىزگى كورپۋس كوزگە ۇرىپ تۇر: ادەمى، اپپاق، الدى گۇلزار. باسقا كوتتەدجدەر اعاشتار ورتاسىندا كومىلىپ قالعان. ورتادا اعاشتان سالىنعان ءۇيدىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇر. وعان قوسا، ارىقتان سارقىراپ سۋ اعىپ جاتىر. سول جەردە دەمالۋشى جازۋشىلاردان سۇراستىرىپ، ءسابيت اعانىڭ كوتتەدجىن تاپتىم. جاقىنداپ قالعانىمدا، كوتتەدج جاقتان بىرەۋ ايعاي سالدى:

– اي، قازاق، كەت ءارى!

مەن تابالدىرىقتا قوبالجىپ قالدىم. دەرەۋ ويىمدى جيناقتاپ:

– مەن – قازاق ەمەس، وزبەكپىن!

– وزبەك بولساڭ، كەل بەرى!

تۋرا ءسابيت اعا وتىرعان جەرگە كىرىپ باردىم. ەكەۋىمىز شۇرقىراسىپ قالدىق. تاشكەنتتەگى دوستارىنىڭ حال-احۋالىن سۇراپ بولعاسىن، ماناعى ءسوزى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى جانە نە ءۇشىن سولاي دەگەنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. اعامىزدىڭ سوزىنە قاراعاندا، ول قازىر قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى، ەتنوگرافى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى تريلوگياسىنىڭ ەكىنشى كىتابىن دايىنداپ جاتقان كەزى ەكەن. باققا كەلگەن كەيبىر ەرىككەندەر: «ءجۇر، ءسابيت اعانىڭ الدىنا بارىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسەيىك دەپ، جاپىرىلىپ كەلىپ، ول كىسىنى جۇمىستان قالدىرادى ەكەن. سودان كەيىن اعامىز اپامىزعا: «كۇندىزگى ساعات ەكىگە دەيىن الدىما ەشكىمدى كىرگىزبە! كەلەتىن ادام تۇستەن كەيىن كەلسىن،» – دەپ دايىنداپ قويعان ەكەن. ءبىراز انانى-مىنانى ءسوز قىلىپ وتىردىم دا، جاعدايىن ءتۇسىنىپ، كەتۋگە وقتالدىم.

– ەندى ءسابيت اعا، ماعان رۇقسات بەرسەڭىز...

– جوق، سەن كەتپە، – دەدى ول ساعاتىنا قاراپ. – سەن ءماريام اپاڭمەن سويلەسىپ وتىرا تۇر. ساعات ەكىدە تاماقتانىپ، كەيىن تاۋعا شىعامىز.

– ماقۇل.

تاماقتانىپ بولىپ، تاۋعا شىعىپ كەتتىك. ءسابيت اعا جۇمىسىنان ءبىراز شارشاعان-اۋ، بىراق قاشانعىداي الدىڭعى ورىندىقتا تاياعىنا سۇيەنىپ، قىراعى وتىر. ول اندا-ساندا ۇنسىزدىكتى شارت تا ءۇزىپ:

– مۇسا امان با، عافۋر ءجۇر مە؟ – دەپ الىپ تاعى دا ءجون سۇراۋىن جالعاستىرار ەدى.

ماشينا ەكى جاعىنان زاڭعار تاۋلارمەن كومكەرىلگەن جىلان ىزىندەي يرەلەڭدەپ جاتقان وزەن بويىنا كەلىپ توقتادى.

– ەندى سەن قايتا بەر، بالام.

– ماشينا كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتتى. ەندى قايتتىك دەپ، تاڭىرقاپ تۇرمىن. ءسابيت اعا مەنىڭ ۋايىمىمدى تۇسىنگەن سياقتى، قىسىق كوزدەرىن ماعان قاداپ جىميدى. ارتىنشا ءار كۇنى ساعات ەكىدەن كەيىن ماشينامەن وسى جەرگە كەلىپ، بالاسىن كەرى قايتارادى ەكەن. ءوزى جاياۋ جۇرۋگە توسەلگەنىن ايتتى. «ءيا، دۇرىس. بۇل جەر قانشا بيىك؟ تومەنگە جاياۋ ءجۇرۋ – توبەگە كوتەرىلۋگە قاراعاندا وڭايلاۋ عوي،» – دەپ ويلادىم.

– ەندى، سارىبالا، بىلاي ءجۇر... – ول ءبىر-ءبىر باسىپ، تاستان-تاسقا سوعىلىپ، اساۋ اققان ساي بويىنا قاراي جۇرە باستادى. مەن سوڭىنان ىلەستىم. ول ساي بويىنا جەتكەسىن، تاياعىمەن يشارا قىلدى:

– مىناۋ اناداعى ايتقانىم...

بىلاي قاراسام، كوز الدىمدا ساي ورتاسىندا تۋرا ادەيى تۇرعىزعانداي، جۇپ-جۇمىر، ۇلكەندىگى كىشىگىرىم وتاۋ ۇيدەي اقشىل تاس تۇر.

دوستىققا سەبەپ كوپ. ادەتتە، بارلىق نارسە ادامداردىڭ جەكە دوستىعىنان باستالادى. بۇل اقساقالداردىڭ ادام اۋەستەنسە، ارزيتىنداي دوستىقتارى الدەقاشان تەرەڭ ماعىناداعى دوستىققا – ادەبيەتىمىز بەن حالقىمىزدىڭ اراسىنداعى ۇلى دوستىققا ۇلاسىپ كەتكەن ەدى. مەنىڭ ويىما كەنەتتەن وسى وي كەلدى. ءبىر جاعىنان وسى پىكىرلەردەن مارقاياتىن ادامنىڭ بەينەسى دەرەۋ كوز الدىما كەلدى.

جان-جاعى ۇيلەرمەن قورشالعان شاعىنداۋ اۋلا. توردەگى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا جازۋشى نەمەرەسىن ويناتىپ وتىر. ۇستىندە سۇر ءتۇستى لاۆسان كويلەك. ەتەگىن سىمىنا سالماي، بوس جىبەرە سالعان. باسىنا كونەتوز تاقياسىن باستىرا كيىپ الىپتى. قالجىراعانى بايقالادى. جازۋشىنىڭ الدىندا قۇيتاقانداي بالاسى ەركەلەپ وتىر.

ونىڭ ۇيىنە سوڭعى بارعانىمدا جازۋشىنى وسى قالپىندا كورگەم.

... جايلاپ جولعا تۇستىك. ۇندەمەسەم دە، تاستاعى جازۋدى كورىپ، شىن جۇرەكتەن قۋانعانىمدى، قۋانىشتان راقمەت ايتۋعا دا شامام كەلمەگەنىن ءبىلىپ، جانىمداعى تۋعانىم ۇندەمەي كەلە جاتقان ەدى.

– مۇساعا بارىپ ايت، جاقپار تاسىن الىپ كەتسىن، – دەدى ءسابيت اعا جىلى جىميىپ. ونىڭ بۇل سوزىندە: «قالاي، سارىبالا، شارشاماي كەلە جاتىرسىڭ با؟» – دەگەن قاراس بار ەدى. مەن:

– البەتتە، بارىپ ايتامىن، – دەدىم.

 

وكىنىش

الماتىدان قايتىپ كەلگەسىن، قانشا ۋاقىت وتسە دە، ايبەك جازۋشىنى كەزدەستىرە المادىم. ءارى جازۋشى قالا ماڭىنداعى داچاسىنا كوشىپ كەتىپ، قالاعا كەم دە كەم كەلەتىن. سول كەزدەردە وزبەكستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاديشا سۋلايمانوۆا كوشەسىندە ورنالاسقان ەسكى عيماراتى زالىندا جاس جازۋشىلاردىڭ سەمينارى ءوتىپ جاتتى. سەمينارعا ايبەك ۇستازىمىز، عافۋر اكا، ابدۋللا اكا جاستارمەن كەزدەسۋى كەرەك ەدى. سول سەبەپتى ايبەك ۇستازدى داچاسىنان الىپ كەلۋ ماعان جۇكتەلدى.

ماشينامەن باققا باردىم. ماشينا داۋسىن ەسىتىپ پە، يا ءبىر شارۋاسىمەن بە، جازۋشىنىڭ ءوزى الدىمنان شىعا كەلدى. ۇستىندە اق كويلەك، جول-جول كوكشىل پيجاما شالبار، اياعىندا سىلپىلداق تاپىشكە، بەرىلىپ جۇمىس ىستەگەنىنەن بولسا كەرەك، شاشتارى ۇرپيگەن، بىراق كوزدەرىندە ويناقى سەرگەكتىك بار.

ادەتتەگى سالەمدەسۋدەن سوڭ، جازۋشىلار وداعى جەتەكشىلەرىنىڭ تاپسىرماسىن ايتتىم. ول قاۋعالاقتاپ رازى بولدى. سودان رەتى كەلگەندە الماتىعا بارعانىمدى ايتتىم. دوستارىنىڭ سالەمدەرىن جەتكىزدىم. جازۋشىنىڭ كوزدەرى شىراداي جانىپ، بەتىنە نۇر جۇگىردى.

– اا-ا، باردىڭىز با؟

– بارىپ ەدىم، ۇستاز، – دەدىم مەن ونىڭ قوش كوڭىل-كۇيىن پايدالانىپ.

– سىزگە ءسابيت اعام سالەم ايتتى... اناۋ... اعامىز سىيلاعان جاقپار تاستى تەز الىپ كەتسىن دەيدى...

سول جۇمىر تاس ەسىنە ءتۇستى مە، جازۋشى قارقىلداپ كۇلگەندە، بەتىنە شەيىن قىزارىپ كەتتى.

– يا-ءا، تاس، تاس...

ول نۇقىل وسىلاي بار بولمىسىمەن كۇلەتىن ەدى. نازارىمدا ۇستازدىڭ اۋزىنان ۆۋلكانداي اتىلىپ شىققان ءبىراۋىز سوزدە ونىڭ ءوز دوسىنا دەگەن مەيىر-ماحابباتى مەن مۇندالاپ كورىنىپ تۇراتىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن كورگەن سول عاجايىپ تاستى دا، سۇلۋ مەدەۋدىڭ باۋرايىنداعى ونى سۇيسىندىرگەن سيقىرلى تابيعات كورىنىستەرىن دە، كوز الدىنا كەلتىرىپ، دوسىنىڭ: «تاستى الىپ كەتسىن!» دەگەن سوزىندەگى جەڭىل ءازىل مەن نازىك يۋموردى دا تۇسىنۋگە بولادى.

 

***

... مىنانى قاراڭىزشى... كەيىندەۋ الماتىعا سەل كەلۋ قاۋپى تۋىنداپ، سۋ جولىن بوگەۋ ماقساتىندا مەدەۋدەگى سايدىڭ ەكى قاپتالىنداعى مۇزدى جارعان كەزدە ايبەك جازۋشىنى سۇيسىندىرگەن جاقپار تاس كومىلىپ قالعانىن ەستىپ، سونداي قاپا بولدىم. قايدا بارسام دا، ۇنەمى فوتواپپاراتپەن جۇرەتىن ادام، سو جولى فوتواپپاراتسىز بارعانىما، باستاپقىدا ءازىل تۇرىندە باستالىپ، كەيىندەۋ ەكى ۇلى تۇلعانىڭ، ەكى ادەبيەت الىبىنىڭ، قوس اعايىندىنىڭ تاماشا دوستىقتارىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ قالعان سول عاجايىپ تاستى سۋرەتكە تۇسىرمەگەنىم ءۇشىن، ءالى كۇنگە قاتتى وكىنەم...

 

اسفالتتا كيىز ءۇي

اۋا قاپىرىق. قۋىرشاق تەاترىنىڭ ارتىنداعى ساياباق ىعى-جىعى. اعاشتار استىندا، كولەڭكە-سالقىندا ۇلكەن قازاندار ورناتىلعان. لاعمان مەن مانتى كوشەدە، پالاۋ مەن ماستاۆا (داننەن جاسالاتىن سۇيىق اس) كوشەدە. ادامدار دا كوشەدە، پالاتكالاردا… تۇبىمىزدە موتور داۋسى گۇرىلدەيدى، كۇشەنەدى، شيقىلدايدى… تۇستەنىپ بولعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى  سول جەردە – لەنينگراد كوشەسى مەن لەنين كوشەسى قيىلىسقان جەردە. ءبىر ءدوڭايبات تانك انا قابىرعادان مىنا قابىرعاعا يتەرەدى: ۇستىندە ساپ-سارى توپىراق، سىنىق تاس پەن شىرىگەن قادا، قامىستاردى ىلەستىرىپ، ارعى قابىرعاعا ۇرىلادى.  قابىرعا «گۇپ» ەتىپ قۇلايدى. استىندا قالعان تانكى تۋرا ىشىنەن شىققان تاسباقا سياقتى الدىڭدا ورمەلەيدى. ءۇستى-باسى شاڭ سولداتتاردا تىنىم جوق، انا شەتتەن مىنا شەتكە جۇگىرىسەدى. تانك الدىنا كولدەنەڭ تۇرىپ قالعان بوگەتتەردى كوتەرىپ، ءبىر شەتكە الىپ شىعىسادى...

بۇزىلىپ جاتقان بۇل عيمارات «يسكرا» كينوتەاترى ەدى. بۇل جەرگە كىرىپ، ءۇندى فيلمدەرىن تاماشالاماعان ادام كەم دە كەم بولسا كەرەك، بۇ تاشكەنتتە. ەح-حە، نەبىر جىگىت-قىزدارىمىز قول ۇستاسىپ، تالاي كەلگەن جەر عوي! مىنە، سول ەندى وجار تابيعاتتىڭ ءبىر قاتالدىعى سەبەپتى ويران بولدى...

ادامداردىڭ قاباعى سالىڭقى. بىرەۋلەردىڭ جۇزىندە اشىنۋ، ال بىرەۋلەردىڭ جۇزىندە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ون ەسە ارتىق، ودان كوركەم، ودان ءزاۋلىم، زاماناۋي كينوتەاتر سالىناتىندىعىنا بايلانىستى اشىنۋدان گورى نىق سەنىم بار. ارالارىندا قۇلشىنا ىستەپ جاتقاندار كوپ...

كەنەتتەن ارتقا بۇرىلىپ، بىرنارسەگە كوزىم ءتۇستى-داعى، جۇرەگىم شىم ەتتى. لەنينگراد كوشەسىنىڭ قاق ورتاسىندا، اسفالتتا ءتورت قاناتتى كيىز ءۇي تۇرعان ەدى. عاج-جاپ!

ءبىر پاستە قيالىمدى تۋىسقاندار مەيىرىمى جاۋلاپ الدى.

***

ءبىز تۇسكەن سامولەت تاشكەنت اسپانىن ءبىر اينالىپ، تۇپ-تۋرا ۇشىپ كەتتى. عافۋر اكامەن قازاقستان جازۋشىلارى قۇرىلتايىنا كەتىپ بارامىز. ونىڭ جانىندا قوس قارلىعاشتاي ەكى قىز وتىر. ءبىرى – قىزدارى تاشحان; ەكىنشىسى – جيەندەرى ناديراحان. ءزىل-زالا قاتەرى مەن ۇيقىسىزدىقتان بولسا كەرەك، عافۋر اكا ءبىراز شارشاڭقى، كوزدەرى جۇمۋلى، وي قۇشاعىندا. نە تۋرالى ويلانىپ وتىر ەكەن؟ ات مىنگىزگەن قۇدا-قۇداعيلارىمەن كەزدەسۋى تۋرالى ما، يا ارتتا قالعان قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگى جايلى ما؟ ارقالاي مەن ويلاپ جاتقان وي دا بۇدان الشاق ەمەس ەدى. ءبىر دوسىم بىزدەردى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ: «اسپانعا شىققاسىن، جەردەگى تىرشىلىك ەستەرىڭنەن شىعىپ كەتەدى» دەگەن ەدى. بۇل جۇباتۋ ساپار  بارىسىندا ءبىزدى الدارقاتا المادى.

جولاۋشىلارعا قارايمىن: اناۋى ۇلكەن پورتفەلىن مەكەم ۇستاپ، تەرلەپ-تەپشىپ وتىرعان سەمىز ادام. مانساپقور بولسا كەرەك. اناۋى ويماق كوز، قازاققا ۇقسايدى. تاشكەنتتەگى تۋىس-تۋعانىنان حابار الۋعا كەلگەن شىعار... سىرت قاراعاندا قامكوڭىل كورىنەدى. سول جاعىمدا وتىرعان ورىس ايەلى قالجىراڭقى. جۇزىندە قايعىنىڭ تابى بار.

پودنوستا ءتاتتى تاراتىپ جۇرگەن ستيۋاردەسسانىڭ ادەمى تۇيىلگەن شاشىنا كوزىم تۇسكەندە، ەرىكسىز جىميىپ قويدىم. اقىرى، ءزىل-زالا سەبەپتەرىن كەيبىر ءدىندارلار سياقتى تۇيىلگەن شاشپەن بايلانىستىرۋعا بولا ما دەپ ويلادىم.

ەل نە دەمەدى دەيسىز؟

– جەردى كوتەرىپ تۇرعان وگىزدىڭ بەلى ءۇزىلىپ كەتكەن-ءمىس...

– ىستىق سۋدى الا بەرگەنگە، قالانىڭ ءتۇبى بوساپ قالعان-مىس...

– جاستار بۇزىلىپ كەتكەن-ءمىش، ار-ۇيات قالماعان-ءمىش...

قانداي-قانداي اڭگىمەلەر ايتىلمادى!

«پراۆدا ۆوستوكا» گازەتاسىندا ءبىر اقپارات باسىلعان. ايدارى: «ون بالل ءۇشىن، ون بەس كۇن!» ون بالل قيمىلدايدى دەپ، ۋايىمداعانى ءۇشىن، ون بەس تاۋلىك جازا! بىلاي قاراعاندا كىسىگە ءبىراز كۇلكىلى تۇيىلگەنمەن، وتە دۇرىس!

وي قۋالاپ وتىرىپ، قانشا ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى.

الماتىعا قوندىق. قازاق جازۋشىلارى ءابىلدا تاجىباەۆ، اسقار توقماعامبەتوۆ، مۇحتار جانعالين، جاردەم تىلەكوۆتار قارسى الدى. ولار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەگەندەي، قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ قاۋىشقاندارى جەتپەگەندەي، قولدارىمەن و جەر، بۇ جەرىمىزدى ۇستاپ كورىپ، حال-جاعداي سۇراسىپ جاتىر.

– عافۋر، باۋىرىم، امانسىز با؟ بالا-شاعاڭ امان با، اناۋ بالەدەن؟

– امان، امان...

– ەسىتىپ زارەمىز كەتتى! سارىبالا، سەن ءتاۋىرمىسىڭ؟!

– راحمەت...

– وي، اينالايىن، باۋىرلارىم! قانە، ماشيناعا وتىرايىق! قالعانىن كەيىن سويلەسەمىز...

– مىنا قىزداردىڭ ادەمىسىن قاراشى، – دەدى ناديرا مەن تاشحانعا قاراپ اسقار اعا. – ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ قىزدارى سياقتى ءتىپتى... قاباعىنا قاراسايشى، اينالايى-ىن...

– قوي، ءاي، ءسوزدى كوبەيتپە، – دەيدى ءابىلدا اعا، – وزدەرى شارشاپ كەلگەن...

عافۋر اكانى ەكى قىزىمەن ءابىلدا اعا اكەتتى. بىزدەر اسقار اعانىڭ ماشيناسىنا وتىردىق تا، قالاعا قاراي بەت الدىق. ءبىرىنشى ماشينا بىزگە قاراسىن كورسەتپەي كەتتى.

– تاشكەنت جەرمەن جەكسەن بولدى دەپ ەسىتتىك. راس پا، سول؟ – دەپ سۇرادى جول-جونەكەي اسقار اعا.

– ونشالىق ەمەس.

– ناۋايى تەاترىنا ەشنارسە قىلمادى ما؟

– شامالى ورنەكتەرى ءتۇسىپ قالدى.

– تاشكەنت قوناقۇيى شە؟

– قۇلاعان جەرلەرى بار.

– چيلانزور شە؟

– ازداپ ءبۇلىندى.

– ادامدار قىزىق، – دەيدى اسقار اعا وزىنشە سويلەپ، – كورمەسە دە، كورگەندەي، ءتوندىرىپ ايتا بەرەدى. الگى عيماراتتار كۇلتوبەگە اينالدى دەپ ەسىتىپ، زارەمىز ۇشقان ەدى. بۇنى قارا دا!

– قيراعاندارى دا بولدى. قام قىشپەن سوعىلعان ۇيلەر كوپ ەمەس ەكەن.

– داۋىل دا تۇردى دەپ ەسىتتىك...

– يا، سىلكىپ ءوتتى.

– زىل-زالا تاشكەنتكە ەمتيحان بولىپتى، – دەدى اسقار اعا وي قۇشاعىندا.

– زىل-زالاسى ەمتيحان بولسا، بورانى زاچەتى ەكەن دا!

– دۇرىس ايتاسىڭ، سارىبالا، ايتقان اڭگىمەڭە قاراعاندا، تاشكەنت ەكەۋىنەن دە امان-ساۋ ءوتىپتى.

كۇنگە قاراتا سالىنعان جاپ-جاڭا «قازاقستان» قوناقۇيىنە جەتىپ كەلدىك.

– ال، ەندى، سارىبالا، جەر سىلكىنىسىنەن شارشاعان شىعارسىڭ. جاقسىلاپ دەم ال، – دەدى اسقار اعا قوشتاسىپ جاتىپ.

– الى سەنىمەن كوپ سويلەسەمىز.

قوناقۇيگە ورنالاسىپ، عافۋر اكانىڭ قايسى بولمەگە ورنالاسقانىن بىلمەككە تومەن ءتۇستىم.

– اقساقالىمىز نەشىنشى بولمەگە ورنالاسىپتى، ايتىپ بەرە الاسىز با؟ – دەپ سۇرادىم كەزەكشى ايەلدەن.

– فاميلياسى؟..

– عۋلاموۆ. تاشكەنتتەن. قازىر كەلدىك...

– ا، سولاي دەمەيسىز بە؟ اقساقالىڭىزدى تاۋعا، مينيسترلەر مەكەمەسىنىڭ باعىنا الىپ كەتىستى.

بولمەگە كىرىپ، جۋىنىپ، دەمالۋعا كىرىستىم.

كەشقۇرىم ءبىزدى سەرىك قيراباەۆ دەگەن جىگىت ۇيىنە شاقىردى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. وتە كەلىستى، قاراپايىم...

جازۋشىلار وداعىنىڭ جاقىندا سالىنعان جاڭا عيماراتىندا تۇرادى ەكەن. ماعان ۇناعانى ءۇيىنىڭ بولمەلەرى كەڭ، توبەسى بيىك، ەدەندەرى جالتىراپ جاتىر. جازۋشىنىڭ بولمەسى مەن كىتاپحاناسى جەكە-جەكە بولمە. ەكەۋىنىڭ ءبىر بولمەدە بولۋى مۇمكىن ەمەس، بىلەم. دارىگەرلەردىڭ ايتىسى. نەگە دەسەڭىز، كىتاپتاردىڭ شاڭى بولادى دەيدى. بولمەلەردەگى رەتتىلىك، بۇيىمداردىڭ تالعاممەن ورنالاستىرىلۋى مەنى وتە قاناعاتتاندىردى. «اقىرى ءومىر سۇرگەنىڭنەن كەيىن، مىنە وسىنداي ۇيلەردە تۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسساڭ دا» دەگەن ويمەن تۇرعانىمدا، سەرىك ارعى بولمەدەگى داستارحانعا شاقىردى.

ىشكى بولمەدەن شاماسى الپىستارداعى، ءالى بەتىنىڭ ءارى تايماعان كەمپىر شىعا كەلدى.

– انام بولادى، – دەپ تانىستىردى سەرىك.

كەمپىر بارلىعىمىزبەن امانداسىپ جاتىر:

– بالالارىم، امانبىسىزدار؟ تاشكەنت امان با؟ تالاي-تالاي قازاقتارعا پانا بولعان قالا ەدى. قۇت-بەرەكەلى قالا ەدى. جەر سىلكىنگەنىن ەستىپ، سونداي الاڭ بولدىق، بالام...

سەرىكتەردىكىندەگى كەش وتە مازمۇندى ءوتتى.

***

ەرتەڭىنە قازاقستان ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ماجىلىستەر زالىندا قۇرىلتايعا جينالعاندار اراسىندا ءسابيت اعانى كەزدەستىرىپ قالدىم. ونىڭ دا ۋايىمى مەن سۇراقتارى تاشكەنتتەگى ءزىل-زالا توڭىرەگىندە ەدى:

– مۇسا تىنىش پا؟

– تىنىش.

– مىرتەمىر جيەن قالاي؟

– شاپقىلاپ ءجۇر.

– ابدۋللا قالاي؟ يززات شە؟ راحماتۋللا امان با؟

– ابدۋللا قاحار دا، يززات سۇلتان دا، ۇيعۇن دا امان... ادەبيەتشىلەردىڭ ءبارى امان-ساۋ.

مىنە، وسىنداي ءۇزىپ-جۇلىپ قىسقا جاۋاپتاسۋدان سوڭ، سوزدەن ءسوز شىعىپ، كەشە سەرىكتىڭ اناسى ايتقانداردى ءسابيت اعاعا اڭگىمەلەپ بەردىم.

– تاشكەنت تالاي-تالاي قازاقتارعا پانا بولعان ەدى، – دەيدى اپامىز. – ءسابيت اعامنىڭ جۇزىنە قارادىم.

– كەمپىر سولاي دەگەن بولسا، ءجون ايتىپتى. 1928 – 1930 جىلدارى دالادا مال باعىپ جۇرگەن كوشپەندى قازاقتاردىڭ مالدارىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن وتىرىقشىلاندىرماقشى بولدى. قازاقستان تاريحىندا مۇنى «اسىرا سىلتەۋ» (پەرەگيب) ءداۋىرى دەيدى. سوندا الماتى زيالىلارىنىڭ الپىس پايىزى دەمەي-اق قويايىن، ەلۋ پايىزىن تاشكەنت ساقتاپ قالعان. كەمپىردىڭ ايتقانى دۇرىس. سول جىلدارى ساكەن سەيفۋللين دورماندا شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. تاشكەنتتەگى حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەرگەن. ءىلياس جانسۇگىروۆ بولسا، تاشكەنتتەن شىعاتىن «اق جول» گازەتىندە كوررەكتورلىق قىلعان. ءوزىڭنىڭ وتەباي اعاڭ تۇرمانجانوۆ وزبەك پروفەسسورى ابدوللا اۋلونيمەن بىرگە ساگۋ-دا ساباق بەرەتىن. مۇحتار اۋەزوۆ ساگۋ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان. تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن. وھ-ھو... ايتا بەرسەم، شەگى جوق. تاشكەنتتە قازاق تىلىندە شىققان «اق جول»، «تاڭ»، «جاسقايرات» گازەتتەرىنىڭ وزىندە جۇزدەن ارتىق قازاق زيالىسى ىستەيتىن. بۇل عوي، تاريح. قازىر شە؟ بۇگىندە تاشكەنتتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەر، ونىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ، ادام بولعان قازاق بالالارى از ەمەس. كەيۋانانىڭ ەسىنە مىنە سول جايتتەر ءتۇسىپ، كوز-جاسىن سۇرتكەن بولسا، تاڭقالماڭىز. ءيا، تاشكەنتتىڭ باسىنا قيىندىق ءتۇسىپتى، ونىڭ جاقسىلىعىن بىلمەۋ – ناداندىق بولادى!

كيىز ءۇي نۇسقاسىندا سالىنعان ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ءماجىلىس زالىنا دەلەگاتتار جاپىرىلىپ كىرە باستادى. ءسابيت اعا: «كەيىن اسىقپاي سويلەسەمىز،» – دەدى دە ورنىنان تۇردى.

قازاق ادەبيەتشىلەرى قۇرىلتايدا ءار ەكى ساعاتتا جيىرما مينۋتتان ءۇزىلىس قىلىپ تۇردى. سول ۇزىلىستەردىڭ بىرىندە قالامداستارمەن ءبىر شەتتە كۇبىرلەسىپ تۇرعان ەدىك، ارىرەكتەن قىران-توپان كۇلكى ەستىلدى. كۇلكى شىققان جاقتىڭ «ەپيتسەنترى» عافۋر اكا مەن ءابىلدا تاجىباەۆتىڭ اينالاسى. بىزدەر دە سول جاققا جىلجىدىق. بارساق، ورتادا عافۋر اكا، اينالاسىندا بەردى كەرباباەۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، لەونيد سوبولەۆ، ازەربايجاندىق سىنشى مانوف سۋلايمانوۆ، تاتارستاندىق ادەبيەتتانۋشى حاسان حايري، قالماقتاردىڭ الىپ اقىنى داۆيد كۋگيلتينوۆ، باشقۇر اقىنى نازار ناجمي... بايقاۋىمشا، ولاردى عافۋر اكا قانداي دا ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ كۇلدىرگەن بولسا كەرەك-ءتى. بىرەۋ سۇحباتقا وزگەشە رەڭ بەرگىسى كەلگەن سىڭايمەن سۇرادى:

– عافۋر اكا، سول جەر قيمىلداعان كۇنى وزدەرىڭىزدى قالاي سەزىندىڭىزدەر؟

– وتە قولايلى سەزىندىك، – دەدى عافۋر اكا. – سول كۇنى ەشنارسە بولماعانداي، وداعىمىزدىڭ شىتىناعان عيماراتىنا كىرىپ، بەلورۋس اعايىندارمەن ادەبيەتىمىز تۋرالى پىكىرلەستىك. ەستەرىڭىزدە بولسا، سول كۇنى بەلورۋس ادەبيەتى مەن مادەنيەتى دەكاداسىنىڭ سوڭعى قورىتىندى كۇنى ەدى...

– قوش، تاشكەنت قالاي؟ – دەپ سۇرادى لەونيد سەرگەەۆيچ.

– پوترياسايۋششي... – دەدى عافۋر اكا.

ءبارى قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.

– الى قيمىلداپ تۇر ما، جەر؟ – دەپ سۇرادى ءسابيت اعا زورعا كۇلكىسىن تىيىپ.

– قيمىلداپ تۇر.

– نەگە بۇلاي بولدى؟ – جەلكەسىن قاسىپ، قايران بولدى نازير ناجمي.

– بىزدە، اشحابادتا كوپ ۋاقىت قيمىلداپ تۇرادى، – دەدى بەردى اعا.

– اعايىندار امان بولسىن! – دەدى مانوف سۋلايمانوۆ.

سۇحبات بارا-بارا قىزىپ كەتتى. عافۋر اكا ولارعا تاشكەنتتىڭ احۋالىن اڭگىمەلەپ بەردى. ول اڭگىمەسىنىڭ سوڭىندا ءبىر قولىن ءسابيت اعانىڭ، ەكىنشى قولىن لەونيد سەرگەەۆيچتىڭ يىعىنا سالىپ:

– راقمەت، دوستار، قاتارىمىزدا سىزدەرگە ۇقساعان مىقتى جىگىتتەر بار. جۇگىمىز جەردە قالمايدى، – دەدى ماقتانىشپەن.

ءسابيت اعا قازاقستاننىڭ تاشكەنت قالاسىندا ءبىر كۆارتال ءۇي-جاي تۇرعىزىپ بەرۋدەن باسقا، جەر سىلكىنىسىنەن جاپا شەككەن تاشكەنتتىكتەر ءۇشىن، الماتىنىڭ ءبىر شەتىنەن ءبىر جارىم مىڭ پاتەر دايىنداپ قويعانىن، تاشكەنتتىك بالالار ءۇشىن كورىكتى الاتاۋ باۋرايىندا لاگەر اشىلعانىن، شىمكەنتتىك دوستارىمىز تاشكەنتكە ءجۇز ەلۋ كيىز ءۇي دايىنداپ قويعانىن ايتتى.

قۇرىلتاي قاتىناسۋشىلارىن عافۋر اكا دا قۇتتىقتادى. ول مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحي جۇلدىزدارى، ولاردىڭ ازالى تاعدىرلارى ءبىر ەكەندىگى جايىندا ايتا كەلىپ، بىلاي دەدى:

– اينالايىن تاشكەنتىمىزدىڭ باسىنا قيىندىق ءتۇسىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءبىز ءوزىمىزدى ەشقاشان جالعىزبىز دەمەيمىز. بىزدەرمەن بىرگە يىقتاسىپ جۇرگەن قازاقتار، قىرعىزدار، تۇركىمەندەر، تاجىكتەر، ورىستار، ۋكرايندار، بەلورۋستار تۇر. ءبىز ادەمى تاشكەنتىمىزدى قايتا سالامىز. ونىڭ ەڭ ادەمى جەرلەرىنىڭ بىرىنەن، قازاق دوستارىمىز ءبىر كۆارتال سالىپ بەرمەكشى. بۇل كۆارتالدى يا قازاقستان، يا الماتى دەپ اتايمىز!

دۋ قول شاپالاقتاۋدان زال جاڭعىرىعىپ كەتتى. انە، سول دوستاردىڭ ىقىلاسى جۇرەگىمىزدى جاعىمدى اسەرگە تولتىرىپ جىبەردى. مەن دە قازاقستان پەرزەنتىمىن. قازاق اعالارىم مەنى «جيەن» دەپ تە اتايدى. ناعاشىلارىمنىڭ بۇل جاناشىرلىعىنان توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. توبەم قانشالىق اسپاندا بولسا دا، ءسىزدىڭ اتىمتايلىعىڭىزدىڭ الدىندا قولىمدى كوكىرەگىمە قويىپ، باسىمدى يەم، مەيىرى اسقان اعالار!

ءۇزىلىس كەزىندە عافۋر اكامەن تاعى كەزدەستىك. ول قارت اقىن كەنەن ازىرباەۆپەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ەكەن.

– قالاي؟ – دەدى. بۇل عافۋر اكانىڭ «ارتىق سويلەدىم بە؟» دەگەنى ەدى.

– بەس بالل، عافۋر اكا، – دەپ بەس ساۋساعىمدى كورسەتتىم. اقىن اتامىز باسقاشا ءتۇسىنىپ قالدى ما، قارسى سويلەدى:

– يا، اقساقال، بۇگىن-كەشە تاعى بەس بالل بولىپتى، – دەدى قۋلانا كۇلگەن عافۋر اكا.

– سولاي اقساقال، ءسال قيمىلداماي قالسا، زەرىگىپ قالامىز.

شال باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.

شىنىمەن دە سول كەزدەردە قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءتورت بالل، بەس بالل قۋاتىندا جەر قيمىلداپ تۇرعان كەزدەر ەدى.

تاشكەنتكە قايتارىمدا تاعى ءبىر يگى حابار ەسىتىپ قالدىم. قازاقستان ۇكىمەتى ءوز مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرا كەلىپ، تاشكەنتكە جانە ءبىر كۆارتال ءۇي-جاي سالىپ بەرمەكشى بولدى.

مارقايىپ قالدىم. تاشكەنتكە كەلىسىممەن، جاقىن ءبىر جولداسىم ازىلدەستى مە، الدە كوڭىلىندەگىنى ايتتى ما، اڭگىمە اراسىندا:

– ماقۇل... الماتىعا بارىپ نە ءبىتىرىپ كەلدىڭ؟ – دەپ سۇرادى.

مەن توسىلماي:

– تاعى ءبىر كۆارتال سالىپ بەرەتىن بولدىم! – دەدىم قۋانىشىمدى جاسىرا الماي.

 

***

كەلگەن كۇنىمنىڭ ەرتەڭىنە كوشە اينالدىم. «يسكرا» كينوتەاترىنىڭ ورتاسىندا اسفالتتا، ءتورت قاناتتى كيىز ءۇي تۇردى... عاج-جاپ!..

(جالعاسى بار)

وزبەك تىلىنەن اۋدارعان گۇلداريا اشىرباەۆا

Abai.kz