جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: اسپاننان تۇسكەن ون بەس

وي ارقاۋى — اقپارات

اقكيىزتوعاي، ارالتوبە، قۇلشان اتا، اقمەشىت، باقانىڭ مولاسى، ۇيالى، اڭشىباي جازىعى، قازىبەك...

بۇلار – وسىعان دەيىن ءبىز كەلتىرگەن جازبا دەرەكتەردەن وقىرمانعا تانىس جەر-سۋ اتتارى عانا ەمەس، «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەپ، سول ءبىر ۋاقيعا ورنىن ارالاپ وتۋگە اتتانعان اۆتوەكسپەديتسيامىزدىڭ قۇلسارىدان شىققاننان كەيىن ايالداعان مەكەندەرى. 1944 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ كوكسالپاعىندا قاشقاندار مەن قۋعاندار ات ءمىنىپ، جاياۋ-جالپىلاسا، ءبىزدىڭ استىمىزدا – تاجىريبەلى جۇرگىزۋشى ۇلىبەك بەكارىستان ۇرشىقشا يىرگەن، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ تورەسى ۋاز-PATRIOT. وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن وپەرتوپقا سانا ىزكەسەر جول كورسەتسە، ءبىزدى سول ىزبەن جىلوي اۋداندىق مالدارىگەرلىك ستانسا باستىعى، بەلگىلى اتبەگى سالىق شاۋقىموۆ جاڭىلدىرماي الىپ جۇرمەك. افرين قولدارىنا!

نەگىزىندە ءبىز ماڭدايعا العان سارىقاسقاعا جىلوي اۋدانىنىڭ ورتالىعى قۇلسارى قالاسىنان ەكى جول بارادى. تومەنگى تارام وڭتۇستىك جولى بۇگىندە ەل تۇرمايتىن مۇنايلى مەن ەسەكجال جازىعى ارقىلى سارىقاسقا جايلاۋىنىڭ تۋرا وكپە تۇسىنان شىعارادى. ال جوعارعى، تەرىسكەي جول اقكيىزتوعاي، ارالتوبە، قازىبەك ارقىلى جەمنىڭ تۇسىمەن، ياعني تەگىستىكتىڭ اياق جاعىمەن الىپ كەلەدى.

ءبىز جوعارعى جولدى تاڭدادىق. نەگە دەسەڭىز، تەرىسكەي باعىتتىڭ اقكيىزتوعايعا دەيىنگى ۇشتەن ءبىر بولىگى اسفالت، ودان ءارى قاتقىل جامىلعى جول. ەڭ باستىسى، جولشىباي اقمەشىتتى كورە كەتۋگە بولادى. يا، يا، 1944 جىلى مامىردىڭ 2-سىندە كەلگەن العاشقى ۇشاق جۇگىنەن جەڭىلدەگەننەن كەيىن وسى اقمەشىتتىڭ تۇسىندا باعىتىن وزگەرتىپ، باتىسقا بەت العان عوي. ۇزاقتان اعاراڭداپ كورىنەتىن بورلى تاۋ (جىلويلىقتار الىستان بەينە ءبىر تەڭىز ايدىنىندا قالقىپ جۇزگەن كەمەدەي مۇنارتقان قىراتتاردى تاۋعا بالايدى) – اتاقتى بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلىنىڭ اتاكۇلدىگى. 19-عاسىرداعى قازاق تاريحىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان وسىناۋ ءىرى سوفىلىق وكىلىنىڭ ارقا سۇيەگەن نەگىزى حيۋا اتىرابى، ال قارا حالىقتىڭ اۋزىنا ءبىسسىمىلانى سالعان، ماڭدايىن ساجداعا تيگىزگەن جەرى ماڭعىستاۋ شوڭعالى بولعاندا، شىلدە سۋى توگىلگەن، ءنار العان ورتاسى – اقمەشىت. وسىندا عۇلاما-يمامنىڭ اكە-شەشەسى جاتىر. كەيىنگى جىلدارى اتانىڭ اۋقاتتى ءناسىل-ءناسىبىنىڭ قارجىلاي دەمەۋىمەن قورىمنىڭ جانىنا مەشىت تۇسكەن ەكەن. باسىندا شىراقشى وتىر.

اقمەشىتكە باراتىن ادام الدىمەن قۇلشان اتا مازارىنا بۇرىلىپ، ءتاۋ ەتۋى ءتيىس. «جيەنگە قول كوتەرگەننىڭ قولى قالتىرايدى»، «جيەننىڭ نازارى جامان بولادى»، «جيەننىڭ ناعاشىدان الاتىن قىرىق شۇبار تايى بار» دەيتىن قازاقى قىمبات قاسيەتتى كادەلەگەنى مە، الدە قۇلشان اتانىڭ يماندىلىق جولىنداعى ەڭبەگىن باعالادى ما ەكەن، ايتەۋىر ناعاشىسى بەكەت اتا سولاي دەپ ۋاسيەت ەتىپ كەتىپتى. شىنىندا دا، جاقسىلاردىڭ اياعىن قۇشىپ جاتقان قۇلشان اتانىڭ بورلى توبەنى كەۋلەپ سالىنعان دۇربەسى – ەرەكشە تابارىك جەر. بۇرىن مەشىت بولعان ەكەن. ءۇش بولمەنىڭ سول جاعىنداعى پەردەمەن بولىنگەن بولىكتە اتانىڭ ءوزى جاتىر، وعان كىرۋگە بولمايدى. ورتاڭعى ۇلكەندەۋ بولىك – جاماعات نامازعا ۇيىعان ورىن. ال وڭ جاقتاعى شاعىن بولمەدە اتانىڭ ءوزى ازان شاقىرىپ، داعۋا ايتقان. ىشىنە كىرىپ وتىرىپ، داۋىسىڭدى شىعارساڭ، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جاڭعىرىعىپ، كۇمبىرلەي جونەلەدى. ءوز داۋىسىڭدى ءوزىڭ ەستىپ، ءبىر ەرەكشە كۇي كەشەسىڭ. بىراق بۇل – ءوز داۋسىنا ەلتىپ، اۋديتوريانى ەلەڭ ەتپەيتىن سوزشەڭ لەكتوردىڭ ءپارۋايسىز تىرلىگى ەمەس، قۇران سوزىنە، قاسيەتتى كىتاپ دۇعالارىنا ىنتىعىڭدى ارتتىرا تۇسەتىن عاجاپ نارسە. ونىڭ ۇستىنە توبەڭنەن ءۇڭىلىپ تۇراتىن كوزدەي جىلتىرتاسى بار. ەرتەرەكتە شولمەكتەي ۇلكەن بولعان ەكەن، جۇرت «كوزدىنىڭ كوزىنەن، سۇقتىنىڭ سۇعىنان ساقتايدى» دەپ، ۇستاپ-ۇستاپ كىشىرەيتىپ تاستاعان. ءتارىزى كەيىن ورناتىلعان قولتۋما نارسە ەمەس، باعزىداعى تەتريس مۇحيت زامانىنان كەلە جاتقان تابيعات سىيى. گەولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، كاسپي ماڭى ويپاتى تۇتاسىمەن تەڭىز شوگىندىلەرىنىڭ قالىڭ قاباتىنان تۇزىلگەن. مۇندا عاسىرلار بويى تەڭىز سۋىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ بارشاسى ءسۇزىلىپ تۇنعان، گيپستەلگەن، بورلانعان، تۇزعا قانىققان، سىلتىدەن ارىلعان، وسىلاردىڭ ءبارى جيىلىپ تەكشەلەنگەن. عىلىم بەر توبەشىكتەرى دەيتىن بۇل ەرەكشە جەر بەدەرىنىڭ اسەرىن وسىمدىك دۇنيەسىنەن، ماقلۇقات الەمىنەن دە بايقاۋعا بولادى. سورتاڭ جەرلەردە بۇيىرعىن، ەبەلەك، كوكپەك، جانتاق، يتسيگەك، ادىراسپان سياقتى اششى شوپتەر وسسە، قۇم مەن قۇمداقتا ەركەك، شاعىر، قياق سىقىلدى كوك-ىراڭ كوبىرەك. قىراتتى، ءۇستىرتتى جەرلەردە جۋسان، يزەن، تەرىسكەن، باز، سەلەۋدىڭ باسى مولىراق. وسىناۋ جەر ىڭعايىنا قاراي كەزدەسەتىن اڭ-قۇستىڭ ءتۇرى دە سان الۋان. كوپشىلىگى كەيىنگى تەحنوگەندىك اسەردەن قۇرىپ كەتكەن، ادەتتە دالالىق جەردە «قازا كوپ تۇسەتىن» قابان، كيىك، قاراقۇيرىق سياقتى اڭ-قۇس جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.

ارالتوبەنى بۇيىرلەي ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا، سونداي قاراقۇيرىقتىڭ بىرەۋىن قويمان مەن جاقا اعالارىمىزدىڭ قاعىپ ءتۇسىپ، قىزىل قۋىرداق جاساعانىن ەسكە الىپ، ەرىكسىز جىميدىق.

ارالتوبە – تاريح عىلىمىنا جاقسى تانىس توپونيم. 1990-جىلداردىڭ اياق شەنىندە اتىراۋ وبلىسىن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باسقارعان جىلدارى بۇل وڭىردە قازبا جۇمىستارى كوپ جۇرگەن، سونىڭ ناتيجەسىندە زەينوللا ساماشەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا وسى ماڭداعى ءبىر وبادان سارمات داۋىرىنە جاتاتىن «التىن ادام» تاپقانى ءمالىم. 1930-جىلدارى قازىردە ەل تۇرمايتىن ارالتوبە اۋىلىنىڭ اتىن يەلەنگەن سوۆەتكە كەڭتوعاي، «ەكپىندى»، امانگەلدى، چاپاەۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق سەرىكتەستىكتەرى كىرەدى. كەيىن وسى سەرىكتەستىكتەردىڭ نەگىزىندە توعىز ۇجىمشار – «جاڭا كۇش»، «بىرلىك»، «جاڭا تاڭ» جانە كيروۆ، مولوتوۆ، چاپاەۆ، امانگەلدى، ۆوروشيلوۆ، ميكويان اتىنداعى كولحوزدار قۇرىلادى. ولاردى رەتىنشە ىقسان اتشىباەۆ، ىزتۇرعان بولتەكوۆ، تاۋمۇرىنوۆ، ساعىندىق بايجىگىتوۆ، مولداجان جانبوزوۆ، وتار راحيموۆ، كەنجەعالي جۇماعاليەۆ، ەلەۋسىن ءومىروۆ باسقارعان. اۋىلدىق سوۆەتتەردىڭ توراعالارى مەن ءتورايىمدارى بولىپ دامەتكەن سۇيەۋماعانبەتوۆا، قوجىر قۋاندىقوۆ، ەسەن قۇدايبەرگەنوۆ، تويعان ۇمبەتوۆالار ەڭبەك ەتكەن. 1944 جىلى ىزدەستىرۋ توپتارىنا جەدەل ات-كولىك جيناپ بەرەتىن وسىلار. سونىڭ ىشىندە ەسەن قۇدايبەرگەنوۆ پەن ىقسان اتشىباەۆتىڭ ەسىمى ىلگەرگى حرونولوگيالىق جازبالارىمىزدان تانىس.

ءبىر قىزىعى، ەسەكەڭ توراعا بولاتىن ۇيالى اۋىل سوۆەتىن، جالپى ۇيالى دەيتىن جەردى قازىرگى تۇرعىندار بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، مۇنداي جەر اتى توپوگرافيالىق كارتاعا دا تۇسپەپتى. دەسە دە، ءبىر ءدوڭنىڭ باسىندا جالعىز قاراۋىتقان باقا مولاسىنان ون-ون بەس شاقىرىمداي جەر ۇزاپ شىققاننان كەيىن GPS-گيدىمىز ىسكە قوسىلىپ، ءبىز كەلە جاتقان تەگىستىكتىڭ ۇيالى ەكەندىگىن حابارلادى. ەرتەرەكتەگى كارتالار بويىنشا عارىشتىق سپۋتنيكتەردىڭ جادىنا توقىلعان ۇيالى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ جادىنان شىعىپ كەتكەنى نەسى؟

– سەبەبى، – دەدى مال قامىمەن كەڭ جىلويدىڭ تورتكۇل بۇرىشىن جاسىنان اداقتاپ وسكەن سالىق شاۋقىمۇلى، – نەگىزگى ۇيالى تەڭىزگە تاياۋ، جەمنىڭ كاسپيگە قۇيارلىعىندا، وسىدان ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردە جاتىر. ءسىرا، اۋماقتىق بىرلىكتەردىڭ باسى ازىراق بولعان 1930-جىلدارى بۇل اۋىلدىق وكرۋگ وسىنشاما جەردى قامتىپ، تەڭىز بەتتەگى ۇيالىعا دەيىن جەتىپ، مىنا ءبىز تۇرعان جەر دە سول تەرريتورياعا ەنسە كەرەك. «ۇيالى» دەيتىن ات سودان قالۋى مۇمكىن.

ەل ەسىندە اتى ساقتالماعانىمەن، وسىندا ءبىر كەزدە ىزعىنداي ەل وتىرعانىن ايعاقتاپ، ۇيالىنىڭ ءىزى تەپسەڭدە سايراپ جاتىر. ەسكى ۇيلەردىڭ ويدىم-ويدىم جۇرتى، شاشىلعان كىرپىش، جەرگە باتقان ىرگەتاس كيروۆ كولحوزىنىڭ ورتالىعى زامانىندا ەداۋىر ۇلكەن اۋىل بولعانىن ىسپات ەتىپ تۇر. ۇيالى اقكيىزتوعايدان باستاپ ەسەپتەگەندە شامامەن وتىز شاقىرىم. وسى جەردەن شىعىس بەتكە، جەم جاققا قاراساڭىز، قازاق – ءسۇت ءپىسىرىم دەيتىن جيىرما بەس – وتىز شاقىرىم قاشىقتىقتا، كوز ۇشىندا شوق توعاي «مەن مۇندالايدى». ەسەنباي بوتاعارين ەستەلىك اڭگىمەسىندە «ەگىس بريگاداسى ول كۇندە قازىبەكتە، قىرقىم پۋنكتتە وتىردى» دەيتىن قازىبەك قىستاۋى – سول. تاڭعالارلىعى، قىرقىم پۋنكتى ءالى كۇنگە جۇمىس ىستەپ تۇر. 1950-جىلدارى، دەپ جازىلعان «اتىراۋ. جىلوي» ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمىندا، اقكيىزتوعاي، ارالتوبە سەلولىق وكرۋگتەرىندەگى ىلگەرىدە ايتىلعان توعىز كولحوز ىرىلەندىرىلىپ، ورنىنا «بىرلىك» ۇجىمشارى، مولوتوۆ، امانگەللى، ۆوروشيلوۆ، ميكويان اتىنداعى بەس كولحوز قۇرىلادى. كەيىن بۇلار دا تاراتىلىپ، حح پارتسەزد اتىنداعى ۇجىمشار ورنايدى. 1963 جىلى ول «كوممۋنيزم تاڭى» سوۆحوزى بولىپ قايتا قۇرىلادى. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ باسىندا، ياعني 1994 جىلى بۇل كەڭشار دا تاراتىلىپ، ونىڭ نەگىزىندە «جاڭا تاڭ» اكتسيونەرلىك قوعامى جانە «اينىماس»، «العاباس»، «باعدار»، «تىلەۋ»، «ەسەكجال»، «كومەك» دەيتىن شارۋا قوجالىقتارى ۇيىمداسادى. قازىبەكتەگى قىرقىم پۋنكتى وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى، 1930-جىلدارداعى ۇجىمشاردىڭ اتىن قايتا تىرىلتكەن «جاڭا تاڭنىڭ» قاراماعىندا. ءبىز اڭشىبەك جازىعىن كوكتەي ءوتىپ قازىبەككە كەلگەنىمىزدە وسى اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ ءتورت-بەس قىزمەتكەرى قاقپاسى ايقارا اشىق شاتىرلى بازدا قاشارداعى قىرقىم اگرەگاتىنا توق بەرەتىن دۆيگاتەلدى قاۋمالاپ تۇر ەكەن. تولىق ءيىندى، توق بەتتى، كۇرەڭ ءجۇزدى قىر جىگىتتەرى، وسى ءوڭىردىڭ تۋمالارى شىڭعىس ومىرقال، وڭقاس، سۇلتاندار 1944 جىلعى دەسانت ۋاقيعاسىنان حاباردار. دەسانتشىلار اۋىل ادامدارىنا العاش ۇشىراسىپ قالاتىن نۇرجانقورانى ىركىلمەي كورسەتتى. جەمنىڭ يىنىندە تۇرعان بۇرىنعى مەتەوستانسانى، قازىبەك قورىمىن جاناي ءوتىپ، قوڭىرورپا، اياقسارىقاسقا ارقىلى ءبىز دىتتەگەن جەرگە تۋرا اساتىن جولدى دا سىلتەپ جىبەردى.

قاتقىل تاباندى جول جانبيكەنىڭ تۇسىندا اياقتالادى. دالا جولى باستالدى. ويدىم-ويدىم توبەلەردەن، ۇلكەن-ۇلكەن جونداردان اسىپ، قوڭىرورپا جايلاۋىنا شىقتىق. جاپاندا جالعىز ءۇي تۇر. مالشىنىڭ قاقىرادان ۋاقىتشا قۇراي سالعان جازعى جەڭىل باسپاناسى. قازان-وشاق باسىندا جۇرگەن كەلىنشەك، ويىن بالالارى جورىق كيىمىن كيگەن ادامداردى كورىپ، ىشكە ءوردى. بىراق ۇيدە گۇج-گۇج ەتىپ وتىرعان ەكى ەركەك ىعاتىن ەمەس – قۇددى ءبىزدى كەشەلى بەرى قوي سويىپ كۇتىپ وتىرعانداي-اق «ءاي، كەلىڭدەر، كىرىڭدەر!» دەپ شاقىرىپ قويادى. «حابارلاسىمىزدى» ەلەڭ قىلمادى.

بىردەن سەنەگى جوق شىپتا ءۇيدىڭ تورىنە ورلەدىك. شىنىاياققا مايانىڭ ءسۇتىن تاۋىقتىڭ قانىنداي جۇقتىرىپ قاتىپ، كۇرەڭ بۇيرالاپ شاي ءىشىپ، قىزۋ اڭگىمە ۇستىندە وتىرعان ەكەۋ سوزدەرىن تەز ءبولىپ، كەلگەن بىزگە نازارلارىن اۋدارا قالدى. تومەنىرەك وتىرعان ءنان قاراسى – ءۇي يەسى قوسىمباي كەنجەبەكوۆ تە، ءتۇر-تۇلعاسى مالشىدان گورى مۇعالىمگە كوبىرەك كەلىڭكىرەيتىن كوزىلدىرىكتى اشاڭى ابەن كوسىكباەۆ ەكەن. ەكەۋى دە ادايدىڭ جارى بولىمىنەن. قوسىمباي وسى قوڭىرورپادا ساۋلىق پەن بويداق قوي جايىپ وتىر. شارۋامىزدى ەستىسىمەن: «و، ءدال كەلدىڭدەر. ىزدەگەن ادامدارىڭ مىنە وتىر – سارىقاسقاداعى دەسانت مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى» دەپ، جانىنداعى قۇرداسىن قاعىتا جونەلدى. سويتسەك، ابەكەڭ ءبىراز جىلدان بەرى اياقسارىقاسقادا قوشقار باعىپ وتىر ەكەن. قوسىمباي دا، ابەن دە «جاڭا تاڭنىڭ» مالشىلارى.

شايعا قانىپ، جەلىك بايلاپ العاننان كەيىن ابەن «ۋاز-فەرمەرىمەن» العا ءتۇستى. قوسىمبايدى مىنگىزىپ الىپ، سوڭىنان سالدىرتىپ كەلەمىز. بەسىن. ميزام ۇشاتىن سارى كۇزگە ءالى ءبىرتالاي ۋاقىت بار. تۇسكە تايانعان كۇننىڭ اپتاپ ىستىعى شىجعىرا ءتۇستى. قوسەكەڭدى اڭگىمەگە تارتتىق. ايتۋىنشا، قوڭىرورپا مەن اياقسارىقاسقا – ابەن ەكەۋىنىڭ جاز جايلاۋى. كۇز كۇشىنە مىقتاپ مىنگەن شاقتا قوسىمباي وسى جەردەن ءجۇز شاقىرىم قاراقۇمداعى شەركەش قىستاۋىنا كوشەدى. ابەن بولسا سول قاراقۇمداعى اينىماستى قىستايدى.

سپيدومەتر ءتىلى قوڭىرورپادان باستاپ ەسەپتەگەندە جيىرما ءبىر شاقىرىمدى كورسەتكەن شاقتا اينالاسى ات شاپتىرىم تەگىستىككە شىقتىق. 1944 جىلدىڭ ۋاقيعاسىندا «مۇرتتى كوسەمگە» شەيىن بۇكىل ماسكەۋ اتىنا قانىققان سارىقاسقا جايلاۋى وسى. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 46^و58. 154` ە 055<sup>و</sup>10.614` ەرتەرەكتە ارناسىنان لىقسىپ اسقان جەمنىڭ جايىلما سۋىمەن، وعان قوسا قار-جاڭبىر سۋىمەن مولىعىپ، شالقىپ جاتقان كولتابان بولعانى كورىنىپ تۇر. مىڭعىرعان ءتورت تۇلىك مالعا سۋات بوپ، «سارىقاسقانىڭ سۋى» دەيتىن اتقا ىلىككەنى دە سول تۇس شىعار. ودان قالدى، كولتابان سۋى تارتىلا كەلە، شىمىراۋ قۇدىق قازىپ، كۇزەۋ ەتىپ، قاباتىنان جەتى-سەگىز اي جايلاسا كەرەك، ايتالىق، وسى جەرگە نىسپىسىن بەرگەن سارىقاسقا دەگەن باي. تەگىستىكتىڭ ارقا بەتتەگى قاباعىندا، بيىكتەۋ جەردەگى جالعىز بەيىتكە قويىلعان دا سول بايدىڭ ءوزى بولماسا ناعىلسىن.

تامىزدىڭ ورتاسىندا كۇنارالاتىپ جاۋعان جاڭبىردان كەيىن سارىقاسقانىڭ جايلاۋى شوپتەن ءىرىپ تۇر. اعاەۆ توبىنىڭ وسى جەرگە قالاي تۇسكەنىن حيكايالايتىن جالعىز مالىمەتكوزدىڭ يەسى سەرىك شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، «اعاەۆتىڭ جىگىتتەرى اياقتارى قۇمعا ءتيىپ، جەرگە جەڭىل تۇسەدى». بىراق ءبىز كورگەن سارىقاسقا قۇماق جەر ەمەس. تەكەي دەكەەۆ جازعانداي، ۇزاسا شاعىلتاق. جەرگىلىكتى ەل «جارتاق شاعىل» دەيتىن قۇمدى، قۇمداۋىت جەرلەردىڭ دەنى جەمدى جاعالاپ جاتىر، وڭگەلەرى – دالا مۇحيتىنىڭ توسىندەگى ارالشىق ىسپەتتى كىشى-گىرىم بۇيراتتار. ودان سارىقاسقا تەگىستىگى دە ادا ەمەس، بىراق ونداي بۇيراتتىڭ ەڭ جاقىنى باتىس بەتتە، بۇل جەردەن التى-جەتى شاقىرىم. تاعى دا سول شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، 3-مامىردا اعاەۆ باستاعان جەتى جىگىت وتىز جەتى پاراشيۋتپەن تۇسەدى: جەتەۋى وزدەرىنىكى، قالعان وتىزىنا جۇك ىلىنگەن. وسىنشاما جۇكتى يت ولگەن جەردەن – بۇيراتتان سارىقاسقانىڭ باسىنا ارقامەن كوتەرىپ، اۋزىمەن تىستەپ جەتكىزۋ نەعايبىل. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، جامباسى جۇمساق قۇمعا ەمەس، قاتقىلدىققا تيگەننەن كەيىن توپتىڭ راتسياسى زاقىمدانعان عوي (دەسانتشىلار وزدەرىمەن بىرگە باتارەيالاردىڭ تولىق جيىنتىعىمەن جانە ديناموماشيناسىمەن قۋاتى ازداۋ ەكى راتسيا، سونداي-اق الىس قاشىقتىققا حابار جىبەرەتىن ءبىر راتسيا الا كەلەدى، زاقىم كەلگەنى وسى سوڭعى «كراپيۆا»). تۇسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە راديست مۇحاماديەۆ اقاۋلى «كراپيۆامەن» ءۇش مارتە ارەكەت قىلىپ، بەرلينگە قاتارىنان ەكى «سوقىر» راديوگرامما جولدايدى، وزدەرىنىڭ امان-ەسەن جەتكەندەرىن، راتسيانىڭ بۇزىلىپ قالعانىن حابارلايدى. اكسەلرودتىڭ دەرەگىنشە، ادرەسات حاباردى العان. بىراق ءۇش كۇن ارالاتىپ جەتكەن ەكىنشى توپتاعى جەتى دەسانتشى الدىن الا كەلىسىلگەن كۆادراتتان جاعىلۋى ءتيىس الاۋدى كورە الماي، بەلگىلەنگەن جەردەن ءبىراز اۋىپ بارىپ تۇسەدى. الاۋدى سامولەتتەگىلەر بىلاي شىققاسىن، اۋلاعىراق جەردەن كورگەن. سول سەبەپتى ەكى توپ تەك 8-مامىردا ءبىرىن-ءبىرى ارەڭ تاۋىا الادى. بوم-باحي بيسەناليەۆ باستاپ كەلگەن ەكىنشى توپ نەگىزگى توپقا جەتكەندە، اعاەۆتار پاراشيۋتتەردەن شاتىر تىگىپ، قۇدىق باسىنا ورنالاسقان ەكەن. شاكىباەۆشا، بيسەناليەۆ توبى ءوز جۇكتەرىن تۇسكەن جەرىنە كومەدى، وزگە دەرەككوزدەر بويىنشا ەكى توپتىڭ دا جۇگى بەيىتتى اينالدىرا قازعان ورعا جاسىرىلادى. كەيىن قاشقىن دەسانتشىلاردىڭ كومەگىمەن ەكى قويمانى دا تاۋىپ العان چەكيستەر بۇل جاعىن اشىپ جازبايدى. شاكىباەۆ اعاەۆتىڭ ءوز جىگىتتەرىن بەيىت باسىنا اكەلىپ، قۇران قۇشاقتاتىپ، ادالدىق انتىن العانىن عانا ايتادى.

قۇدىق. سارىقاسقاداعى وقيعا نەگىزىنەن ءبىر زىلماڭكە (تام) جانە ءبىر-بىرىنەن شالعايلاۋ ەكى قۇدىق باسىندا وتكەنىن ىلگەرىدەگى حرونولوگيا بولىمىنەن كوردىك. بۇل كۇندە سارىقاسقا اتىرابىندا ەسكى قۇدىق جوق، بولسا دا اراعا تۇسكەن جەتپىس جىلدا ورىندارى قالماي، جەر بوپ كەتكەن. وسى ورايدا قۇدىقتار جونىندە قولعا نەعۇرلىم ءدال مالىمەت ۇستاتاتىن الماتىلىق چەكيستەر ماسكەۋگە حابارلاماسىندا زىلماڭكەنىڭ فەرمادان باتىسقا قاراي 3 كم جەردە ەكەندىگىن، ال فەرما جاقتان ەسەپتەگەندەگى ءبىرىنشى قۇدىقتىڭ جەرتولەدەن 10 شاقىرىم جەردە، ەكىنشى قۇدىقتىڭ 25 كم جەردە جاتقانىن تۇستەپ ايتقان عوي. دەمەك، ەكى قۇدىقتىڭ اراسى – 15 شاقىرىم (شاكىباەۆ جازاتىنداي، جيىرما كيلومەتر ەمەس). بۇل ارالىقتى قانشا شارلاساق تا، ەسكى قۇدىقتىڭ ورنى كوزگە ىلىنبەدى. قولىمىزداعى  كارتاعا ۇڭىلدىك. 1986 جىلعى جەر جاعدايى بويىنشا ءوزىمىزدىڭ جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگى تۇزگەن 1:200 000 ماسشتابتىق توپوگرافيالىق كارتادا سارىقاسقا جايلاۋىنىڭ ونە-بويىندا ءۇش ارتەزيان قۇدىعى، ءبىر سۋ قويماسى بار ەكەندىگى كورسەتىلگەن. جايلاۋدىڭ جەمگە قاراي سوزىلا تۇسكەن سالپىسىنداعى اياقسارىقاسقادا ونداي قۇدىقتىڭ بىرەۋى، سۋ قويماسىنىڭ ەكەۋى بەلگىلەنگەن ەكەن. كەڭەس زامانىندا جيىرما مەترگە دەيىنگى تەرەڭدىكتەن موتورمەن ساعاتىنا بەس مىڭ ليتر سۋ شىعارىپ، ونى پومپالى موتوردىڭ كومەگىمەن ادەتتە شوپان وتىرعان نۇكتەگە جاقىن ماڭعا ورناتىلاتىن، سىيىمدىلىعى ەلۋ توننا بەتون سۋ قويماسىنا ايداپ اپارىپ قۇياتىن مۇنداي قۇدىقتىڭ العاشقىسى سارىقاسقامولادان وڭتۇستىككە، كولسۋعا كەتەتىن تۇستا، بەس-التى شاقىرىمداي جەردە. ءدال سونداي قاشىقتىقتا، بىراق سولتۇستىكتە، ياعني اياقسارىقاسقا مەن جەم بەتىندە ەكىنشى ارتەزيان قۇدىعى جاتىر. ودان بەس شاقىرىمداي قاشىقتىقتا، تەرىسكەي-باتىستا قۋاتى ساعاتىنا ون مىڭ ليتر ءۇشىنشى ۇلكەن قۇدىق ورنالاسقان. سارىقاسقانىڭ ناق وزىندەگى جالعىز سۋقويما وسى ءۇشىنشى قۇدىقتان ءۇش كيلومەتر سولتۇستىك-شىعىس بەتتە. ال اياقسارىقاسقاداعى جالعىز ارتەزيان دا الگى ءۇشىنشى قۇدىقتان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي، التى شاقىرىم قاشىقتىقتا. ەكى قۇدىقتىڭ ورتاسىندا ابەن وتىر.

ەگەر ماڭىندا سيىر فەرماسى ورنالاسقان دەلىنەتىن جەمنىڭ سولتۇستىكتەگى يىنىنەن باتىسقا قاراي ءۇش كيلومەتر جەردى الىپ، ونى جەرتولە (بۇزىلعان تام) دەپ بەلگىلەپ، باعىتتى ودان تومەنىرەك، سارىقاسقاعا قاراي جۇرگىزسەك، كارتا بويىنشا جەرتولەدەن 8 كم جەردە اياقسارىقاسقاداعى جالعىز قۇدىققا كەزىگەمىز. ال جەرتولەدەن باستاپ ەسەپتەگەندە سارىقاسقامولاعا تاياۋ قۇدىقتىڭ قاشىقتىعى دا 15 شاقىرىم، ال ودان تومەن، كولسۋ بەتتەگى شەتكى قۇدىققا دەيىنگى قاشىقتىق تۋرا جيىرما شاقىرىم. ءبىر قاراعاندا، وسى ەسەپپەن پاراشيۋتشىلەر جەرتولەدەن شىعىپ الدىمەن اياقسارىقاسقا قۇدىعىنا، سوڭىرا سارىقاسقامولاداعى اتىس بولاتىن ەكى قۇدىقتىڭ بىرىنە كەلىپ بەكىنگەن دەۋگە بولادى. نە دەسە دە، ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ارتەزياندار شاحتالىق ادىسپەن قازىلعان باياعى قۇدىقتاردىڭ ماڭايىنا ورناۋى بەك مۇمكىن عوي.

بىراق بۇل جورامالدى كەنەۋ تۇتقىزبايتىن ءبىر جاعداي بار. ول – جەلتولە-تامنىڭ تۇرعان جەرى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، شاكىباەۆ كىتابىندا «دەسانتشىلار وزەن جاعاسىنداعى ءبىر بۇزىلعان تامعا كەلىپ، جىگىتتەر سۋعا ءتۇسىپ، ءبىر جاساپ قالدى» دەيدى عوي. بۇل جەردە الماتىلىق چەكيستەر حابارلاماسىندا ايتىلاتىنداي، فەرمادان باتىسقا قاراي ءۇش شاقىرىم جەردەگى جەرتولە اڭگىمە بولىپ وتىرسا، وندا وزەنمەن (جەممەن) ەكى اراداعى قاشىقتىق ءتورت كيلومەتر بولار ەدى. جازعا سالىمعىنىڭ ىستىعىندا وسىنشا جەر ءجۇرىپ بارىپ، سۋعا ءتۇسىپ كەلگەندەرىنە جول بولسىن. ءبىز شاكىباەۆ جازعان جوبا بويىنشا جەمنىڭ قازىبەك – جانبيكە مەن قاندىارال اراسىنداعى جاعاسىن ءسۇزىپ، ەسكى تام، جەرتولە-زىلماڭكە ورنىن ىزدەدىك. وسى ارالىقتا ەسكى بەيىتتەن وڭگە كىسى بەتىندەگى مەڭدەي بۇدىر كەزدەسپەدى. ەسكى مولادان جەمنىڭ قولاتى ءبىر كيلومەتر، ال وزەننىڭ نەگىزگى ارناسى ءبىرجارىم شاقىرىم. دەسانتشىلار مولا ماڭىن پانالادى دەگەننىڭ وزىندە وزەن تىم قاشىق. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ول كەزدە دە، قازىر دە سارىقاسقادان قازىبەك – جانبيكەگە  قاراي ەشكىم جەمدى قۇلداپ جۇرە المايدى، سەبەبى، ەكى ارادا قارامان سورى جاتىر. دەمەك، اەروموبيل توپ نەدە بولسا جاعادان الىس، دالا بەتتەگى جەرتولەنى مەكەن ەتكەن. ياعني، حابارلامادا ايتىلعان شاماداعى زىلماڭكەدەن شىعىپ، نۇرجانقورا ارقىلى سيىر فەرماعا، ەگىنشىلەر بريگاداسىنا بارعان دەۋ ءجون.

بەتتى وسىلايشا تۇزەپ العاننان كەيىن ءبىز فەرما مەن ەگىس بريگاداسىنىڭ ورنىن كوزدەي شىقتىق.

سولتۇستىككە قاراي جەتى-سەگىز شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن قاراماننىڭ تارتپا ۇيىق سورى ءبىتىپ، امانبايدىڭ توعايى باستالدى.

امانباي توعاي – جىڭعىل، جيدەك، تال، قۇباتال ارالاس وسكەن قالىڭ تۇلەي. جەمنىڭ بيىكتىگى ون ەكى مەترگە دەيىن باراتىن جارقاباعىن بويلاي، وزەننىڭ ەكى بەتىن الىپ جاتىر. قارامان سورىنان كەيىن ىلە-شالا باستالىپ، ءتورت-بەس شاقىرىم جۇرگەن سوڭ جۋسان، يتسيگەك، ەبەلەك وسەتىن قۇمداق الاپقا ۇلاسادى. تۋرا وسى تۇستا تەرەڭ جارقاباق ءبىتىپ، جاعا جايپاقتانادى. بۇل جايپاق، تەگىستەۋ جەر شامامەن ءۇش شاقىرىمعا سوزىلىپ، بۇرىنعى مەتەوستانسا تۇرعان جەردە جارقاباق قايتا باستالادى. جارقاباقتىڭ قاي جاعىنان بولسىن الگى ءۇش شاقىرىمدىق قۇمداق تەگىستىككە كەلگەن ادام بۇل ءوڭىردىڭ وزەننەن ناسوسپەن ياكي شىعىرمەن تارتىپ سۋ شىعارىپ، ەگىن سالۋعا قولايلى جەر ەكەندىگىن بىردەن باعامدار ەدى. سارىقاسقا جاقتان كەلگەن ءبىز دە قۇمداقتى اينالا، زەر سالا ءجۇرىپ، ەسكى جاپتاردىڭ ورنىن كەزدەستىردىك. تارى سياقتى قۇمدى جەردى جاقسى كورەتىن داقىلعا ءدال كەلىپ تۇر، ءارى سۋ جاقىن.

حوش دەيىك، اعاەۆ ۋاقيعاسىنا بايلانىستى دەرەكتەردە بارىنەن دە كوپ ايتىلاتىن تارىشىلار ەگىندى وسى جەرگە سالعاندا وزدەرى قاي تۇستا وتىرۋى مۇمكىن؟

ءبىزدىڭ انىقتاي الماي، قينالعان جەرىمىز دە وسى بولدى.

ەسىمىزدە بولسا، قارۋلى دەسانتشىلار ەلگە ىلكى كەلگەندەرىندە قويدى ەگىس بريگاداسىنداعى بوتاعارادان، ال مال ونىمدەرىن امانباي توعايداعى سيىر فەرماسىنان ساتىپ الىپ كەتەدى. ەسەنباي بوتاعارينگە ايتقىزساڭىز، وقيعا وتەتىن ەگىس بريگاداسى قازىبەكتە، قىرقىم پۋنكتىندە وتىرعان. قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا، شتاب ورنالاساتىن ەگىنشى اۋىل ەسەنباي شاعىلدا. جىلقى فەرماسى ۇيالى ماڭايىندا ورنالاسقان، دەۋگە بەيىم مالىمەتكوزدەر.

بۇعان قاراعاندا، ەگىس بريگاداسى مەن سيىر فەرماسى ءبىر اۋماقتا – امانباي توعايدا سىباي-كورشى وتىرعاندارىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك. امانباي توعايدىڭ بىتە بەرىسىندەگى قۇمداققا جاپ سالعان تارىشىلاردىڭ مەكەنى ودان ءبىر شاقىرىم جەردە، جەمنىڭ سولتۇستىك-باتىسقا قۇلديلاعان يىنىندەگى توبە باسىندا، كەيىن مەتەوستانسا ورنالاساتىن قىستاۋ اۋىلدا بولعان دەسەك، اداسا قويار ما ەكەنبىز. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47^و05. 589` ە055<sup>و</sup>06.646`. مەتەوستانسا توپوگرافيالىق كارتاعا «جانبيكە ەلدى مەكەنى» دەگەن اتپەن تۇسكەن. ستانسانىڭ بۇل كۇندە بۇزىلعان جالعىز قابات ەكى كورپۋسىنىڭ ەتەك جاعىندا، توبەنىڭ تەپسەڭىندە ەسكى قورىم – قازىبەك زيراتى جاتىر. ەسەنباي بوتاعارين ەگىس اۋىلىنا تەلىگەن «قازىبەك، قىرقىم پۋنكتى» دەيتىن ءسوز وسى زيرات اتىنان شىقسا، ءوزى ءبىلسىن.

وسى جەردە «سيىر فەرماسى قايدا وتىرعان، جىلقى فەرماسى قاي ماڭايدا بولعان؟» دەيتىن زاڭدى سۇراق تۋادى. ءبىر قىزىعى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ەشقايسىسى دا ەكى فەرمانىڭ ورنىن تۇستەپ كورسەتە المادى. تاعى دا تۇيسىگىمىزگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلدى. ەڭ الدىمەن جىلقى فەرماسىنان باستايىق.

ەسەن قۇدايبەرگەنوۆ قوسشاعىلعا جىبەرگەن دەپەشاسىندا ۇيالىعا جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بايشىعان بەكتۇرليەۆ كەلگەنىن، ۇيىنە ەگىس بريگاداسىنان بەس كىسى كەپ ءتۇسىپ، جولشىباي قارۋلى كىسىەر كەزدەستىرگەندەرىن حابارلاعانىن جەتكىزەدى. سەرىك شاكىباەۆ تا الگى بەسەۋدىڭ امانباي توعايدان شىعىپ، ۇيالىعا قاراي ون شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن بوگدە اامدارعا تاپ بولعانىن ەگجەي-تەگجەي جازعان. بۇعان قاراعاندا، بايشىعاننىڭ جىلقى فەرماسى ۇيالى بەتتە. الايدا، باجايلاڭقىراپ قاراسا، ۇيالىنىڭ ماڭى جىلقى ۇستايتىن جەر ەمەس. سيىر مالى جايىلاتىن قوڭىرلىق. ودان بەرگى قازىبەك، قوڭىرورپادان سارىقاسقاعا دەيىنگى الاپ – قوي مالى ءسۇيىپ جەيتىن سورتاڭ شوپتەرى كوبىرەك تەگىستەۋ قاتقىلدىق. سوندا امانباي توعايدا سيىر جايىلاتىن قوڭىرلىق پەن جىلقى جۇرەتىن شۇبارلىق قاي جەردە بولۋى مۇمكىن؟

ءبىز وسى سۇراقتى قويعانىمىزدا سالىق تا، قوسىمباي مەن ابەن دە ءبىر اۋىزدان جەمنىڭ وڭ جاعالاۋىن، ياعني ارعى بەتتى اتادى. ايتۋلارىنشا، امانباي توعايى دەپ وزەننىڭ ەكى بەتىن دە ايتۋعا بولادى ەكەن. شىنىندا دا، ەگىس اۋىلى مەن سيىر اۋىل، جىلقى فەرماسى جەمنىڭ ەكى بەتىنە ءبولىنىپ وتىرسا، ونىڭ نەسى ابەس؟ ەكى اراداعى قاتىناس كوكتەمگى سۋ تاسقىنى شەگىنە جەتىپ، جەمنىڭ دەڭگەيى ءبىرجارىم – ەكى مەترگە كوتەرىلەتىن ءساۋىردىڭ باسىندا، وندا دا التى-جەتى كۇن عانا قيىندايدى، قالعان ۋاقىتتا ەل سۋتاسقىن كەزىندە عانا ەنى ءجۇز ەلۋ مەترگە باراتىن وزەندى وتكەل-وتكەلەك، تايىزداۋ جەردەن كەشىپ وتە بەرەدى جانە وسى ۇيرەنشىكتى تىرلىكتى كەيىن رەسمي ورگاندارعا بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرىندە ادەيى اتاپ ايتۋدى قاجەت دەپ تاپپاعاندارى دا تۇسىنىكتى. ءبىر عانا تۇستا – اكسەلرود ماقالاسىندا چەكيستەر بوگدە ادامداردىڭ حابارى تيىسىمەن اتتارىنا مىنە سالىپ سولاي قاراي، ياعني فەرماعا بارۋ ءۇشىن وتكەل ارقىلى سول جاعالاۋعا شىققانى ايتىلادى. ياعني، جەمنىڭ وڭ جاعالاۋىندا – ارعى بەتتە جايعاسقان جەدەل توپ بەرگى بەتكە وتەدى. ارعى بەتتە ولار نە ىستەپ ءجۇر، الدە قويمان ءوز جازباسىندا ەكى جەردە انىقتاپ جازعانداي، جەدەل توپتاردىڭ قيمىلىن ۇيلەستىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان شتاب و باستان وڭ جاعالاۋدا، سادۋاقاسوۆ ايتاتىن «ەسەنباي شاعىل» دەگەن جەردەگى جىلقى فەرماسىندا ورنالاسۋى مۇمكىن بە؟ ونداي اتتى مەكەن بار ما ءوزى؟

«بار، – دەدى جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن ەل ادامدارى. – ەسەنبايدىڭ قۇدىعى، ەسەنبايدىڭ اعى، ەسەنبايدىڭ شاعىلى دەيتىن ءۇش جەردى ارعى بەتتەن ىزدەيسىز».

تامىزدىڭ اياق شەنى، سۋ قايتقان ۋاقىت قوي، جەمنىڭ وڭ جاق بەتىنە اۆتوكولىكپەن ءوتۋ ونشا قيىنعا تۇسكەن جوق. جەمدى بويلاپ قازىبەكتەن شامالى تومەن جۇرگەن سوڭ سۋى تىزەدەن كەلىپ جاتقان جايپاقتاۋ جەرمەن ارعى جاعاعا باياعىنىڭ تايبۋرىلىنشا ىرعىپ شىققان PATRIOT ەندى ءبىزدى وكشە ىزىمىزبەن كەيىن قاراي الىپ ءجۇردى. ارعى بەتتەگى قازىبەك – جانبيكەنىڭ دەڭگەيىنە جەتپەي، دالا جولىمەن جەمدى جاعالاپ كەپ ماڭدايدى سولتۇستىك-شىعىسقا بۇرعان كەزىمىزدە الىستان جالعىز ءۇي كورىندى. بۇل – مانا قوسىمباي مەن ابەن سىلتەپ جىبەرگەن قويشىعۇل سەيىتوۆتىڭ جىلقى قوسى.

بۇدان بۇرىن ايتتىق، قوسىمباي مەن ابەن «جاڭا تاڭنىڭ» قويىن جايادى دەپ. قويشىعۇل بولسا وسى اتىراپتا ازۋىن ايعا بىلەپ تۇرعان ءۇشبۋ اكتسيونەرلىك قوعامعا قاراستى جىلقى مالىنىڭ دەنىن باعىپ وتىر. ىلگەرىدە جازعانىمىزداي، سەرىكتەستىكتەن ۇجىمشارعا، ودان كەڭشارعا اينالعان «كوممۋنيزم تاڭى» وزىنەن 1964 جىلى ءبولىنىپ شىققان «قاراقۇم» سوۆحوزىنا 14 مىڭ قوي، 325 جىلقى بەرىپ، 1976 جىلى جاڭادان قۇرىلعان «قوسشاعىل» كەڭشارىنا 12 مىڭ قوي، 1153 جىلقى، 1132 تۇيە، تولىپ جاتقان تەحنيكا ەنشىلەگەنىنە قاراماستان، جارىستىڭ الدىن بەرمەگەن. اقكيىزتوعايلىقتار 1970-1976 جىلدارى ءار ءجۇز ساۋلىققا 143 قوزى، باسىنا باستان قۇلىن، ەلۋدەن ارتىق بوتا ەرتىپ، ەكپە جوڭىشقانىڭ ءار گەكتارىنان 55 تسەنتنەردەن ءونىم الادى، ءسويتىپ بىرنەشە دۇركىن بۇكىلوداقتىق سوتسياليستىك جارىستىڭ جەڭىمپازى اتانادى. بۇرىن «قوسشاعىل» سوۆحوزىن باسقارعان سالىقتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەڭەس كەزىندە قويدىڭ سانىن وتىز سەگىز مىڭعا، جىلقىنى بەس جۇزگە جەتكىزگەن سوۆحوزدىڭ بۇگىنگى ميراسقورى «جاڭا تاڭ» قويدان سونىڭ بەس مىڭىن، جىلقىدان بەس ءجۇزىن، تۇيەدەن ءۇش ءجۇزىن ۇستاپ قالىپتى. باس امان، باۋىر ءبۇتىن تۇرسا، ءالى-اق ورنى تولادى. قويشەكەڭ بۇعان سەنىمدى.

قويشىعۇل سەيىتوۆ – اعاەۆ ۋاقيعاسىنداعى ەڭ ءبىر تراگەديالىق حال يەسى بايجان اتاعوجيەۆتىڭ جيەنى. سۇيەگى – وسى ءوڭىردىڭ تابانىن قۇرايتىن تاز، ونىڭ جانىمبەت اتاسى. دالىرەك ايتقاندا، نۇرلان قوسماعامبەتكەلىنى سەيىتوۆتەر اۋلەتىنە ناعاشى شەشە بولىپ كەلەدى. سول كىسى 1944 جىلى ءوزى كۋا بولعان وقيعانى كەلىنى، ياعني قويشەكەڭنىڭ زايىبى فاريزاعا ءجيى اڭگىمەلەيدى ەكەن. جاس كەلىنشەك كەزى، دەسانتشىلار اۋەلگى كەلىسىندە ەر ادامدارعا تەمەكى، ايەلدەرگە كەزدەمە بەرىپ، ەكى جاقتىڭ اراسىندا جىلى، باۋىرمال قارىم-قاتىناس ورنايدى. ەكىنشى كەلىستە اۋىلداعىلاردى قورقىتىپ، كيىز ۇيگە قاماپ، بايجان اتاسىن الىپ كەتىپتى. نۇرلان اجەي جاسىندا وجەتتەۋ بولسا كەرەك، «قايناتامدى قايدا اكەتىپ باراسىڭدار؟!» دەپ، سۋىرىلىپ شىققان ەكەن، ۇزىن بويلى مۇرتتى قارا كىسى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرىپ، ىشكە قۋىپتى.

فاريزانىڭ شىمىراۋ قۇدىقتىڭ سۋىنا قايناتىپ، ىنگەننىڭ ءسۇتىن قاتقان شايىن ءىشىپ، سۇزبەگە ءسۇت، سەكەر، سارىماي قوسىپ جاساعان قايناتپاسىنان ءدام تاتىپ وتىرعاندا اڭگىمەنىڭ بەتى تاعى دا مال جايىنا بۇرىلدى.

قويشىعۇل بۇل جەردە قاراشاعا دەيىن وتىرادى ەكەن. كۇن سۋىتىپ، جەمنىڭ سۋى تابانداپ قاتا باستاعاندا ۆاگونىن ماشيناعا تىركەپ الىپ، مالىن الدىنا سالىپ، ماڭعىستاۋ بەتتەگى مايكومگەننەن تومەن قوڭىرقۇدىق دەيتىن جەرگە قىستاۋعا قۇلايدى. جىلقىنى ويپاڭعا ءيىرىپ تاستايدى دا، ۆاگوندى ويپاڭ شەتىندەگى قىرلىققا قاڭتارادى. تەبىندەگەن مال الگى جەردىڭ وتىن ازايتقان كەزدە كەلەسى ويپاتتاۋ جەرگە كوشەدى.

جاز كەزىندە قويشەكەڭ اۋىز سۋدى سولتۇستىك بەتتە، جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەردەگى شاڭدىقۇدىقتان تايىزداۋ جەردەن پومپالى اب-1 موتورىمەن ايداپ وتىرىپ، وسى ءوزى وتىرعان قوسقا جەتكىزەدى. مال شاڭدىقۇدىقتان ءارى، سولتۇستىك-باتىستاعى نامازتاقىردان قۇبىر ىشىنە اۋا ايداپ، سۋدى قىسىممەن كوتەرەتىن كومپرەسسور موتور ارقىلى تەرەڭدەۋ جەردەن شىعارىپ، بەتون سۋقويماعا جيناپ قوياتىن اششى سۋدى ىشەدى. قويشەكەڭنىڭ ءسوز سىلايىنا قاراعاندا، شاڭدىقۇدىق – سەيىت اۋلەتىنىڭ الىمساقتان كەلە جاتقان جاز جايلاۋى. قىسقا سالىم جانبيكەگە كوشىپ وتىرعان. «ارعى بەتتەگى، مەتەوستانسا تۇرعان جانبيكە مە؟» دەدىك ءبىز اڭگىمەنىڭ ءدال وسى جەرىنە كەلگەندە. قويشەكەڭ ءبىرتۇرلى تۇسىنبەستىك كوزبەن قارادى. «جانبيكە ارعى بەتتە ەمەس، بەرگى بەتتە، قازىر ءوزىمىز وتىرعان جەردەن التى-جەتى شاقىرىم، جەمنىڭ جاعاسىندا»، – دەدى سوسىن جاي عانا.

 ەل «ەسەنبايدىڭ اعى» دەپ اتايتىن ەسەنباي يمام قورىمى

ال كەرەك بولسا!

«مەن بايجان ناعاشىمدى كورگەن جوقپىن، – دەپ ءسوزىن ساباقتادى قويشىعۇل. – بىراق، اتامنىڭ ءىنىسى جاكەن دەگەن كىسىنى كوردىم. جانبيكەدە وتىرعان سيىر اۋىلدا باقتاشى بولدى كوپ جىلدار. مامىرعا دەيىن جانبيكەنى جايلاپ، جاز شىعا تابىنىن ايداپ، شاڭدىقۇدىققا كەتەتىن. ول كەزدە شاڭدىقۇدىقتىڭ جايلاۋىندا ءۇش بىردەي تۇششى سۋلى قۇدىق بولاتىن».

– سوندا سوعىس جىلدارى كيروۆ كولحوزىنىڭ سيىر فەرماسى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان جانبيكەدە ورىن تەپكەنى مە؟ – دەپ قادالا تۇستىك ءبىز.

– ەش ءشۇباسىز سولاي، – دەدى قويشىعۇل دا، ونىڭ ءىنىسى سەرىك تە ءبىر اۋىزدان.

كەش ءتۇستى. ىمىرت قاراڭعىلىعىمەن وڭ قولدا، جەمنىڭ ارعى بەتىندە قاراجار تاۋى قاراۋىتادى. ودان بەرىرەكتە مۇحيت توسىندەگى جالعىز جالاۋلى كەمەدەي اعاراڭداعان قىرات – ەسەنباي تاۋى. ال قارسى الدىمىزدا – شوككەن نارداي بولىپ باتىسقا سوزىلعان قانجىعا. ودان بەرى، ءبىز تۇرعان ورىننان ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردەگى جولمەن شاڭىن شۇبالتىپ «كاماز» كەتىپ بارادى. جەرگىلىكتى ەل ازىلدەپ ايتاتىن «ۇلى جىبەك جولى». ايتسا ايتقانداي-اق، بۇل جولمەن ماشينالار ونشا ءجيى جۇرە بەرمەيدى. كوپ بولسا ايىنا ەكى رەت قاتىنايدى. ەسەبىن تاۋىپ، ەكى اسايتىندار اقتوبەنىڭ دوڭىزتاۋى سەكىلدى ءبىر ءبۇيىر جاتقان تۇكپىردىڭ تۇبەگىندە گاستاربايتەرلەرگە («وزبەكتەرگە») ادەيىلەپ مال باقتىرادى، نە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مالىن كوتەرە سالىپ الادى دا، تىركەمەلى «كاماز»-عا ەكى قاتار قىپ تيەگەن التى ءجۇز قويدى ماڭعىستاۋ جاققا ءبىر-اق اسىرادى. ونىڭ ۇستىنە بيىلعى جاز ورمەك جۇزىنەن اۋعانىنا قاراماستان مالدىڭ ءىشىن شاربىلى ەتىپ، شارانى مايعا تولتىرىپ تۇر. ادەتتە ماۋسىمدا-اق ساركۇيىك بوپ قالاتىن جەر شىركىن ءجيى تۇسكەن شىق-شىلامنان سوڭ كوكتەمدەگى سياقتى دۇركىرەپ كوتەرىلگەن شيكى كوكككە باتىپ-اق قالعان ەكەن. جايلاۋ جۋسان، ەبەلەك، سىڭبىرىك، تەرىسكەن، ەركەك سىندى سيىر جەيتىن شوپتەرمەن، قاڭباق، قىنا، بەدە، تۇيمەقارىن ءتارىزدى اياقتى مالعا كەرەك دالا شوبىمەن قۇلپىرا جايناپ جاتىر. ونى تاڭەرتەڭگىلىك وزەن جاقتان ەسكەن ەركە سامال كوتەرە تۇسكەندەي. دالانىڭ وسى حوش يىسىنە ەلتىگەن كۇيى ءبىز شىن جانبيكەنى كورگەلى كەلە جاتىرمىز.

قويشەكەڭ كورسەتكەن جانبيكە جەمنىڭ ءدال قاباعىندا. دالىرەگىندە ورنى، جۇرتى جاتىر. ماشينا تۇگىل ات شاشاسىنان باتاتىن قۇمداق، جارتاق شاعىل. ارعى بەتتەگى مەتەوستانسا «جانبيكەدەن» باستاپ جەمدى ورلەي وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي ەسەپتەگەندە ءتورت-بەس شاقىرىم جەردە. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47^و02. 301` ەو55<sup>و</sup> 08.01`. جەم وسى جەردەن سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي كىلت بۇرىلاتىن يىنىنە دەيىنگى ارالىقتا جارقاباقسىز، جايپاقتاۋ بولىپ كەلەدى. سودان بولۋى كەرەك، سول جاعالاۋداعى تارى القابى مەن وڭ جاعالاۋداعى سيىر فەرماسى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى دەرلىك ورنالاسقان. ەكى ورتاداعى كوبىنەسە سۋى تارتىلىپ، تايىزدانىپ جاتاتىن جەمدى ەسەپتەمەگەندە، بىرىندە كۇيىپ كەتكەن ءسۇتتىڭ ءيىسى ەكىنشىسىنە جەتىپ جاتاتىن قاتار اۋىلدار. دەسانتشىلار ۋاقيعاسىنا بايلانىستى جازبالاردا ءھام اۋىزەكى دەرەكتەردە ايتۋشىلاردىڭ باستان جاقتى ايىرماي، «قارۋلى توپ ەگىنشى اۋىلدان قوي، سيىر اۋىلدان قۇرت-ىرىمشىك الىپ كەتتى» دەپ، ەكەۋىن بىرىڭعاي اتاي بەرەتىنى دە سودان بولۋى كەرەك. دەمەك، اكسەلرود جازعان جەدەل قيمىل توبى اتپەن ارعى بەتكە لىپ ەتىپ ءوتىپ العانى سەكىلدى، جاياۋ دەسانتشىلار دا ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى ساپارلاپ جۇرگەن-اۋ.

دۇرىس قوي. دەگەنمەن، ءبىر ادامنىڭ (جەردىڭ) اتىمەن ەكى اۋىل قاتار اتالا ما؟ 1944 جىل ۋاقيعاسىنىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ جانبيكە اتىن اۋىزعا الماۋى قالاي؟ (اكسەلرود قانا دەسانتشىلار ەسەنباي شاعىلعا جەتىپ، اياق سۋىتاتىن ورىندى سيپاتتاعاندا «جاڭاسەكە» دەيتىن قىستاۋدىڭ اتىن اتايدى).

بىزدىڭشە، تارىشىلار اۋىلى دا، سيىر اۋىلى دا كەيىن، ۇجىمداستىرۋ كەزىندە پايدا بولىپ، بۇرىن ەتەك باسىپ ەل وتىرماعان جاڭا جەرگە ورنىققان بىرلىكتەر. ال «جانبيكە» اتاۋى (جاقىن ماڭداعى بەيىتتىڭ اتى) ەكى اۋىل دا جويىلعان (كوشىپ كەتكەن) كەيىنگى جىلدارى پايدا بولادى دا، «تارىشى اۋىل»، «سيىرشى اۋىل» دەيتىن كەزەڭدىك اتتاردى ۇمىتتىرىپ، ولاردىڭ ورنىن باسادى. تاريحي توپونيميكادا كەيىنگى كىسى اتتارىنىڭ (انتروپونيمدەر) ىلگەرگى بايىرعى جەر-سۋ اتتارىن ىعىستىرىپ شىعارۋى كادۋىلگى قۇبىلىس. الايدا وڭ جاعالاۋداعى سيىرشىلار اۋىلىنىڭ ورنىندا كەيىن پايدا بولعان جانبيكە ەلدى مەكەنى سونان سوڭعى ىرىلەندىرۋلەر كەزىندە تاعى ەلى كوشىپ، يەسىز قالادى دا، ونىڭ اتىن ارعى بەتتە 1970-جىلدارى بوي كوتەرگەن مەتەوستانسا يەلەنەدى. سول سەبەپتى 2006 جىلعا دەيىنگى جەر-سۋ اتتارى بويىنشا تۇزىلگەن توپوگرافيالىق كارتاعا جانبيكە اتاۋى مەتەوستانسا اتى رەتىندە تۇسكەن.

ەندىگى ماسەلە – ەگىس بريگاداسىنان بايجاندى الىپ كەتكەن دەسانتشىلاردىڭ ەسەنباي شاعىلعا قاي جولمەن جەتكەنىن انىقتاۋ. بۇدان كەيىنگى وقيعا اتاۋلىنىڭ وڭ جاعالاۋدا ورىستەگەنىنە قاراعاندا، پاراشيۋتشىلەر بايجاندى اكەتەتىن ءتۇنى جەمنىڭ ەگىس بريگاداسى تۇرعان تۇسىنان ارعى بەتكە وتكەن. ءبىز دە ولار وتكەل ەتكەن تۇستى سيىر فەرماسى تۇرعان ورىن دەپ الىپ، سول جەردەن ماڭدايدى ەسەنباي مەشىتكە بەرىپ تۇردىق. قويشىعۇلدىڭ ايتۋىنشا، وسىلاي جۇرگەندە بۇل جەردەن مەشىت تۇسكەن تاۋعا ءۇش جولمەن بارۋعا بولادى ەكەن. ءبىرىنشىسى – جەمدى جاعالاپ، قاراجار تاۋىن بوكتەرلەي، سولتۇستىك-شىعىسقا، ياعني الاتاۋعا قاراي جۇرە بەرۋ. سول سياقتى سولتۇستىك-باتىس بەتتەگى قاسقىربۇلاق، ودان ارعى ەسەنباي جايلاۋى، ەسەنبايدىڭ اعى (قورىمى) ارقىلى دا بارۋعا بولادى. مۇنىڭ ەكەۋى دە بۇرىس، وقابى مول، نەعايبىل جول. ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ اتتانعان توپ ەشقايدا الاڭداماي، تەگىستىكپەن تاڭ اتقانشا جۇرگەنىنشە ءجۇرىپ جەمگە جەتىپ، كۇن شىعا وزەننىڭ قالىڭ قامىسىنا جاسىرىنىپ جاتۋدى ويلامادى دەيسىز بە. وسى ەسەپپەن قاراعاندا، اۋىلدان تۇنگى 12-ءنىڭ شاماسىندا اتتانعان توپ ساعاتىنا ورتا ەسەپپەن التى شاقىرىم يگەرە وتىرىپ، فەرمادان تۋرا ون التى كيلومەتر ەسەنباي مەشىتىنە ءتۇن ورتاسى اۋا جەتىپ جىعىلعان. ەكى ورتا ەلسىز. وڭ قولدا جەمنىڭ قالىڭ توعايى، سول قولدا – ەسەنباي جايلاۋى.

وسى ساپار ءبىز ات باسىن ايتىلمىش جايلاۋعا دا بۇرا كەتتىك.

قويشىعۇل وتىرعان جەردەن ەسەنباي جازىعىنا قاسقىربۇلاق ارقىلى باراسىڭ. قاسقىربۇلاق – قىرلىقتان باستالىپ، تەگىستىككە ۇلاساتىن كەڭدەۋ ويپاتتاعى، جاعاسىنا كىسى بويىنان بيىك قالىڭ قامىس، الابوتا وسكەن كوزدى سۋ. ادەتتە قاسقىر، قابان سياقتى دالانىڭ جىرتقىش اڭى تىعىلىپ جاتاتىن قيىنداۋ ساي. ەگەر بىلگەندە، دەسانتشىلاردىڭ بەكىنۋىنە، پانالاۋىنا تاپتىرمايتىن-اق جەر. قاسقىربۇلاقتان شىعىپ، شىعىستى ماڭدايعا الىپ ون بەس شاقىرىم جۇرسەڭ، ەسەنباي جايلاۋىنىڭ ۇستىنەن تۇسەسىڭ. ات شاپتىرىم تەگىستىكتىڭ ونە-بويى فۋگاس قازىپ كەتكەن «ۆورونكاعا» كەلەتىن ويدىم-ويدىم شۇڭقىر. اسسا ءبىرجارىم-ەكى مەتردەن شىققان سۋى كەشكە تارتىلىپ، تۇنىمەن تولىپ، تاڭەرتەڭ قايتا اشىلاتىن تايىز دالا قۇدىقتارىنىڭ بىتەلىپ قالعان ورىندارى. سوندا دەيمىز-اۋ، وسىنشا قۇدىعى بار ەسەنباي دەيتىن قازاق زامانىندا قانشا تۇيە، قانشا جىلقىنى شاۋىتتاپ ايدادى ەكەن؟! ولاي بولسا، 1944 جىلى مامىرداعى قۋعىن-سۇرگىندە قويمان ايتقان «شتاب» ورنالاساتىن جىلقى فەرماسى وسى ورىندا وتىرۋى ابدەن مۇمكىن عوي.

ەسەنباي تاۋى مەن جەمنىڭ ارالىعىنداعى، دەسانت توبى قونىپ شىعاتىن جارتاق شاعىل

ەسەنباي جازىعىنىڭ جەم بەتىندە، بەس-التى شاقىرىم جەردە ۇلكەن قورىم تۇر. زامانىندا بوردان قالانعان مولالار بۇل كۇندە ۇگىتىلە-ۇگىتىلە تومپە بوپ كەتكەن، اپپاق بولىپ ورنى عانا كورىنەدى. سوندىقتان ەل قورىمدى «ەسەنبايدىڭ اعى» اتىقتىرعان. ەسەنبايدىڭ ءوزى وسىندا جەرلەنگەن بە، جوق پا، ول جاعى ءمالىمسىز. جەرگە، تاۋعا اتىن بەرگەن بۇل كىسى جونىندە ەل ەسىندە قالعان دەرەك تاپشى. سۇيەگى، تەگى كىم ەكەندىگى دە بەلگىسىز. قورىمعا 1960 جىلى قوجا ماقان كەلىنى ايعاش دەگەن كىسىنى اكەپ جەرلەگەندەرىنە قاراعاندا، پايعامبار (ع.س.س.) ءناسىل-ناسىبىنەن شىعۋى دا بەك مۇمكىن. كەزىندە اۋليە بولعان، مەشىت-مەدرەسە ۇستاعان. مەشىتى انەۋ تۇرعان بورلى تاۋدىڭ قويناۋىندا، جەمنىڭ جاعاسىنا قاراي ءسال كەيىنىرەك جۇرسەڭ، ءتورت-بەس شاقىرىم.

ەسەنباي تاۋىنا تەرىسكەي بەتتەن ءبىر عانا جول اپارادى. وزگە جاعى بيىك جار. سوندا الىستان سوزىلا ءتۇسىپ جاتقان تاۋ سياقتى كورىنەتىن قىرات جاقىننان، كىرەر اۋىزدان قاراعاندا اتتىڭ تاعاسىنداي يىلگەن ەداۋىر ۇلكەن شاتقال بوپ شىعادى. شاتقالدىڭ ورتا تۇسىندا ءبىر كەزدە اق بور جىنىستى جارتىلاي ۇڭگىپ سالعان مەشىت، بۇل كۇندە قۇلاندىسى جاتىر. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47^و05. 276` ەو55<sup>و</sup>19.359`. قۇلشان اتا مەشىتى سياقتى ءۇش ءبولىم ەتىپ سالىنعان ەكەن: اۋىز بولمە، وعان جالعاس ۇلكەنىرەكتەۋى بالا وقىتقان مەدرەسە، ەڭ سوڭىندا – مەشىت بولمە. ءۇش بولمەنىڭ دە توبەسى وپىرىلىپ، ورتاسىنا تۇسكەن. سونىڭ وزىندە جاۋىننان ىقتاسىن، جەلدەن ىق، جاۋدان پانا. بۇرىن قالاي عانا دەسانتتىڭ كوزىنە تۇسپەدى ەكەن بۇل جەر.

وسى ولكە تاريحىنىڭ بىلگىرى يبراگيم ەرمەكباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەسەنباي تاۋىنىڭ قارسى بەتىندەگى قاراتوبەنى ەرتەرەكتە ءپىر بەكەتتىڭ اكەسى جانالى جاز جايلاعان. وسىندا بەكەتتىڭ ون ەكى جاسىندا بويىنان اۋليەلىك نىشانى بىلىنگەن. قاراتوبە ماڭى — مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، مايتالمان شوپان مارقاباي جارتىباەۆ كەزىندە قوي قوزداتقان كوكتەۋ جەر.

مەشىت ورناعان قىرات پەن وزەندى شاعىن تاقىرلىق، ودان ءارى قۇمدى بۇيرات ءبولىپ تۇر. قويمان سادۋاقاسوۆ جازاتىن «جارتاق شاعىل» وسى بولۋى. بۇل جەرگە تالاي كەلىپ، دۇعا قايىرىپ كەتىپ جۇرگەن سىرالعى قويشىعۇل مەن سەرىك سەيىتوۆتەردىڭ ىزىمەن شاعىر، يزەن، سۇتتىگەن، جىڭعىلدىڭ جاپىراقتى شىبىعىن، تاعى باسقا دا ءوزىمىز اتىن بىلمەيتىن بۇتا وسىمدىكتەردى جارىپ ءوتىپ، ءجۇز-ءجۇز ەلۋ مەتر جۇرگەننەن كەيىن جۇزگەن وسكەن اشىققا شىقتىق.

الدىمىزدا بايجان اتاعوجيەۆتىڭ بەيىتى تۇردى.

ىلگەرىدە كەلتىرگەنىمىزدەي، قويمان مەن جاقا بايجاننىڭ ءمايىتىن وسى ارادان تابادى. سادۋاقاسوۆ جازباسىنا قاراعاندا، دەسانت توبى بۇل جەردەن اتتانىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە. ال ەل ادامدارىنا ايتقىزساڭىز، قۇرمان دەگەن كىسى ءتورتىنشى كۇنى بارىپ ۇستىنەن شىققان. ماڭدايدان اتقان كەزدە جۇرەسىنەن وتىرعان بريگادير ەكى اياعى تىزەسىنەن قايرىلىپ، شالقاسىنان قۇلاعان ەكەن. بەتىن شاعىر شوپپەن جاسىرىپ كەتىپتى. كىم تاپسا دا، اۋىل ادامدارى، اعايىن-تۋما جيىلىپ كەلىپ، تەرىسى ءىرىپ، يىستەنىپ كەتكەن ءمايىت الىپ جۇرۋگە كەلمەگەندىكتەن سول ولگەن جەرىنە قويادى. «باي تۋعان جەرىنە، باتىر ولگەن جەرىنە». گ. اكسەلرودتىڭ جازۋىنشا، كەيىنىرەك باسىن مازارمەن قارايتقان: «مازاردىڭ توبەسى جابىلماعان. بەرىك بولۋى ءۇشىن ات قىلىن قوسىپ، ءيىن قاندىرا يلەگەن بالشىقتان سوعىلعان، بۇل كۇندە جەلدەن، جاۋىن-شاشىننان مۇجىلگەن الاسا قابىرعالار عانا تۇر. مازاردىڭ وزىندە جازۋ دا جوق. تەك قابىردىڭ باسىنا كوك تاس قويىلعان دا، وعان ولگەن كىسىنىڭ اتى ويىپ جازىلعان». ماقالا شىققان 1980-جىلداردىڭ باسىندا قاراۋسىز قالىپ، الگىندەي كۇيگە جەتكەن تورتقۇلاقتى سوقپا بەيىتتىڭ (مازار ەمەس) باسىن سول جىلدارى «كوممۋنيزم تاڭى» كەڭشارى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان مارحۇم ەسەنگەلدى نۇرشاەۆ قايتا كوتەرەدى.

بايجان اتاعوجيەۆتىڭ بەيىتى

«قايتا كوتەردى» دەپ ءسوزدىڭ رەتىنە قاراي جازىپ وتىرمىز، نەگىزىندە بايجاننىڭ باسى جاڭادان قارايتىلعان. جارتى مەتردەي تاعان تارتىپ، وعان كىسى بويىنداي ەتىپ كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەن بەلگى ورناتىپ، سىرتىن اق بەتونمەن سۇپىلاپ، ۇشارىنا بەس جۇلدىز قوندىرعان. وبەليسك مال سۇيكەنبەس ءۇشىن تەمىر شارباقپەن قورشالعان. بەيىتتىڭ ەسەنباي مەشىتى جاق بەتىنە ۇلكەندەۋ ءمارمار تاقتا ورناتىلىپ، وعان: «اتاعوجيەۆ بايجان. 1893-1944 ج. ماي. 1944 جىلى نەمىس دەسانتتارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى»، – دەگەن سوزدەر قاشاپ جازىلىپتى. بايجان بەيىتى وسى كۇيىندە «التىن ادام» تابىلعان ارالتوبە، بەكەت اتانىڭ اكە-شەشەسى جەرلەنگەن اقمەشىت، قۇلشان اتا قورىمدارىمەن بىرگە اقكيىزتوعاي سەلولىق وكرۋگى اۋماعىنداعى ماڭىزدى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. كەڭەس كەزىندە جىل سايىن جەڭىس كۇنى اقتوبە وبلىسىنىڭ جاقىن ماڭداعى سوۆحوزدارىنىڭ ورتالىق ۋسادبالارىنداعى، فەرما ورتالىقتارىنداعى مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارى كەلىپ، گۇل شوقتارىن قوياتىن، ەرلىك رۋحتى ولەڭدەردى ساباسىنا كەلتىرىپ، داۋىلپاز داۋىسپەن اسقاقتاتاتىن كەرەمەت ءبىر ءداستۇر بولىپتى.

بۇل اتىراپ اتىراۋ مەن اقتوبە وبلىستارىنىڭ ءمور باسىلعان ايقىن شەكاراسىمەن بولىنسە دە، ەكى جاقتاعى ەل ءبىر-بىرىمەن جىگى قيۋلاسىپ، يۋ-قيۋ ارالاسىپ جاتىر. اربەردەسىن سارىقاسقانىڭ جارتى جەرى اقتوبەگە قارايدى.

ەسەنباي مەشىتىنىڭ قۇلاندىسى

ودان ءارى جەمنىڭ سول جاعالاۋىنداعى قاندىارال، جىڭعىلدىتوعاي جايلاۋى، قاراجار تاۋى، وڭ جاعالاۋداعى بەلگىلى جانبيكە، ەسەنباي تاۋلارى دا وسى وبلىستىڭ اۋماعىندا. سولاي بولساداعى بۇرىن دا، قازىر دە بۇل جەرگە نەگىزىنەن جىلويلىقتار مال جايادى. اعاەۆتىڭ «سوندا ءبىز اقتوبەنىڭ شەگىنە كىرىپ كەتكەنىمىز بە؟!» دەپ تاڭداناتىنى دا سودان عوي.

ءبىز دە ەسەنباي شاعىلدا جىلويلىقتارمەن قيماي قوشتاسىپ، ءارى كەتتىك. باعىتىمىز – قۇلاقشي. ۋاقيعانىڭ سوڭعى ءتورت كۇنىنە بايلانىستى جازبالاردا ەڭ ءجيى قايتالاناتىن ەلدى مەكەننىڭ ءبىرى. ول كۇندەرى وقيعا قالاي ورىستەپ ەدى؟

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz