سەيىتمۇحامەت تابارىكۇلى، الاشتانۋشى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر.

قازاقستانعا جانە قازاق حالقى­نا وراسان زور قاسىرەت اكەلگەن سەمەي اتوم پوليگونىنا بيىل 60 جىل بولدى. كەڭەس قوعامى 40 جىل بويىنا مۇندا نە بولىپ جاتقا­نىنان بەيماعلۇم ەدى. ميليتا­ريستىك پيعىلداعى كسرو-نىڭ ءاس­كەريلەرى مەن باسشى شەنەۋنىكتەرى حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ەسكەرمەستەن، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ باقتى.

جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن ءاربىر اقىلدى كىسى جاعدايدى تۇسىنۋگە ارە­كەت ەتپەك. اقىل - اللا تاعالادان ادامعا اماناتتالعان يگىلىكتەردىڭ ەڭ ۇلىعى ەكەنى اقيقات. "ىلىمدەردىڭ اۋەلگىسى - اللانى تانۋ" دەپ تە بەكەرگە ايتىلماعان.

دەمەك، پوليگون جونىندە وي ءتۇيىپ، ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن وتكەنىنە ءۇڭى­لەسىڭ. اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭدا پولي­گون جارشىسى بولۋ ازاماتتىق ورتاق بورىش ەكەنىنە باس ۇراسىڭ. تاريح­تىڭ ساباعىنا جۇگىنەسىڭ.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتى­سىن­دا الەمدە ارقيلى وقيعالار بول­دى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­تىڭ سوڭىن الا امەريكا قۇراما شتاتتارى جاپونيانىڭ ەكى قالا­سىنا اتوم بومباسىن تاستادى. ءبال­كىم، وسىلاردىڭ اسەرىنەن بولار، كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1947 جىلى 21 تامىزدا يادرولىق سىناق پوليگونىن اشۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. سوعان سايكەس قازاق جەرىندەگى سەمەي، پاۆ­لودار جانە قاراعاندى وبلىستا­رىنىڭ جەرىندە (57, 39 جانە 7 پاي­ىز جەر كولەمى) ۇلان-بايتاق اي­ماقتى قامتيتىن جەر، سۋ پوليگونعا بەرىلدى. ابىرالى جەرى، دەگەلەڭ بويىندا "موسكۆا-400" № 52605 اسكەري ءبولىم ورنىقتى.

سەيىتمۇحامەت تابارىكۇلى، الاشتانۋشى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر.

قازاقستانعا جانە قازاق حالقى­نا وراسان زور قاسىرەت اكەلگەن سەمەي اتوم پوليگونىنا بيىل 60 جىل بولدى. كەڭەس قوعامى 40 جىل بويىنا مۇندا نە بولىپ جاتقا­نىنان بەيماعلۇم ەدى. ميليتا­ريستىك پيعىلداعى كسرو-نىڭ ءاس­كەريلەرى مەن باسشى شەنەۋنىكتەرى حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ەسكەرمەستەن، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ باقتى.

جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن ءاربىر اقىلدى كىسى جاعدايدى تۇسىنۋگە ارە­كەت ەتپەك. اقىل - اللا تاعالادان ادامعا اماناتتالعان يگىلىكتەردىڭ ەڭ ۇلىعى ەكەنى اقيقات. "ىلىمدەردىڭ اۋەلگىسى - اللانى تانۋ" دەپ تە بەكەرگە ايتىلماعان.

دەمەك، پوليگون جونىندە وي ءتۇيىپ، ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن وتكەنىنە ءۇڭى­لەسىڭ. اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭدا پولي­گون جارشىسى بولۋ ازاماتتىق ورتاق بورىش ەكەنىنە باس ۇراسىڭ. تاريح­تىڭ ساباعىنا جۇگىنەسىڭ.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتى­سىن­دا الەمدە ارقيلى وقيعالار بول­دى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­تىڭ سوڭىن الا امەريكا قۇراما شتاتتارى جاپونيانىڭ ەكى قالا­سىنا اتوم بومباسىن تاستادى. ءبال­كىم، وسىلاردىڭ اسەرىنەن بولار، كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1947 جىلى 21 تامىزدا يادرولىق سىناق پوليگونىن اشۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. سوعان سايكەس قازاق جەرىندەگى سەمەي، پاۆ­لودار جانە قاراعاندى وبلىستا­رىنىڭ جەرىندە (57, 39 جانە 7 پاي­ىز جەر كولەمى) ۇلان-بايتاق اي­ماقتى قامتيتىن جەر، سۋ پوليگونعا بەرىلدى. ابىرالى جەرى، دەگەلەڭ بويىندا "موسكۆا-400" № 52605 اسكەري ءبولىم ورنىقتى.

1949 جىلعى 29 تامىزدا دەگەلەڭ تاۋى باۋرايىندا العاشقى اتوم بومباسى سىناقتان ءوتتى.

ءدال سول كۇندەرى ءبىزدىڭ وتباسى­مىز اياگوزدەن ابىرالىنىڭ قاينا­رىنا كوشىپ كەلگەن. قاينار ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم، اۋداندىق وقۋ بولىمىندە كەشكى جاستار مەكتەبىنىڭ ينسپەكتور قىزمەتىنە وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ جولداماسىمەن ورنا­لاسقان ەدىم.

دەگەلەڭ اسپانىندا جۇيتكىپ ۇشىپ جۇرگەن اسكەري ۇشاقتاردى تاماشالاپ، اسپاننىڭ قىزىلكۇرەڭ الاۋىنا اڭىرا قاراپ، ەش قاپەرسىز كۇيدە جۇرەتىنبىز... جارىلىس گۇرسىلى مەن اسپان-كوككە بويلاعان ساڭى­راۋقۇلاقتى دا اۋزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزبەن كورسەك تە جات پيعىلدى ويعا الماعانبىز. 1950 جىلى ءساۋىر­دە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، 1953 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىن تىنىق مۇحيتى اسكەري-تەڭىز فلو­تىن­دا ازاماتتىق بورىشىمدى وتەپ، ەلگە ورالدىم.

ابىرالىداعى ەلگە ساعىنىشپەن كەلگەنمىن. ءوزىم ءبىلىم العان قاينار ورتا مەكتەبىنە 9 سىنىپتارعا ماتە­ماتيكا 10 سىنىپتارعا تاريح ءپانى­نەن ۇستازدىق ەتتىم. زايىبىم كۇن­تاي دا سول مەكتەپتە، باستاۋىش سى­نىپ­تىڭ مۇعاليماسى ەدى. اكەم ءتابا­رىك جاسى جەتپىس جاستان اسسا دا ەڭبەكتەن قالماعان، شەشەم قاديشا اۋداندىق ەمحانادا كىر جۋشى ەدى. قۋات جانە تالعات ەسىمدى ەكى ءسابيى­مىز ومىرگە كەلگەن، قارىنداسىم بي­عايشا وقۋشى-تىن.

سول ءبىر شاقتا وتباسىمىزدىڭ اسىراۋشىسىنداي، ءۇي تۇرمىسىنىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرگەن زايىبىم كۇنتايدىڭ پوليگون سىناعى جاي­ىندا ايتقان اڭگىمەسى جادىمدا جات­تالىپ قالىپتى.

- جازدىڭ اپتاپ ىستىعى، تا­مىز ايىندا قاينارعا اسكەري اۋىر ماشينەلەر قاپتاپ، جۇرتتى ابىگەرگە سالعانى بار-تىن، - دەپ ەسكە الدى. - ءبىزدىڭ ۇيمەن جاپسارلاس ورتالىق ۇزىن كوشە بويىنداعى قورجىن ۇيلەردىڭ ەكى-ۇشەۋىنە ءبىر ماشينە ءبولىنىپتى. بىرنەشە كۇندىك ازىق پەن كورپە-جاستىقتان وزگە دۇنيەلەرىڭدى ۇيلەرىڭدە قالدىراسىڭدار، قولدا­رى­ڭىزداعى ازىن-اۋلاق مالدارى­ڭىزدى بىرەر كۇن بۇرىن ءبىر تابىنعا جيناپ، بارار جەرگە ايداپ جەتكى­زەمىز دەپ نۇسقاۋ بەرىلگەن-ءدى. جاسى ەگدە، اۋرۋ-سىرقاۋى بار، جاس تۋعان ءسابيلى وتباسىلار ءۇشىن اۋىرتپالىق ءتۇستى. بەلگىلەنگەن مەرزىمدە كوشۋ كەرەكتىگىنەن، دىكىڭدەگەن تالاپتان ساسقالاقتاپ، نە كەرەگىن بىلە الماي دال بولعان ءجايىمىزدى ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. ەسىك، تەرەزەنى قاراڭعى­لاپ، تۇمشالاپ، مۇرجانى سىرتىنان كيىز نە ەسكى-قۇسقىمەن بىتەۋلەپ ءابى­گەرگە تۇستىك. اسىرەسە، ەمشەكتەگى ءبىر جاستان ءسال اسقان مىنا تالعاتىم ەمشەك سۇتىنە جارىماي، شىرىلداي جىلاپ، ءسۇت ىزدەگەنى جانىمىزعا بات­قان-دى. ول كۇندەرى پاك پەرىشتە ءسابيدىڭ سول ءبىر شىرىل قاققانى لاعىنەت ءۇنىنىڭ باستاۋى بولعانىن كىم ويلاپتى؟ قۋاتىمىزدى ناعاشى اپاسى مەن اعايىم باۋىرلارىنا سالىپ، كوكشەتاۋعا الىپ كەتكەن-ءدى. تالعات شىرىلداسا اتاسى مەن اپاسى دا قويارعا جاندارىن تاپپاي، اڭى­رايتىن. ءتىپتى، وتان ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا عوي دەپ، نەسىنە بولسا دا قاباق شىتپاق ەمەس ەدى. ارتىق-اۋىس بەيپىل ءسوز، وعاش مىنەز، جات قىلىقتار بولمايتىن. قايسار­لىقپەن، توزىمدىلىكپەن تاعدىرعا كونە ءجۇرىپ، مۇعالىمدىكتى اتقاردىم، دەپ سىر اقتارعانى بار. ارينە، مۇنداي ءجايت جالپىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرلىق، پەشەنەسىنە بۇي­ىر­عان تاۋقىمەتتى تىرلىك دەپ ءتۇسىن­گەن-ءدى.

1956 جىلدىڭ قاراشاسىندا سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى مەنىڭ كانديداتۋرامدى اباي اۋ­داندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبى­رىنشى حاتشىلىعىنا ۇسىندى. اۋ­داندىق كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەك­شىسى رەتىندە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە، اۋ­داندىق كەڭەس دەپۋتاتتىعىنا ساي­لاندىم. ول تۇستا ابىرالى اۋدا­نىن تاراتۋ تۋرالى جوعارعى جاقتىڭ جوسپارىنان بەيحابار ەدىك.

تەك جاز ايىندا دەگەلەڭ بويى­نا مىرجىق سىرتىنان بايىرعى تۇرعان ەل-جۇرت ەرىكسىز كوشىرىلگەن بولاتىن.

ۇلىلار تۋعان كيەلى توپىراق، قاسيەتتى ەلدە جاستىق شاعىمىز ءوتىپ جاتتى. سول جىلدار سەمەي جەرىن­دەگى ابىرالى اۋدانىن قۇرباندىققا شالعان يادرولىق سىناق وتكىزەتىن پوليگون قاسىرەتىن ءتوندىرىپ، ۋىن جايلاتقان مەزەت ەكەن. ءبىز بىراق ولاي تۇسىنبەدىك. اباي اۋدانىنىڭ قاينار، سوتسياليستىك قازاقستان شارۋاشىلىقتارى مەن دەگەلەڭ بويىنداعى اۋىلدار قوسىلىپ، ەكى اۋدان اباي اۋدانى بولىپ بىرىكتى. بىردەن باۋىرلاسىپ، تاعدىرلاس جۇرت تاتۋ-ءتاتتى تابىسقان-دى.

جەرگىلىكتى اقىن تولەگەن جان­عاليەۆ جىرىنا قوسقانداي:

ادام كوزى كورمەگەن ەلدەن ەدىك،

ەركىمىزدى دىنسىزگە بەرگەن ەدىك.

"اتوم" دەگەن اجداھا اۋىزىندا،

اجالسىز-اق اياۋسىز ولگەن ەدىك...

ابىرالى، ابايدىڭ قالىڭ جۇرتى،

قايعىرادى ءبىرى ءولىپ، ءبىرى سورلاپ.

قىرىق جىل قۋعىن كورگەن ەل جۇرەگىن،

قانداي كۇش، قانداي ادام جىلىتا الماق؟!

دەمەك، ءبىزدىڭ وتباسىمىزدان عالىم مەن امانجول ەسىمدى ەكى ءسابيىم مەن تيمۋر اتتى نەمەرەم، بيعايشا قارىنداسىم، زىليحا اپايىم 54 جاسىندا راكتان، اكەم مەن انام مەزگىلسىز قايتىس بولعا­نىنىڭ سىرىن كەيىندەپ ءتۇسىن­گەندەيمىز...

پارتيا جۇمساۋىمەن اقسۋات، نوۆوپوكروۆكا، اياگوز، شۇبارتاۋ جانە جاڭا ءشۇلبى اۋداندارىندا باسشىلىق قىزمەتتەردى جان سالا ادال ورىنداۋمەن تۋعان ەل مەن جەر­دەن ءبىرشاما ۋاقىت شالعاي جۇرۋىمە تۋرا كەلدى. دەسە دە، قايدا جۇرسەك تە تۋعان ەلدىڭ تاعدىر-تالايىنا قۇ­لاق ءتۇرىپ، تىلەگىم دە، جۇرەگىم دە اتامەكەن دەپ سوعاتىن ەدى. وسىندا جەر بەتىندە سۋتەگى بومباسى جارىلعاندا قاينار ەلدى مەكەنىندە 42 ادام ادەيى قالدىرىلىپتى. ولارعا ارنايى تاپسىرما بەرگەن بولىپ، الداۋسىراتىپ، "سىناق قويان" بولارىن سەزدىرمەگەن كورى­نەدى. سولاردىڭ بىردە-ءبىرى ءتىرى قال­ماپتى. گەنوتسيد دەپ وسىنداي جايتتەردى ايتۋعا بولاتىن شىعار. ەڭ كوپ دوزا العان قاينار مەن سارجال تۇرعىندارى ەكەنىن عا­لىمدار دا مويىندادى. ەكولو­گيالىق اپات 15 بۋىننىڭ ءومىرىن توپالاڭعا تۇسىرەتىن ءتۇرى بارىن دا عالىمدار جاسىرا المادى. ادامدار جۇيكەسىنە، ساناسىنا سالماق ءتۇستى.

ويتپەگەندە شە؟ 1987 جىلى 12 اقپاندا 4000 ميكرورەك/ساعات ۋلى گاز جەردى جارىپ، اۋاعا جايىلعان. سەمەيدە-21-گە جەتكەن. ءالى دە 18 جارىلىس جوسپارلانعان ەكەن. وسى تۇستا 1989 جىلعى 28 اقپاندا الماتىدا جازۋشىلار وداعى ءۇيى الاڭىندا ميتينگ ءوتتى. وعان قاتى­سىپ تىڭداعانىم، كوزبەن كورگەنىم ەسىمدە. وسى جيىندا اقش، فران­تسيا مەملەكەتتەرىندەگى يادرولىق قارۋدى سىناۋعا قارسى قوزعالىس كۇشتەرىمەن بىرىگۋگە ارنالعان شە­شىم قابىلداندى. وسىدان سوڭ "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسى ارنايى قوعامدىق ۇيىم رەتىندە مەملە­كەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ، ونىڭ پرە­زيدەنتى بولىپ ايگىلى اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆ سايلاندى. ول "جارىلىس توقتاتىلسىن!", "پولي­گون جابىلسىن!" دەگەن جالىندى ۇران تاستاپ، بەلسەنە ءىس باستادى.

ءححى عاسىردى الەم بويىنشا اتوم قارۋىنسىز باستايىق دەگەن ءۇن شارلادى. 1989 جىلعا دەيىن امەري­كالىقتار بارلىعى 921 جارىلىس جاساسا، كسرو 500-دەن استام سىناق جارى­لىسىن وتكىزىپتى. ال جارىلعان بوم­بانىڭ كۇش-قۋاتى جاعىنان كەڭەس وداعى 2,6 ەسە وزىق شىققان.

مىنە، وسى كەزدە كەڭەس وداعى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جالدامالى دەپۋتاتى پولكوۆنيك شەنىندەگى پەترۋشەنكو دەگەن اۋمەسەردىڭ: "سەميپالاتينسكي يادەرنىي پولي­گون - سامىي چيستىي ۆ ميرە، چتو پروۆوديمىە ۆ نەم يسپىتانيا اب­سوليۋتنو بەزۆرەدنىي", دەپ باي­بالام سالعانى بار.

ءدال سول تۇستاعى ابىرالى ەلىنە تاپسىرما بويىنشا بارىپ، كوزىم­مەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن تىڭداعان ەل-جۇرت، ۇلكەن-كىشىنىڭ اشىنعان سوزدەرى مەن كۇيلەرىنە كۇيزەلگەنىم دە انىق. سول اسەردەن "سەمەي تاڭى" گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 1 قىر­كۇيەگىندەگى نومىرىندە "پوليگون جانە تۋعان جەر" دەگەن ولەڭ-نالا جارىق كورگەن بولاتىن.

نەنى كوردىم، نەنى سەزدىڭ، جۇرەگىم؟

بارعاندا ەلگە قۇلاعانداي تىرەگىم.

قاسىرەت شەگىپ، اجال قۇشقان تالايلار

جايعاندا العا جۇزدەپ-مىڭداپ دەرەگىن...

ابىرالىنىڭ كارى-جاسى جار سالىپ،

"پوليگوندى جابۋ ءۇشىن" جان سالىپ،

ۇندەۋ الدى، جەر شارىنا جولدادى

سول ۇندەۋدە كوز جاسى بار قانشالىق؟!

الەمگە ايگىلى عالىم ا.د.سا­حاروۆتىڭ قازاقستاندىق جارتى ميل­ليون ادام قۇربان بولعانىن مويىنداپ، كەڭەس وكىمەتىنە اشىق تا باتىل ءۇن قاتقانىن وقىدىق. بەلگىلى عالىم سايىن بالمۇحانوۆ پوليگون زارداپتارىن باتىل اشكە­رەلەۋدە ۇلكەن ەڭبەك ەتتى. ونى "اتوم پوليگونى مەنىڭ كوزىممەن" دەگەن ەڭبەگىنەن وقۋعا بولادى. عا­لىم ب.اتشاباروۆ تا تىنباي اشكەرەلەۋشى بولدى.

اقىرى، 1989 جىلى 29 تامىزدا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگو­نىندا جارىلىستار جاساتپاۋ ءجو­نىندە پرە­زيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شەشىمى بولدى. ەكى جىلدان كەيىن پوليگوندى ءبىرجولاتا جابۋ تۋرالى ەلباسى جارلىعى شىقتى.

1990 جىلعى جەلتوقساننىڭ 15-ىندە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ قۇرامىندا ابىرالى اۋدانىن قال­پىنا كەلتىرۋ تۋرالى شەشىم الىن­دى. ابىرالى اۋدانى قايتا اشىل­دى. ەلىم دەگەن ازامات ءۇشىن ەڭ قا­دىرلى دە قاستەرلى تۋعان مەكەنى. ابى­رالى دەگەن اتى وزىنە قايتا ورالدى. "داۋاسى تابىلعان دەرتتىڭ - ءتۇبى قايىر" دەۋشى ەدى حالقىمىز.

ابىرالى جۇرتىنىڭ كورگەن قورلىق-قاسىرەتىن ەت جۇرەگىمەن ەزىلە سەزىنىپ، ءوز قايعىسىنداي قابىلداپ، كىسىلىك تانىتقان وبلىس باسشىسى كەشىرىم بوزتاەۆ مارقۇمنىڭ دا ەرەكشە قايراتكەرلىگى مەن ەرلىگى التىن ارىپپەن تاريحقا جازىلار. "سەمەي پوليگونى", "قاينار سين­­درومى" "29 تامىز" اتتى كىتاپتا­رىن بۇگىنگى، كەلەر ۇرپاق ەش ۇمىت­پاس تا. تاريحتى ادامدار جاسايدى. ابىرالى (قاينار) ەلىنىڭ ازالى تاريحىن بولاشاق ءۇشىن مۇقيات زەردەلەپ، تاريحي مەكەن، جانسەبىل جۇرت رەتىندە ەرەكشە مارتەبە بەرەر ناقتى شەشىم قاجەت ەكەنى انىق. ابىرالى اقيقاتى ءالى ايتىلىپ بىتپەگەن تاقىرىپ.

*يادرولىق سىناقتاردىڭ ۇيرەنشىكتى ءبىر كورىنىسى وسىنداي ەدى.

تاجالدى تۇنشىقتىرعان ەلباسىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت

رەسپۋبليكامىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ "قازاقستان جولى" دەگەن ەڭبەگىنىڭ سوڭىندا بىلاي دەگەن: "مەن ءاربىر كەش سايىن وزىمە-ءوزىم "بۇگىنگى كۇندى دۇرىس وتكىزدىم بە؟" دەگەن سۇراق قويامىن دا، سوعان جاۋاپ بەرۋگە تىرىسامىن. مەن ءۇشىن، پرە­زيدەنت ءۇشىن، بۇل سۇراق: "مەنىڭ وتانداس­تارىمنىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن بارلىعىن ىستەي الىپ وتىرمىن با؟" دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل - مەنىڭ ۇستانىمىمنىڭ نەگىزى".

مەن ەلباسىنىڭ حالقىنا بەرگەن ەسە­بىندەي كىتابىن وقىپ، جەرلەسىمىز ن.ايتۇلى­نىڭ "بايتەرەك" دەگەن تولعاۋىنان مىنا ءبىر تەڭدەۋلەردى كەلتىرۋدى قاجەت دەپ تاپتىم.

جەتكىزبەس قۇداي سۇيسە باققا كىمدى،

قارىنى اق تۇيەنىڭ اقتارىلدى.

ات شاپتىر، ارۋاق شاقىر، تويلا، قازاق،

تاۋەلسىز پرەزيدەنتىڭ تاققا ءمىندى.

كەڭ اشىپ بەرەكەلى ەسىگىڭدى،

تۇزەتىپ تەربەتە بەر بەسىگىڭدى.

سان عاسىر بۇرشاق سالىپ موينىڭا،

قۇدايدان تىلەپ ەدىڭ وسى كۇندى! -  دەپ ەگەمەندىككە قولىمىز جەتىپ، تاۋەل­سىزدىك العالى بەرى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ سارا باسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا تالاي-تالاي بە­لەس­تەن ءوتىپ، قيىندىقتار مەن اۋىرت­پالىق­تاردى ارتتا قالدىردىق.

وسى ەڭبەگىندە كورسەتكەندەي، ەلباسىنىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ جونىندە جۇرگىزگەن جۇمىستارى ۇشان-تەڭىز. سونىڭ ءبىرى، ءتىپتى بىرەگەيى، سەمەيدەگى قازاق جەرىن قاسىرەت­تەن قۇتقارىپ، سەمەي يادرولىق سىناق پولي­گونىن جابۋ تۋرالى جارلىق شىعارۋى. قازىر­گە دەيىن مەنىڭ جۇرەگىم اۋىرادى. ويتكەنى، مەن 1977-1985 جىلدار اراسىندا بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنا قاراستى شۇبارتاۋ اۋدانىندا اۋداندىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. جويقىن قارۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرى 40 جىل بويى جەردىڭ ۇستىندە دە، استىندا دا، اتموس­فەرادا جيىنى 500-دەن اسا سىنالىپ، مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيدى، ون مىڭداعان ادامدى مۇگەدەك جاسادى. ساراپشىلاردىڭ ءارتۇرلى باعدارلاۋى بويىنشا، پوليگونعا جاقىن ورنا­لاسقان ءۇش وبلىستىڭ 1,2 ميلليون تۇرعىندارى رادياتسيالىق ساۋلە زارداپتارىنا تاپ بولدى.

بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستاننىڭ جەرى كوپ دەگەن قاتىگەز سولشىل ساياساتىنىڭ سال­دارى عوي. ول ساياساتقا تويتارىس بەرىپ، يادرو­لىق پوليگوندى جابۋ وڭايلىققا تۇسكەن جوق. ويتكەنى، ول كەڭەس وداعى تاراماي، كوكپ ورتا­لىق كوميتەتىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان كەزى بولاتىن. مىنە، وسىنداي تالاس-تارتىستاردا كرەملدىڭ اشۋ-ىزاسىن اقىلعا جەڭدىرىپ، ن.ءا.نازارباەۆ اسقان كورەگەندىك، زور اقىلدىلىق كورسە­تىپ، كوكپ ورتالىق كوميتەتى باسشىلا­رىن كون­دىرىپ، سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جاپتى.

ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن سەمەي ءوڭىرىنىڭ حالقىنا وڭالۋ كومەگىن كورسەتۋ تۋرا­لى 2005 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيى­مى­نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ قارارى قابىل­داندى.

ەلباسىنىڭ حالقىنىڭ قامىن ويلاعان تىنىمسىز ساليقالى جۇمىسىنىڭ ۇنەمى ءناتي­جەلى بولىپ، قازاق حالقىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تانىپ، ونى الەمدەگى ۇزدىك مەملەكەت باسشى­سىنىڭ ءبىرى دەپ ساناۋىنا ءبىز قاتتى قۋانامىز. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ دەنىنە ساۋلىق، وتباسىنا باقىت تىلەيمىز.

ماقان ايتجانوۆ، دەربەس زەينەتكەر، تارباعاتاي  اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.

پوليگوننىڭ قاسىرەتتى شەجىرەسى

سەمەي سىناق پوليگونىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانە كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىمەن قابىلداندى.

1947 جىلعى 21 تامىزدا تاۋلى سەيسميكالىق ستانسا قۇرىلدى (905-ءشى نىسان), ول 1948 جىلى كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وقۋ پوليگونى، كەيىننەن №2 (گوس-تسنيپ 2) مەملەكەتتىك ورتالىق عىلىمي-زەرتتەۋ سىناق پوليگونى بولىپ وزگەرتىلدى.

1948 جىلعى 1 ماۋسىمدا پوليگوننىڭ العاشقى بولىمشەلەرى (52605-اسكەري ءبولىمى) شوعىرلانۋ اۋماعىنا ورنالاسۋىن باستادى.

پوليگونداعى سىناقتارعا دايىندالۋ بويىنشا جۇمىستار 1949 جىلدىڭ شىلدەسىندە اياقتالدى.

1949 جىلى 29 تامىزدا ساعات تاڭعى 7.00-دە ويداعىداي سىنالعان كەڭەستىك العاشقى يادرولىق بومبا، 1953 جىلعى 12 تامىزدا العاشقى تەرمويادرولىق قۇرىلعى، 1955 جىلعى 29 قاراشادا سۋتەكتى بومبا سەمەي پوليگونىن لاستاۋدىڭ كەزەڭدىك باستاۋلارى بولدى.

راديواكتيۆتى لاستانۋدىڭ ەڭ جوعارى اۋقىمى 1953 جىلعى 12 تامىزدا قۋاتى 400 كت. جەرۇستى  تەرمويادرولىق جارىلىسىنان سوڭ بايقالدى. ەسەپتەۋ ناتيجەسى بويىنشا راديواكتيۆتى لاستانۋعا  جول بەرىلدى، ولارعا قازاقستاننىڭ شىعىس بولىكتەرى، التاي ولكەسىنىڭ شىعىسى، ءنوۆوسىبىر جانە كەمەروۆ وبلىستارىنىڭ بولىكتەرى جاتادى. بۇل جارىلىستىڭ ءىزى بايكال كولىنە دەيىن جەتكەن.

1989 جىلدىڭ 28 اقپانىندا "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسى قۇرىلدى.

1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونى جابىلدى.

*يادرولىق سىناقتار زاردابىن شەككەندەردىڭ اشۋ-ىزاسى شەكسىز ەدى.

دەگەلەڭ دىرىلدەمەيدى

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 28 اقپانىندا حالىقارالىق يادرولىق جارىلىسقا قارسى "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت مينيسترلىگىندە № 0001 نومىرمەن تىركەلگەن بۇل قوعامدىق ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى سەمەي پوليگونى جابىلۋىنىڭ باستاۋى بولدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتى ەلەڭ ەتكىزىپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى پوليگونداردىڭ ءبىرى - سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعىن شىعاردى. بۇل جارلىق ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەلباسىنىڭ ەلى جولىن­داعى ەرلىگىن ايعاقتايتىن ايتۋلى قۇجات بولدى.

يادرولىق سىناققا قارسى قوزعالىستىڭ ارداگەر­لەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەن سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار مەن جيىنداردا بولىپ ءجۇرمىن. ءارتۇرلى ەلدەردەن كەلگەن وكىلدەردىڭ ءبىزدىڭ ەل جايلى پىكىرلەرىن ەستىگەندە ءوز حالقىم، ءوز مەملەكەتىم ءۇشىن، وسى مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان ەلباسى ءۇشىن جۇرەگىمدى ماقتانىش كەرنەيدى. تەك قانا بيىك مىنبەر­لەردەن ايتىلاتىن جاتتاندى سوزدەر ەمەس، حالىق ارا­سىن­دا ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەردىڭ ءوزى بۇگىنگى  جارى­لىس­سىز وتكەن جيىرما جىلعا حالىقتىڭ ريزالىعىن اڭ­عارتادى.  بۇگىنگى تاڭدا ءبىز سەمەي پوليگونىنىڭ جا­بىلۋى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا­مۋى­نىڭ  جاڭا  كەزەڭىنە اياق باسۋى دەپ  ايتۋىمىزعا بولا­دى. ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن 1992 جىلى   سەمەي يادرو­لىق پوليگونى "ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق" بولىپ قايتا قۇرىلدى دا اتومدى بەيبىت ماقساتقا قولدانۋ جاڭا با­عىت­قا كوشتى.  بۇگىنگى تاڭدا كۋرچاتوۆ قالاسىن­دا ياد­رو­لىق تەحنولوگيالار پاركى اشىلىپ، ول اتومدى بەي­بىت ماقساتقا پايدالانۋدىڭ جاڭا الاڭىنا اينالىپ وتىر.

الايدا، حالىقارالىق جارىلىسقا قارسى "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسى جانە باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدار جەر پلانەتاسىنداعى باسقا دا پوليگونداردى جابۋ ماقساتىنا بايلانىستى بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە. سونداي-اق، جەر جۇزىندە ەكولوگيالىق تازالىقتى ساقتاۋ قوزعالىستىڭ نەگىزگى جۇمىس باعىتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل ورايدا  ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ عىلىمي قىزمەت­كەرلەرىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ جولعا قويىلعان.

سۇلتان كارتوەۆ، "نەۆادا-سەمەي" قوزعالىسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، سەمەيدەگى كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى.

ەستەلىكتەن عانا ەستىدىك

سەمەي وڭىرىنە اجال ۋىن سەپكەن پوليگوننىڭ ءۇنى وشكەنىنە دە 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. سەمەي جەرىنىڭ سەلكىلدەمەگەنىنە دە 20 جىل. سول 1989 جىل دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتاردىڭ ءبىرى مەن 20 جاسقا كەلدىم. بىزگە پوليگون، سىناق، يادرولىق جارىلىس دەگەن ۇعىمدار ەستەلىك كۇيىندە عانا جەتتى. جارىلىس ءۇنىن، جەر-انانىڭ كۇڭىرەنگەن كۇرسىنىسىن ەستىمەي وسكەن ءبىز باقىتتى ۇرپاق ەكەنبىز دەپ ويلايمىن. 1949 جىلعى 29 تامىزدا تۇڭعىش رەت جاسالعان جارىلىس كەزىندە اتام جانعاسكين كەنجەش ابىرالى اۋداندىق نكۆد ءبولىمىن باسقارعان كورىنەدى. سول كەزدەگى زوبالاڭ جايلى ءسوز قوزعالسا اراكىدىك ەستەلىك ايتىپ وتىراتىن.

- سىناق جۇرگىزىلگەن ۇڭعىمالارعا دا ءتۇسىپ كوردىك. ارنايى كيىمدەر كيگىزىپ، جەر استىن ارالاتاتىن. حالىق اراسىندا دۇربەلەڭ تۋماۋ ءۇشىن تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزەتىنبىز. العاشقى سىناق بولعاندا ۇيدەگى جانۋارلاردىڭ جۇندەرى ءتۇسىپ، جالاڭاش قالعاندارىنىڭ دا كۋاسى بولدىق. اۋزى-مۇرىندارىنان قان كەتىپ، اياق استى اۋرۋعا ۇشىراعاندار بولدى. بىراق مۇنىڭ بارلىعى سىناقتىڭ سالدارى دەگەن جان بولمادى، - دەيتىن.

مەنىڭ اكەم 1949 جىلى  قازان ايىندا قاينار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول كەزدە سىناق اشىق اۋادا جاسالىپتى. جاس كەزىندە بىلىنبەدى مە ، الدە "پوليگون" دەگەن ۇعىم "جەتى قۇلىپتىڭ استىندا" بولعان سوڭ با اۋرۋشاڭ بولسا دا سىرقاتىن سىناقپەن بايلانىس­تىرعان ەمەس.

ۋاقىت وتە، ەسەيە كەلە پوليگون سىناعى، يادرولىق جارىلىس دەگەن ۇعىمداردى باسپاسوزدەن وقىپ، تەلەديداردان كورگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ دالامىزدا قانداي سۇمدىق جويقىن جارىلىس بولعانىن تۇسىندىك.

پوليگون جابىلدى. وسىمەن ءىس ءبىتتى دەپ ويلاۋ قاتە، ارينە. 40 جىل ادام دەنساۋلىعىنا كەلگەن زيان ءۇشىن بەرىلىپ جاتقان وتەماقى، سەمەي پوليگونى اۋماعىن ساۋىقتىرۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار سىناقتان زارداپ شەككەن حالىققا دەگەن الەۋمەتتىك قولداۋ دەپ ەسەپتەيمىز. مۇنداي قامقورلىق ءالى دە جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىز.

تىنىشتىعىمىز بەن بايلىعىمىز باياندى بولسىن. جەر استى ءدۇمپۋىن ەستىمەي وسكەن ۇرپاق تىلەگى - بۇل.

ناريمان جانعاسكين،  شاكارىم اتىنداعى سمۋ-ءدىڭ ءىى كۋرس ستۋدەنتى.

بەتتى ازىرلەگەن "ەگەمەن قازاقستاننىڭ" ۇجىمدىق اۆتورى - "سەمەي تاڭى" گازەتى

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 17 ماۋسىم 2009 جىل