ء(دىني-پالساپالىق ەسسە)

ەشتەڭە، ءتىپتى ءبىر ءتۇيىر توزاڭ  دا جوق  كەزدە ۇلى جاراتۋشى قۇداي بار ەدى. ونىڭ بار بولۋىنىڭ باستاۋى بولماعان-دى. ول اۋەلدە بار. ءوزى بار بولعاندىقتان بولمىسىنداعى ۇلىق سيپاتتارى مەن كوركەم ەسىمدەرى دە اۋەلدەن بارلىقتا بولعان. سوندىقتان، ەشتەڭەگە مۇقتاجى جوق وزىنەن ءوزى بولاتىن دارا بولمىس جالعىز جاراتۋشى عانا. دۇنيە جارالماعان كەزدە  كەڭىستىك تە، ۋاقىت، زامان دا بولماعان.

ولاي بولسا، ول دۇنيەنى نەگە جاراتتى؟

اللا تاعالا ءوزىنىڭ شەگى جوق، سان-قىرلى عاجايىپ قۇپيا سىرلارىن ءوزى جاراتقان سانالى جاراتىلىسىنا تانىتقىسى كەلدى.

ءسويتىپ، ونىڭ ۇلى جاراتۋشىلىق  قۇدىرەتىمەن  دۇنيە  جوقتان  پايدا  بولدى. استرونوميا عىلىمى «قالدىق ساۋلە» دەپ اتاعان كەڭىستىكتە جايىلعان، انىقتالۋى مۇمكىن ەمەس ەڭ قاراپايىم بولشەكتەردەن دە نازىك ەفير  اتتى بولمىس وسىلايشا العاشقى دۇنيەنىڭ نەگىزى بولدى.

اۋەلى جەتى قات كوكتەر، شەكسىز عارىش جارالدى (قۇدايسىزداردىڭ الەمنىڭ نەگىزى دەپ جۇرگەن «ماتەريا» دەگەنى سول عارىشتىڭ ءبىر ءتۇيىرى عانا ەدى). وسى شەكسىز دۇنيەنى ادام تۇسىنىگى بويىنشا «ون سەگىز مىڭ عالام» دەپ اتادى. ونىڭ شەگىنە ەشبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ ساناسى جەتپەيدى.

ال وسىنداي، ءبىر-بىرىنە تارتىلعان، ءبىرىن-ءبىرى شىر اينالعان، اسا الىپ، بولىمسىز كىشكەنتاي، الاپات جارىق، ءتۇپسىز قۇردىم، قيساپسىز ءتۇر-ءتۇستى عالامشارلاردىڭ ءتارتىبى مەن جۇيەسىنە، سانى مەن ساپاسىنا تاڭ-تاماشا قالاتىن، ونى ءوز اقىل شاماسىمەن تاني الاتىن مىنا دۇنيەگە سانالى بولمىس قاجەت ەدى.

ونداي بولمىس يەلەرى بولسا، «وسىنداي سان ءتۇرلى قۇلپىرعان دۇنيە سارايىنىڭ يەسى كىم؟» دەگەن ساۋال قويار ەدى. «ونى كىم جاراتتى؟» دەگەن ويعا قالار ەدى. ونداي پىكىرگە كەلگەن سانالى جان، سونداي قۇدىرەت يەسىن تانۋعا قۇشتارلانۋعا ءتيىس. وسىنداي قۇشتارلىقتىڭ بولۋى -  ءوزىن جاراتقان يەسىنە دەگەن شىن سۇيىسپەنشىلىكتى تۋدىرۋى كەرەك. ونداي تازا سۇيىسپەنشىلىكتەن جاراتۋشىسىنا جالبارىنۋ، وعان جاقىن بولۋ نيەتى تۋماي قويمايدى. جاراتىلعاندار جاراتۋشىسىن تاپقاندا، تانىعاندا عانا جانى جاي تابادى، كوڭىلى ورنىعادى.

مىنە، اللا تاعالانىڭ دۇنيەنى جاراتقانداعى ماقساتىنىڭ ءوزى وسى ەدى.

سوندىقتان، قۇداي تاعالا ادامزاتتى جاراتۋعا دەيىن ونىڭ جايلى ورنى مەن قىزمەتشىسىن جاراتتى. ءسويتىپ، جارالعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتىسى بولعان، جاراتۋشىسىن تانىپ، وعان عيبادات ەتۋدە الدىنا جان سالماعان ادام پەندەگە دەيىن، باسقا كوپتەگەن ءتۇرلى جان يەلەرى جاراتىلدى.

ولاردىڭ اۋەلگىسى پەرىشتەلەر دەپ اتالعان تەگى نۇردان جاراتىلعان تىرشىلىك يەسى دۇنيە سارايىنا قىزمەت ەتتى. ول ءوز جاراتۋشىسىنىڭ بۇيرىعىن قالت جىبەرمەيتىن تىلالعىش بولسا دا، كەمەل بولا المادى، ويتكەنى وندا ءناپسى جوق ەدى، ال ءناپسى ماقۇلىقتىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى تەتىگى سانالادى.

ودان كەيىنگى جىندار اۋلەتى. جىنداردىڭ نەگىزى وتتان جاراتىلعان-دى. ولاردىڭ بولمىسى ءبىر تەكتى بولعاندىقتان ولاردا اسقان كۇش-قۋات پەن كەرەمەت جىلدامدىق بولسا دا، سانا جاعىنان جان-جاقتى كەمەل بولا المادى.

وسىنداي ۇزاق داۋىرلەردە  جەتى قات كوكتە عايىپ يەلەرى جارالىپ جاتسا، جەر بەتىندە الۋان جانۋارلار دۇنيەسى  مەن  وسىمدىكتەر الەمى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاراتىلۋ ءداۋىرىن باستان كەشتى. ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر يگىلىك ءۇشىن، قۇرمەتتى ءبىر تىرلىك يەسىنە ارنالىپ جاراتىلعاندىعى سوڭىنان ءمالىم بولدى.

وسىنداي زامانداردا ۇلى جاراتۋشىدان ءبىر جارلىق الەمگە تارالدى: «جەر جۇزىنە ارناپ ءبىر قوجايىن جاراتامىن. بارلىق جاراتىلعانداردان ونى اسىل ەتەمىن. باسقا جاراتىلعاندار وعان قىزمەتشى بولادى» دەگەن.

اللا تاعالانىڭ وسى قالاۋىنا قارسى كەلگەن، ءوزىن جوعارى ساناعان شايتان ءازازىل  مەن وعان ەرگەندەر ماڭگىلىك قارعىسقا ۇشىرادى. وسى ەگەستەن بولىپ، ول ادام ۇرپاعىن ازعىرۋشى، ازدىرۋشى-دۇشپان اتاندى. سويتە تۇرا، ادامدى ەڭ بيىك كەمەلدىككە دە جەتكىزۋگە تۇرتكى بولاتىن حيكمەت سانالدى.

ال ادامزاتتىڭ ۇلىق جاراتىلىس ەكەنىن مويىنداعان پەرىشتەلەر قاۋىمى – عارىش پەن ادام پەندەنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتشىسىنە اينالدى. تۋعىزعان اتا-اناسى جوق بولعاندىقتان ادام-اتانىڭ تاربيەشىسى دە، تىكەلەي ۇيرەتۋشى ۇستازى دا اللا تاعالانىڭ ءوزى ەدى.

سونىمەن، الەمدەگى ەڭ تاڭعاجايىپ ءسات – ادام-اتا ياعني «ساپي ادام» جاراتىلۋى اسىل اڭىزبەن بىزگە جەتتى.

القيسسا، اللا تاعالا ادام اتانىڭ دەنەسىن جاسايتىن توپىراقتى ازىرەيىل پەرىشتە ارقىلى جەر بەتىنەن العىزدى. وسى توپىراققا ءوز قالاۋىمەن قىرىق جىل جاڭبىر جاۋعىزدى. ونىڭ ءبىر جىلى عانا جانعا جايلى شاتتىق جاڭبىرى ەدى. وسىدان كەلىپ ادامزاتتىڭ ءپاني ومىرىندە قايعىسى كوپ،  قۋانىشى كەم بولدى. جاڭبىر سۋىنان توپىراق بالشىققا اينالدى.

حاق تاعالا ءوز قۇدىرەت قولىمەن ادامنىڭ كوركەم ءمۇسىنىن، كەلىستى دەنە مۇشەلەرىن مۇسىندەدى. ۇزاق ۋاقىت ونى كەمەلىنە كەلتىردى.

جاراتۋشىنىڭ كوركەم ەسىمدەرىنىڭ قاسيەتتى شاعىلىستارى وعان ءسىڭدى. ناتيجەسىندە ادامنىڭ زاتى بۇكىل عالامنىڭ بەينەسى كورىنەتىن اينا ىسپەتتى اسەرلى اسەم سيپاتقا يە بولدى.

جانە وسى اينا ءتارىزدى دەنەگە اللا تاعالا ءتورت ءتۇرلى اسىل قاسيەت دارىتتى. ولار – رۋح، اقىل، كوڭىل جانە ءناپسى ەدى.

رۋحتىڭ تەگى جەل – كەمەلدىكتە قۇشتار، ول جولدا توقتامايتىن جۇيرىك، كوزگە كورىنبەيتىن تىلسىم. سوندىقتان، رۋح ادامزاتقا عانا ءتان قاسيەت. رۋحنان ايىرىلعان ادام حايۋاننان دا تومەن بولاتىنى سودان.

اقىلدىڭ تەگى توپىراق – نە ۇيرەتسە سول بەينەلەنەدى. اقىلدىڭ از-كوپ مولشەرى باسقا حايۋاندارعا دا ءتان. تۇيسىكتەن تۋىندايتىن بەس سەزىم مۇشەسى اقىلدىڭ قوزعاۋشىسى، جەتىلدىرۋشىسى.

كوڭىلدىڭ تەگى سۋ – تاپ-تازا ءمولدىر، رەنىش لايلايدى، قۋانىش تولقىتىپ شاتتاندىرادى. كوڭىل قارتايمايدى، كوڭىل كارى-جاسقا ورتاق عاجاپ تىلسىم سەزىم.

ءناپسىنىڭ تەگى وت – ىستىعىمەن باۋرايدى، بەرىلسەڭ كۇيگىزىپ قاسىرەتكە ۇشىراتادى، باعىندىرساڭ  ءبارىن تىندىرادى. ءناپسى، بۇكىل تىرىشىلىك يەسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ادامنىڭ ءناپسىسى شەكتەن شىققسا ءبۇلدىرۋشى، اقىلعا باعىنسا گۇلدەندىرۋشى.

ادامنىڭ تۇلعاسى باسقا حايۋانعا قاراعاندا وتە كورىكتى،  وسى كەلىستى دەنەسىندەگى ءار مۇشەنى دە ارنايى قىزمەت ءۇشىن جاراتتى:

ادەمى كوز اينالا دۇنيەنى زەردەلەۋگە، سۇيكىمى قۇلاق سىرلى ءسوزدى ۇعۋعا، كەلىستى مۇرىن ماحاببات جۇپارىن يىسكەۋگە، ءتاتتى ءتىل سويلەۋگە، يكەمدى قول نەلەر عاجاپ ءىستى جاساي بىلۋگە، ارشىندى اياق دۇنيەنى شارلاۋعا...

وسى مۇشەلەر ءپاني دۇنيە ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، تىرشىلىك ىستەرىن جاساۋعا ءتيىس بولسا دا، تۇپكى ماقساتى ماڭگىلىك دۇنيەگە جەتكىزەتىن قۇدايى قۇلشىلىق جاساۋعا ارنالعانى انىق. وسىنداي عاجايىپ دەنەگە اللا تاعالا ءوز رۋحىنان ۇرلەپ جان كىرگىزدى. كەزى كەلگەندە ۇلى جاراتۋشى ادام اتانىڭ ۇيقلى-وياۋ ساتىندە سول قابىرعاسىنان  حاۋا انانى جاراتقىزدى. حاۋا-انانىڭ سۇلۋلىعى عاجاپ ەدى. ادام-اتا جۇبايىن تاڭدانا جاقسى كوردى. جۇبايلىق ماحاببات ەكەۋىن جۇپتايتىن، ۇرپاق تاراتىن كۇش-قۋات بەردى. الايدا، پەيىشتەگى تيىم سالعان جەمىستى ەكەۋى مالعۇن ءىبىلىستىڭ تىلىنە ەرىپ جەپ قويعاندىقتان جۇماقتان شىعارىلىپ، جەر بەتىنە تۇسكەن ەدى.

سودان بەرى، قيامەت-قايىم بولعانشا ادام ۇرپاعى سىناق الاڭى بولعان جەر جۇزىندە ءپاني عۇمىر كەشىپ كەلەدى.

اللا تاعالانىڭ اماناتىن ورىنداعاندارى اۋەلگى اتا-باباسى ادام-اتا مەن حاۋا-انا قىزىعىن كورگەن عاجاپ مەكەن پەيىشكە، مالعۇننىڭ تىلىنە ەرىپ جاراتۋشىسىنا قارسى بولعاندارى ازاپ مەكەنى توزاققا بارۋى ادامزاتقا  ءاۋ باستا تاعدىر بولىپ جازىلعان-دى.

قاي زاماننىڭ ۇرپاعى بولسا دا ۇلى جاراتۋشىنىڭ وسى ۇلى زاڭىنا مويىنسۇنۋدان باسقا جولى جوق ەكەنىن ءومىر مەن ءولىم ۇنەمى ەسكە سالۋدا. ويتكەنى، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋ ماقساتىنىڭ ءوزى وتكىنشى قىزىق ءۇشىن ەمەس، ماڭگى ءماندى عۇمىرعا جەتۋگە سىنالتۋ ءۇشىن بولاتىن.

ءومىر قالاي ۋاقىتشا بولسا، ءولىم دە سولاي ۋاقىتشا قۇبىلىس، قايتا ءتىرىلۋدىڭ  بولاتىنىن قۇراننىڭ ۇشتەن ءبىر اياتى تاڭعاجايىپ دالەلدەرمەن ايتۋدا. تۇننەن كەيىن كۇننىڭ شىعۋى، ۇيقىدان كەيىنگى ويانۋ، قىستان سوڭ كوكتەمنىڭ كەلۋى سەكىلدى قۇبىلىستار قايتا ءتىرىلۋدىڭ ەڭ قاراپايىم بەلگىلەرى، دالەلى.

سول سەبەپتى دە، «الەم اعاشى» دەپ اتالاتىن شەتسىز-شەكسىز دۇنيەنىڭ جەمىسى، سوڭعى دانەگى ادام ەكەنى انىق. «بۇكىل جاراتىلىس ادامعا قىزمەتشى بولۋ ءۇشىن جاراتىلدى»، دەپ قۇراندا ايتىلۋى سودان.

بۇل حاباردىڭ اقيقاتىن «الەم اعاشىن» كادىمگى اعاشپەن سالىستىرۋ ارقىلى تۇسىنۋگە بولادى. ماسەلەن، وتىز مەتر بيىك تەرەكتىڭ جەرگە قاراي تومەن كەتكەن تامىرى دا ءدال سونداي وتىز مەتر توپىراققا ءسىڭىپ، ەڭ ۇشى ءشاشتىڭ جىڭىشكەلگىندەي قانشا نازىك بولسا دا ءبىر تامشى سۋدى سوناۋ بيىكتەگى دىڭگە، بۇتاققا، ساباققا، سوڭىندا جاپىراققا، اقىرىندا دانەككە جەتكىزۋشى مىندەتىن اتقارىپ تۇرعانىن بوتانيكا عىلىمى ارقىلى بىلدىك. ولاي بولسا، قاي اعاشتىڭ بولسا دا جەر بەتىندەگى جانە جەر استىنداعى مۇشەسى، سول اعاشتىڭ جەمىسى-دانەگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ تۇرعانىن كورەمىز.

جانە، اعاشتا قانشا دانەك-جەمىس بولسا ءبارى دە وسى اعاشتىڭ بۇكىل بولمىسىن ءوزىنىڭ تيتىمدەي دەنەسىندە باعدارلاما ەتىپ جازىپ العان. ەگەر، سول دانەكتەر توپىراققا كومىلىپ، جەردەن قايتىپ ءوسىپ شىقسا، ءدال وسى اعاشتىڭ ءوزىنىڭ ءمۇسىنىن عانا جاساپ قويمايدى، وتكەنى مەن كەلەشەگىن دە قايتالاپ كورسەتە الادى.

مىنە، «ادامنىڭ بۇكىل بويىنا بارلىق الەم سيعىزىلعان» دەيتىن، اقيقاتتىڭ ءمانىسى وسىنداي. ءارى، اقىرەت كۇنىندە اشىلاتىن «امال داپتەرى» دە وسى دانەك سەكىلدى ادامنىڭ جادىندا جانە قۇيمىشاعىنداعى «قارا جاشىگىندە» جازۋلى.

ولاي بولسا، «الەم اعاشىنىڭ» جەمىسىن  جەر دەسەك، دانەگى ادام ەكەنى وسىلاي انىقتالادى. ال، جاڭاعى كادىمگى اعاشپەن سالىستىرعان مىسالمەن ايتساق، سوناۋ تىنىق مۇحيتىنداعى ماريانا شۇڭعىماسىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتقان بىزگە بەيمالىم تىلسىم جاندىك تە، اعاشتىڭ تەرەڭ تامىر ۇشى سەكىلدى، جەر بەتىندەگى ادامزاتقا ءبىز ءالى اقيقاتىن ءتۇسىنىپ بولماعان  ءبىر ەرەكشە قىزمەت كورسەتىپ جاتقانى كۇمانسىز.

«الەم اعاشىنىڭ» عاجايىپ قۇپيالارىن قۇراننىڭ عىلىمي تاپسىرلەرى كەرەمەت تۇسىندىرگەندىكتەن،  سول بويىنشا شەكسىز الەمدى ءبىر الىپ الما اعاشى سەكىلدى ەلەستەتسەك، ونىڭ جەر سەكىلدى قانشاما جەمىسى بار ەكەنىنە جانە ادام سەكىلدى سونشا كوپ الۋان ءتۇرلى سانالى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ دە بار ەكەنى كۇمانسىز.

ءتىپتى، ماتەرياليستىك كوزقاراستاعى عالىمدار دا «باسقا عالامشارلىقتار»، «نلو» دەپ بۇل اقيقاتتى ەرىكسىز مويىنداۋدا.

الايدا، «الەم اعاشىنداعى» جەر دەگەن عاجاپ الما-نىڭ اسىل دانەگى سانالاتىن ءاربىر ادامزات رۋحاني شىرۋدەن ءوزىن قورعاپ، ماڭگى ءجاننات باعىندا قايتا كوكتەپ باقي باقىتقا جەتۋگە ءتيىس ەكەنىن، حاق ءدىننىڭ اقيقات قاعيدالارى جەرىنە جەتكىزە ايتقان بولاتىن.

الدايدا، ءبىز كوڭىلىمىز سىناپتاي اينىمالى ادامزات بالاسى ءبىر كۇنگى سايتاني ساياسات ويىندارىنا الدانىپ، اسىل ماقساتتى ۇنەمى ەستەن شىعارۋدامىز!

بىراق، ساياسات سوعىسىندا ادىلدىك، ادالدىق، مەيىرىمدىلىك ءۇشىن كۇرەسكەندەر بولسا  حاق جولدى ۇستانعاندار بولىپ سانالادى. ويتكەنى، ادىلدىكتى ادىلەتسىز جولمەن ىسكە اسىرۋعا بولمايدى. الداۋ ارقىلى ادالدىقتى جولعا قويۋ مۇمكىن ەمەس!

ەگەر، بۇكىل حالىق ادىلەت جاعىنا شىقسا، كۇش قولدانۋشىلار قاۋقارسىز جاعدايعا تۇسەدى، بۇل ادىلەت ارقىلى قوعامدا بەيبىتشىلىك، ىنتىماق ورناتۋ دەگەن ءسوز.

سوندىقتان، قوعامداعى مۇنداي الاساپىران كەزدە ءاربىر سانالى ادام ادىلەت جاعىنا شىقسا، جەڭىسكە جەتەدى. ويتكەنى، كۇش قولدانۋشى از توپتىڭ ءوزى ادىلەت جاعىنا شىعۋعا ءماجبۇر بولادى.

اباي ماۋقارا

Abai.kz