قازاق دالاسىنداعى ساق قورعاندارىن قازۋ بارىسىندا تابىلعان قۇندى جادىگەرلەر ەرتەدەگى كوشپەندىلەردىڭ «اڭدىق ستيل» ۇلگىسىندەگى تۋىندىلارىن تانىپ بىلۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋعىزدى. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ساق تايپالارىنىڭ ءار جەردە ورنالاسۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى كوشپەندىلەردىڭ قوزعالىسقا وتە بەيىمدىگىمەن تۇسىندىرەدى. دەمەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ساقتار مال شارۋاشىلىعى جايىلىمىنا قولايلى ءوڭىر رەتىندە ءتاڭىرتاۋدىڭ سولتۇستىك ەتەگىن مەكەندەسە، ال گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ پايىمداۋلارى بويىنشا تارباعاتاي مەن التاي تاۋلارىندا تيگراحاۋدا ساقتارى ياعني شوشاق بورىكتىلەر تىرشىلىك ەتكەن دەلىنگەن. دەمەك، تيگراحاۋدا ساقتارىنان باستاۋ العان ونەردىڭ جالپى ستيليستيكاسى جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن ساقتاردىڭ ستيلىمەن ۇقساس كەلگەندىكتەن جالپىلاما «اڭ ءستيلى» دەگەن دامۋ گەنەزيسى قالىپتاسقاندىعىن كورۋگە بولادى. قازىرگى ۋاقىتقا جەتكەن جانۋارلاردىڭ بەينەسىن ءبىز ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ ەرتە كەزەڭىنەن-اق بىلگەنىمىزبەن، اڭ ءستيلىن ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى العاشقى دالالىق مەملەكەتتەر ءداۋىرىنىڭ مۇراسى رەتىندە ەش نارسەمەن سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتتى.

عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا ەرتە قولا داۋىرىندەگى ساق تايپالارىندا زوومورفتىق ەتنو-الەۋمەتتىك ءستيلدىڭ پايدا بولۋى ءۇشىن سول زاماننىڭ وزىندە بارىنشا جاعداي قالىپتاسقان ەكەن. ولاردى جاساۋدا ءوز كەزەڭىندە دامىعان تەحنولوگيانى قولدانعانى، سونداي-اق ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرىن جاساۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قۇرىلعىلارى قالىپتاسقاندىعىن وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن زاتتاي قۇندىلىقتاردان كورۋگە بولادى. دەمەك، ەرتە تەمىر داۋىرىنەن باستاۋ العان اڭدىق ستيلدەگى اشەكەيلەر قوعام ومىرىنە قاراي بەيىمدەلىپ، اسپان الەمى مەن جەر الەمى اراسىنداعى ميفولوگيالىق دۇنيەتانىمنىڭ ءبىرسىپىرا الەمەنتتەرىن بەينەلەدى. ساق كەزەڭىندەگى اڭ بەينەلەرى ۇشتىك الەم (ياعني قۇس، تۇياقتى جانۋارلار، جىرتقىش) مەن تىرشىلىك اراسىنداعى ساباقتاستىق يدەيانى تۋدىرۋ نەگىزىندە قالىپتاسا كەرەك. سونداي-اق اڭ ءستيلى ءوز كەزەڭىندەگى ورنەكتەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. [1]

ەندەشە، VII-VIII عاسىرلاردا قالىپتاسقان «اڭ ءستيلى» ساق ونەرىنە ءتان تۋىندىلاردىڭ شوعىرىن قالىپتاستىردى. ولار: جىرتقىش اڭ، ءمۇيىزى شيىرشىقتالعان ارقار، ءتورت تۇياعىمەن تىرەپ تۇراتىن تۇياقتى جانۋارلار، جىرتقىش قۇس، گريف نەمەسە قۇلاعى ۇزىن گريفون، ءمۇيىزى اعاش بۇتاقتار تۇرىندەگى بۇعىلار جانە ءمۇيىزى ارقاسىنا دەيىن جايىلعان قىرىنان جاتقان تاۋ ەشكىلەر بەينەلەرى ەدى. دەمەك، اعاش پەن سۇيەكتى ويۋ ارقىلى «اڭ ستيلىنە» ءتان كەسكىندەمەلەردى جاساعانى بەلگىلى بولدى. كەيبىر مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق، اڭ ستيلىنە ءتان زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ءبىرسىپىراسى شىلىكتى قورىمىنان تابىلعانى بارشاعا ايان. بۇل تونالعان قورعان بولسا دا، وسى جەردەن تابىلعان كەيبىر التىن اشەكەيلەر زەرگەرلىك تەحنيكانىڭ ارتۇرلىلىگىمەن تاڭ قالدىرادى دەيدى عالىمدار. دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، كۇن سيمۆولى مەن ءتىرى جانە ءولى تابيعات تۋرالى دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىك بارشا ساق الەمىنە ءتان دۇنيە ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. ەندەشە، بۇعىنىڭ ءمۇيىزىن ءومىر اعاشىمەن بايلانىستىرسا، شەڭبەر ءتارىزدى شيىرشىقتالعان ءمۇيىزدى ارقاردى ءوسىپ ءونۋ كۋلتىمەن وربىتكەن.

1969-70 جىلدارى ەسىك قورعانىنان تونالماي تابىلعان ساق حانزاداسىنىڭ

قابىرىنەن ءتورت مىڭنان استام التىن توعالار مەن جاپسىرمالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اڭدىق ستيلدە جاسالعاندىعىن عالىمدار مەن ارحەولوگتار ءوز ەڭبەكتەرىندە كورسەتىپ ءجۇر. دەمەك، التىندى وندەۋ مەن اڭ ستيلىندەگى توعالاردى جاساۋداعى ساق ونەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشە تۋىندىلارىن الەمگە پاش ەتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. تەك باس كيىمىنىڭ وزىندە ءجۇز ەلۋگە جۋىق التىن توعالار بولسا ولاردىڭ باسىم بولىگى اڭدىق ستيلدە جاسالعان. ماسەلەن، باس كيىمدەگى قوس جەبە تۇرىندەگى اشەكەي، گەومەتريالىق پىشىندەگى تىلىكتەر، تىك قارعىعان اتتىڭ جارتى بولىگى تۇرىندەگى تىلىكتەر، تاۋ شىڭدارى بەينەسىندەگى تىلىكتەر، ارىستاننىڭ بەت-الپەتى تۇرىندەگى قاپسىرما، تاۋتەكە ءمۇيىزدى قاناتتى اتتاردىڭ مۇسىندەرى، تاۋ شىڭىنداعى بارىس تۇرىندەگى قاپسىرمالار، تاۋتەكە بەينەلى اشەكەيلەر، بارىس بەينەسىندەگى قاپسىرمالار، قۇستىڭ كىشى قاناتى تۇرىندەگى تىلىكتەر، تىك تاقتايشالار اراسىنداعى جولبارىستىڭ باسى تۇرىندەگى قاپسىرمالاردى ايتا كەتكەن ءجون.

جالپى ساق اتا-بابالارىمىزدان جەتكەن اڭدىق ستيلدەردى قازىرگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ قولونەر شەبەرلەرى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق بۇيىمدارعا، ءسان الەمىندە ۇتىمدى ءارى جاڭاشا باعىتتا قولدانىپ ءجۇر. دەگەنمەن، سوناۋ ساق كەزەڭىنەن باستاۋ العان كومپوزيتسيالىق تۋىندىلار ءوز كەزەگىندە زاماناۋي ۇيلەسىمدىلىككە يە بولىپ جاندانا تۇسۋدە. دەمەك، ورنەكتەردىڭ كومپوزيتسيالىق ورنالاسۋىنداعى تۇراقتىلىق پەن جۇيەلىك ادىستەر ادامزات پەن الەم اراسىنداعى تىلسىم كۇشتىڭ، رۋحتىڭ جاقىندىعىن، تاڭىرگە تابىنۋشىلىقتان تۋىنداعان دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستاردى كورسەتەتىن كەرەمەت دۇنيەلەر سوناۋ ساق زامانىنان جەتكەن اڭدىق ءستيلدىڭ ءبىر تارماقشالارى بولىپ تابىلادى. بىزگە جەتكەن مالىمەتتەرگە قاراساق، ويۋ-ورنەكتىڭ مازمۇندىق ەرەكشەلىكتەرى سيمۆولى، دۇنيەنى تانۋ، سالت-ءداستۇر، نانىم-سەنىمنەن تۋىنداسا، ال سونداعى بوياۋ ءتۇسىنىڭ يدەيالىق مازمۇنى، ەموتسيالىق اسەرى ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن كورسەتسە كەرەك. سونداي-اق ات ابزەلدەرىندەگى ەرەكشە قولونەر تۋىندىلارى ساق كەزەڭىنەن باستاۋ العان جىلقىعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت پەن ءپىر تۇتۋ، سەرىك ەتۋ سياقتى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستاردان باستالعان. ماسەلەن، ەردىڭ قاسىنا سالىنعان اڭدىق جانە گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەر سالۋ، ءوسىپ-ءونۋ، قۇت بەرەكە، بايلىق نىشاندارىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى.

قورىتا كەلە، ساق داۋىرىنەن باستاۋ العان «اڭدىق ستيل» قازىرگى تاڭدا جالعاسىن تاۋىپ اتا-بابالارىمىزدان جەتكەن ونەر تۋىندىلارى جانادانا تۇسۋدە، بۇل دەگەنىمىز ونەردىڭ ەشقاشان وشپەيتىنىن، زامان تالابىنا ساي كوركەيىپ، دامىپ، جەتىلە تۇسەتىندىگىن كورسەتەدى. دەمەك، ساق ونەرىنىڭ جاۋھارلارى قانشاما ۋاقىت وتسە دە، ءوز ميسسياسىن جوعالپاعاندىعىن مەڭزەيدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. اكيشەۆ ك.ا. نوۆىە حۋدوجەستۆەننىە برونزوۆىە يزدەليا ساكسكوگو ۆرەمەني // پروشلوە كازاحستانا پو ارحەولوگيچەسكيم يستوچنيكام. – الما-اتا، 1976. 183-195 بب.

2. اكيشەۆ ك.ا. يسكۋسستۆو ي ميفولوگيا ساكوۆ. – الما-اتا، 1984.

جۋماي گۇلميرا
«ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني
قورىق-مۋزەيى،
اعا عىلىمي قىزمەتكەر

Abai.kz