سەگىز سەرىنىڭ سىرلى ءومىرى
2018 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى كۇنى الماتى قالاسىنداعى ورتالىق الاڭعا «جەلتوقسان» قۇرباندارىن ەسكە الۋعا باردىم. الاڭ لىق تولى ادام. كوپتىڭ ىشىنەن ەگدە تارتقان قارت ادام: «سەگىز سەرىنى بىلەسىڭ بە؟» دەپ كەزەكپە-كەزەك سۇراپ ءجۇر. اركىم ءالى كەلگەنشە جاۋاپ بەردى. بەيحابار ادامداردىڭ سانى باسىمىراق بولدى، بايقاۋىمشا. سول ساتتەن باستاپ سەگىز سەرى باھرامۇلى شاقشاقوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. ەندى ءارى قاراي تارقاتىپ كورەيىك.
جالپى تاريح پەن ادەبيەت ساحناسىندا سەگىز سەرى دەگەن ادام بولدى ما؟ بولسا ول كىم؟ بۇل سۇراقتاردىڭ اينالاسىندا داۋلى ماسەلە وتە كوپ. ءبىر دەرەكتەر سەگىز سەرى ويدان شىعارىلعان كەيىپكەر، ومىردە بولماعان دەپ مالىمدەيدى. 2014 جىلدىڭ 10 اقپانىندا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جوعارى ساناتتاعى مۋزىكا مامانى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماگيسترى ءبورىباي كارتەننىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا: «...قاراتاي بيعوجين ەسىمدى كىسىنىڭ ۇعا قولجازبا قورىنا وتكىزىپ قالاماقى الۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان كەيىپكەرى ەكەنىنەن قازىر كوپشىلىگىڭىز حاباردارسىزدار» دەپ كەلتىرەدى [1]. ياعني، سەگىز سەرى باھرامۇلى ومىردە بولماعان دەگەن ۇستانىمدا. ال سەگىزدىڭ ارنايى جازىلعان ءومىربايانى، شىعارمالارى شە؟ بۇل جاۋابى تابىلماي تۇرعان ۇلكەن ماسەلە.
2015 جىلى استانادا شىققان س. وسپانوۆتىڭ «قىلىشپىن قىنابىنان الىنباعان» كىتابىندا كسرو حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ پىكىر ءبىلدىردى.
«سەگىز سەرى (مۇحامەدقاناپيا) باھرامۇلى شاقشاقوۆ 1818 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانىنداعى گۇلتوبە-ماماي دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپ، 1854 جىلى 36 جاسىندا سول جەردە قايتىس بولعان. رۋى كەرەي، ونىڭ ىشىندە كوشەبە. ءۇش جۇزگە اتى ايگىلى تولىباي سىنشىنىڭ التىنشى ۇرپاعى. سەگىز سەرى ومبىداعى «ازيا مەكتەبىن» بىتىرگەن، اراب، پارسى، تۇرىك، شاعاتاي، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن اسا ساۋاتتى، شەجىرەشى، سەگىز قىرلى ادام بولعان. سول كەزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك اعىمنان حاباردار مۇحامەدقاناپيا اق پاتشانىڭ تۋعان حالقىنا قارسى جۇرگىزبەك بولعان وتارلاۋ ساياساتىنا دانەكەر بولۋدان باس تارتقانى ءۇشىن قۋعىنعا تۇسكەن. تۋمىسى بولەك، تۇلا بويى تۇنعان دارىن يەسىنىڭ قۇدىرەتتى ونەرىنە باس يگەن حالىق، ونى ونەرىنە ساي «سەگىز سەرى» دەپ اتاپ كەتەدى. ول ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ، ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ نەبىر عيبرات ۇلگىسىنە قۇرىلعان جىر-داستاندار شىعارادى. ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ (1804-1846) «سەگىز سەرىگە» دەگەن ولەڭىندە:
...«ايمان-شولپان»، «قىز جىبەك»
داستانىڭ ەلگە تارادى،
قاشقىن بولىپ جۇرسەڭ دە،
اۋزىڭا حالىق قارادى» دەپ ونىڭ جىراۋلىق قارىمىن مويىنداۋىنىڭ ءوزى سەگىزدىڭ ۇلكەن ەپيك اقىندىعىنىڭ دالەلى [2].
سەگىز سەرىنىڭ باي مۇراسى ۋاقىتىندا جينالىپ، زەرتتەلمەۋىندە كەزدەسكەن قيىنشىلىقتار ونىڭ ورىستاردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىعىپ، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.د. گورچاكوۆتىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە ساياسي قاۋىپتى ادام رەتىندە ونىڭ سوڭىنان اڭدۋ قويسا، ەكىنشىدەن، اندەرىنىڭ اتىن اتاپ ورىنداۋعا حالىق پاتشا ۇكىمەتىنەن قورىققان، سول سەبەپتى، اۆتورى اتالماي بارلىق شىعارمالارى حالىقتىكى بولىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. سەگىز سەرىگە بايلانىستى دەرەكتەردىڭ ومبى ارحيۆىنەن تابىلماي، تەك 2000 جىلى ومبى وبلىستىق فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى باسقارماسىنىڭ (فسب) ارحيۆىنەن تابىلۋى دا وسى كۇمانىمىزدى قويۋلاتا تۇسەدى. مىنە، سەگىزدىڭ كەيىنگى كەزگە دەيىن اتى اتالماي، شىعارمالارىنىڭ جينالماي، زەرتتەلمەي كەلگەندىگىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا جاتسا كەرەك.
سەگىز سەرى – ليريك كومپوزيتور. ونىڭ ادەبيەت پەن ونەر جانرلارىنىڭ بار سالاسىن قامتىعان سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تابيعي تۋما دارىن ەكەندىگىن شىعارمالارى دالەلدەپ تۇر. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، قازاق ونەرىنىڭ ناق تورىنەن ورىن الاتىن تۋىندىلار. زەرتتەۋ تۇرعىسىنان العاندا، 2002 جىلى سولتۇستىك قازاقستانداعى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت ۇستازدارى مەن پروفەسسورلارىنىڭ ۇجىمدىق عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا «سەگىز سەرى» اتتى ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋى، رۋحاني ومىرىمىزدەگى ۇلكەن جاڭالىق بولدى» دەپ جازدى. وسى پىكىرلەردەن سوڭ ەكى ۇشتى وي تۋىندايدى. پاتشا ۇكىمەتىنە اسالعان قارسىلىقتان سەگىزدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قيانات جاسالدى ما ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ بولۋى دا زاڭدىلىق. ول ابدەن مۇمكىن. تاريحتىڭ تامىرى تەرەڭدە، ۋاقىتى جىراقتا بولعاندىقتان ناقتى دەرەكتىڭ بۇگىنگە دەيىن جەتپەۋى دە ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بىراق حالىق اۋزىنان جەتكەن سەگىزدىڭ جىر-داستاندارى، ونىڭ ومىردە بولعانىنىڭ دالەلى ىسپەتتى. ەندى شىعارماشىلىعىنا توقتالايىق: سەگىز سەرىنىڭ توبىندا سەيىتجان سال، كۇشان سەرى، نياز سەرى، شاركە سال، دايراباي كۇيشى، قوبىلان ءانشى، شىنياز ءانشى، ابباس باتىر، ءسادۋ باتىر، وسكە اقىن، ورىنباي اقىن، كورپە اقىن، ءبىرجان سال سىندى دۇلدۇلدەر بولعان [3].
سەگىز سەرى 1830 جىلى ومبىنىڭ ءتىلماشتار دايىندايتىن ازيا مەكتەبىنە ءتۇسىپ، 1836 جىلى پورۋچيك شەنىندە اياقتايدى. ءورى-قىرى بىردەي، سامىرسىنداي سىمباتتى سايىپقىراندى پاتشانىڭ اتارمان-شابارماندارى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى بۇلىك-جانجالداردى تۇنشىقتىرۋعا جەككىسى كەلەدى. الايدا، جازالاۋشى وتريادتاردىڭ قۇرامىندا بولۋدان تۇبەگەيلى باس تارتادى.
«ۇلىقتىڭ سايران ەتكەن باقشاسىندا،
قىزىقپان باي-كوپەستىڭ اقشاسىنا»، – دەيدى «قىرانداي جايايىنشى قاناتىمدى» دەگەن تولعاۋىندا.
شەنەۋنىكتەر سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەدى. ولاردىڭ بۇزىق نيەتىن بايقاعان ول شۇعىل تۇردە نياز سەرىمەن كىشى ءجۇز ەلىنە، ەدىل-جايىق بويىنا وتەدى. ءسويتىپ، سەگىز سەرى قالدىباي باتىر اۋىلىنا ات باسىن تىرەيدى. ول حور قىزىنداي حاس سۇلۋ عاينيجامالعا ىنتىق بولىپ، سۇلۋلىق سىمباتى، كوركەمدىك سيپاتى بولەك «عايني» اتتى ءان شىعارادى.
«جالعاندا ەستەن كەتپەس عايني اتىڭ،
ورتەگەن وزەگىمدى پەريزاتىم.
كوركىڭدى ءبىر كورۋگە اڭساپ كەلگەن،
اقىنى سارىارقانىڭ سەگىز اتىم».
«مارالدىڭ قولعا تۇسكەن لاعىنداي»، «قوياننىڭ اسىراندى كوجەگىندەي» ارۋ قىزدى ارداقتاپ، ءسوز اسىلىن، سەزىم سۇلۋلىعىن ساۋلەلەندىرە جەتكىزەدى. ساردارلىقتى سەرىلىككە ۇشتاستىرعان.
سەگىز سەرى ءوز زامانىنىڭ بەتكە ۇستارلارى يساتاي مەن ماحامبەت، قۇرمانعازى، شەرنياز، سۇيىنبايمەن ءتوس سوعىسقان دوس بولعان. ول «گاۋھارتاس»، «ماقپال»، «قارلىعاش»، «ايكەن-اي» اندەرىن، «قوسقىران» (يساتاي-ماحامبەت تۋرالى), «قىزىل نار»، «اق قايىڭ»، «الماس قىلىش»، «سەمسەر»، «ەسىل» كۇيلەرىن شىعارعان. ۇلى سۋرەتكەر ع. مۇسىرەپوۆ سەگىز سەرىنى «اتاقتىنىڭ اتاقتىسى» دەپ باعالاسا، «ۇستازىم سەگىز سەرى، نياز سەرى، سولاردان ۇلگى العان مەن ءبىرجان سەرى» دەيدى ءان سۇڭقارى ءبىرجان اقىن.
بۇل جەردە سەگىزدىڭ شىعارماشىلىعى مەن ۇستازدىق قىرى اشىلا تۇسكەندەي. ءبىرجاندى سال-سەرى دەپ قابىلداعان حالىق، ونىڭ ۇستازى سەگىز سەرىنى دە قابىلداۋى كەرەك قوي دەگەن پىكىر ايتقىم كەلەدى. سەگىزدىڭ ومىردە بولۋىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى، «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ءXىX عاسىرداعى قازاق پوەزياسى» اتتى كىتاپتا «گاۋھارمىن تارازىعا سالىنباعان» دەگەن سەگىزدىڭ ولەڭىنەن ءۇزىندى بار. وندا سەرى بىلاي دەگەن:
گاۋھارمىن تارازىعا سالىنباعان،
قىلىشپىن قىنابىنان الىنباعان.
كەرەيدىڭ سەگىز اتتى ساڭلاعىمىن،
سەكىلدى جانعان وتتاي جالىنداعان [4, 103-ب.]. بۇل دەرەكتە سەگىزدىڭ ءومىر سۇرگەنىن، جىر-داستاندارىنىڭ حالىق اراسىندا كەڭ تاراعانى بەلگىلى بولا تۇسەدى.
سەگىزدىڭ ءانى ەكەن دەگەن اڭىز بەن اڭگىمە وتە كوپ. بىراق ارادا عاسىرلار جاتقاندىقتان ناقتى دالەل كەلتىرۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سەگىزدىڭ كوپ اندەرى «حالىق ءانى» ەسەبىندە كەتتى دەيدى مۋزىكا ماماندارى. دراما، كينو وپەراعا اينالعان ادەبيەتىمىزدىڭ اسىل مۇراسى «قىز جىبەك» ماحاببات داستانىنىڭ اۆتورى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلماي كەلەدى. «ايمان-شولپان» داستانىن دا كىمنىڭ شىعارعانى قازاق ەلىنىڭ كوپشىلىگىنە بەيمالىم. وسى كۇنگە دەيىن كلاسسيكاعا اينالعان، ءان ساحناسىنان ۇزىلمەي، قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان «قارعاش»، «گاۋھارتاس»، «نازقوڭىر»، «القوڭىر»، «اقباقاي»، جانە ت.ب. تۋىندىلار حالىق اندەرى دەپ اتالىپ ءجۇر. ال وسى ايتىپ كەتكەن شىعارمالاردىڭ شىن اۆتورى اقىن، كومپوزيتور، ءانشى، شەجىرەشى، قازاق حالقىنىڭ باتىرى سەگىز سەرى (مۇحامەتقاناپيا باھرامۇلى شاقشاقتەگى 1818- 1854 جج.) دەپ باتىل ايتا الامىن دەيدى [5].
سەگىز سەرى كوكىرەك كوزى وياۋ ونەرلى جاياۋ مۇسانى ءوز توبىنا قابىلدايدى. بۇل كەزدە ول سىبىزعى، سىرناي، سكريپكا، قوبىز اسپاپتارىندا ويناۋدى ۇيرەنگەن ەدى. سونىڭ الدىندا سەيىتجان سالدان انشىلىك پەن دومبىراشىلىقتى مەڭگەرگەن. سەگىز سەرىنىڭ كوزىن كورگەن، ءسوزىن تىڭداعان، ۇلگى-ونەگەسىن بويىنا دارىتقان جاياۋ مۇسانىڭ «ەر سەگىز» داستانىندا ءبىرتۋار جاننىڭ ونەرپازدىق تۇلعاسى سىرشىلدىقپەن سيپاتتالادى.
ايتالىق مىنا ءبىر جولدار سونىڭ ءبىر ايعاعىنداي:
«جىگىتتەر، ونەر قۋساڭ، سەگىزگە ۇقسا،
شاكىرتى ەم سەگىز سەرى اتىم مۇسا.
قازاقتىڭ ەل قورعانى ماقتانىش قوي،
ءۇش جۋۇزدە ەر سەگىزدەي كوپ ۇل تۋسا» دەگەن جولداردا سەرىنىڭ بۇكىل بولمىسى دايەكتەلەدى.
سەگىز سەرىنىڭ «تولىباي» دەيتىن ءانىن ماناربەك ەرجانوۆ امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەنگەن [6].
زامانىنىڭ سۇڭقارى سەگىز سەرى شىعارماشىلىعىندا كوركەمدىك قۇبىلىستارمەن قاتار ارعى-بەرگى عاسىرلاردا تاريح ساحناسىنا شىققان اتاقتى ابىز-بيلەر، ءباھادۇر باتىرلار، حاندار، ءدىلمارلار ەسىمى مولىنان ۇشىراسادى. مىسالى، «سەگىز سەرىنىڭ باتاسىندا» اسان قايعى، انەت بابا، ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە سىندى تاريحي تۇلعالارعا سىندارلى سيپاتتاما بەرىلەدى.
«حالقىنىڭ كەلەشەگىن جاستاي ويلاپ،
ارماننىڭ مۇحيتىنا شومعان» سەگىز سەرى:
«ءۇش جۇزگە اتىم شىققان سەگىز سەرى،
اتاندىم ون جەتىمدە قازاق ەرى.
ەر سەگىز ەل قورعاعان باتىرى دەپ،
ءۇش ءجۇزدىڭ ارداقتايدى بارلىق ەلى»، – دەيدى وي سەرپىنى مەن اقىندىق تەگەۋرىنى تۋراسىندا [7; 8]. ءيا، ۇلت تاريحىندا سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ باستاۋشىسى بولعان ءداۋىر داۋىلپازىنىڭ ءورشىل داۋسىن ەستىپ، ورەن تۇلعاسىن ەلەستەتكەندەي بولامىز.
تولىباي سىنشىنىڭ تۇقىمىنان وربىگەن قاراكوك «سەگىز سەرى مۇحامەدقاناپيا – ءان اتاسى» دەپ ماقالامدى تۇيىندەيمىن.
جاكەن سادىقوۆا،
الماتى قالاسى الاتاۋ اۋدانى №182 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى
Abai.kz
ادەبيەتتەر:
- kz اقپاراتتىق پورتالى. 10 اقپان 2014 جىل.
- وسپانوۆ س. قىلىشپىن قىنابىنان الىنباعان. استانا: 2015.
- سەگىز سەرى. 2 تومدىق. پەتروپاۆل، 2002.
- ءXىX عاسىرداعى قازاق پوەزياسى. الماتى: عىلىم.
- قارامەندىتەگى ت. ساردار ەدى سەگىز سەرى تۋرا ءسوزدى. // «سولتۇستىك قازاقستان». 2017 جىلعى 23 جەلتوقسان.
- قوسپاقوۆ 3. تالايدى تامساندىرعان ماناربەك. // «قازاق ادەبيەتى»، 1992 جىلعى 17 شىلدە.
- قىدىربەك ب. ان اتاسى سەگىز سەرى // Qyzyljar nury. – 2018 جىلعى 13 ءساۋىر.
- سەيدىمبەك ا.، ءابجانوۆ X. سالعاراۇلى ق. ۇلتتىق يدەيا: تاريحي تاعدىرى مەن بولاشاعى. استانا: فوليانت، 2012.
