قوعامدىق كەڭەستەر. بۇل سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، قازاقستانداعى جاڭا ساياسي ورگان. بۇل ءبىزدى ، قازاقستاندى ايتپاعاندا، ورتالىق ازياداعى مەملەكەت تاراپىنان ازاماتتىق قوعام باقىلاۋىن، ساياسي بەلسەندىلىگىن كۇشەيتۋگە جاسالىپ وتىرعان ينستيتۋت.

ساياسي ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوبىندە ازاماتتار مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىنە، بيلىكتىڭ جانە باسقارۋشىلىق تەتىكتەردىڭ قىزمەتىنە سالعىرت قارايدى ەكەن. سوندىقتان دا الەمدىك رەيتينگتە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دەموكراتيالىلىق يندەكسى بويىنشا ايتارلىقتاي جوعارعى كورسەتكىش بايقاتا الماي كەلەدى.

ساياسي ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ازاماتتىق قوعام مەحانيزمدەرى كۇشتى مەملەكەتتەردە عانا بيلىكتىك باسقارۋ فۋنكتسياسىندا تەپە-تەڭدىك بولادى. ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلىگى – ازاماتتاردىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىنە ارالاسىپ، ساياساتتىڭ ءار تەتىگىنە قاتىستى وي، يدەيا قوسۋىنا، مەملەكەت ىشىندەگى ساياسي پروتسەسستەرگە بەي-جاي قاراماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني، بيلىك پەن حالىق ءبىر جاسايدى.

كلاسسيكالىق ساياساتتا «باسپالداق» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل الگى تاپقا بولۋشىلىككە ۇقساس. باسپالداقتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىندا – ساياسي ءالسىز، ساۋاتسىز، قارا جۇمىسشىلار وتريادى تۇرادى. ولارعا مانيپۋلياتسياعا كونىككىش، باسقارۋعا جەڭىل توپ. ال باسپالداقتىڭ جوعارعى ساتىسىندا – ساياسي ءتىرى، ءبىلىم كوكجيەگى اشىلعان، ەلدەگى ساياسي ۇدەرىستەرگە قاتىستى ءوز وي-پىكىرىن جەتكىزە الاتىن ادامدار وتريادى تۇرادى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. اقپارات قارىشتاپ دامىعان قازىرگى XXI-عاسىردا كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى جوعارى بولۋى ماڭىزدى.

قازاقستان بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى رەتىندە – قوعامدىق كەڭەستەردى قۇرۋ ءىسىن قولعا العالى دا 3-4 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. قوعامدىق كەڭەستەردىڭ جۇمىسىن كوردىك. ونىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىك. بۇگىن سول قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى ازدى كەم اڭگىمە وربىتكەندى ءجون كوردىك.

2015 جىلى «قوعامدىق كەڭەستەر» تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداندى. بۇل مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ ىسىنە، ۇكىمەتتىڭ جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا، حالىق الدىندا ەسەپتى مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋعا، بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا، ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە بەلسەندى ارالاسۋىنا قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ جانە قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ارالاسۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن زاڭ جوباسى بولدى. «ۇلت جوسپارى – بەس ينستۋتسيونالدى رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ 100 ناقتى قادامىن» ورىنداۋ ىسىندە جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنا قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ارالاسۋى – جۇمىستىڭ جۇيەلىلىگىن ارتتىرعانى ءسوزسىز.

قوعامدىق كەڭەستەر – تاۋەلسىز سترۋكتۋرا رەتىندە قۇرىلعان. ول –كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەس ورگانى. باقىلاۋشى ورگان. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ حالىق الدىنداعى ەسەپتىلىگىنە كەپىل بولدى. قوعامدىق كەڭەس وكىلدەرى – زاڭ جوبالارى مەن بيۋدجەتتى تالقىلاۋعا، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىن، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى جۇمىستى باقىلاۋعا قۇقىلى. ياعني، قوعامدىق كەڭەس وكىلدەرىنىڭ كەز كەلگەن سۇراعىنا نەمەسە تالابىنا قۇزىرلى ورگان 10 جۇمىس كۇنىنىڭ ىشىندە جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى.

قوعامدىق كەڭەستەر – مينيسترلىكتەر جانىنان، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى جانىنان قۇرىلعان. ول ۇكىمەت قۇرىمانا كىرمەيدى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 229 قوعامدىق كەڭەس بار جانە ول جەردە 5 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىس جاساپ جاتىر ەكەن.  سونىڭ ىشىندە:16 كەڭەس – رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە، 16 كەڭەس – وبلىستىق جانە الماتى مەن استانا قالالارىنىڭ دەڭگەيىندە، 197 ورگان – قالالار مەن اۋداندار دەڭگەيىندە جۇمىس جاساۋدا.

قازىرگى تاڭداعى قوعامدىق كەڭەستەردەگى ازاماتتاردىڭ 30 پايىزى ايەل ازاماتتار ەكەن. 22 پايىزى مەملەكەتتىك ورگان وكىلدەرى بولسا، 9,1 پايىزى بيزنەس وكىلدەرى، 6,5 پايىزى پارتيا فيليالدارى، 4,5 پايىزى كاسىپوداقتار ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى ەكەن. جاس كاتەگورياسىنا قاراي: 29 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار 6 پايىزدى، 30-59 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار 64 پايىزدى، 60 جاستان جوعارى ازاماتتىر 30 پايىزدى قۇرايدى.

وبلىستىق دەڭگەيدە قوعامدىق كەڭەستەرگە 17-41 ادامعا دەيىن مۇشە بولا الادى. ال قالا مەن اۋداندىق  دەڭگەيدە قوعامدىق كەڭەستەرگە 6-50 ادام مۇشە بولا الادى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قوعامدىق كەڭەستەر مەملەكەت باسشىسىنىڭ «ۇلت جوسپارى – بەس ينستيتۋتسيونالدى رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋگە بايلانىستى 100 ناقتى قادامدى ورىنداۋ» ىسىندە، ناقتىراق ايتساق 99 ناقتى قادامىن ورىنداۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ال قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى 2015 جىلدىڭ 2 قاراشاسىندا ارنايى زاڭ قابىلدانعان.

ول بويىنشا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا قوعامدىق كەڭەستەر ارقىلى ءۇن قوسا الادى. ياعني، مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ساياسي قىزمەتىنە ارالاسىپ، شەشىم قابىلداۋعا ىقپال ەتەدى. قوعامدىق كەڭەستەر – ەل-حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، الەۋمەتتىك پروبلەمالارىن بيلىك ورگاندارىنا توتەلەي جەتكىزۋشى ورگان دەپ ايتا الامىز. ياعني، مەملەكەت قوعامدىق كەڭەستەردى قۇرۋ ارقىلى حالىقتىڭ بيلىككە ارالاسۋىنا جول اشىپ وتىر دەگەن ءسوز.

ەرعالي بەرىكۇلى

Abai.kz