نارىنقول جاقتان ءبىر اي بۇرىن حابار كەلدى. «ەلدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان شارا وتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭبەك پانىنەن وليمپيادا بولمادى، سونى وتكىزبەكشىمىز. بۇل ءىس-شارانىڭ ءجون-جوباسىن ءبىر جىلدان بەرى جوسپارلاپ، سودان بەرى دايىندالىپ جاتىرمىز. وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، جامانى بولسا جاسىرىپ، اقپاراتتىق قولداۋ بىلدىرسەڭىزدەر ەكەن»، – دەدى. ەڭبەك پانىنەن وليمپيادا دەگەن سوڭ ەرەكشە شاراعا ەلەڭ ەتىپ، ءوزىمىز دە اسىقتىق…

ءحانتاڭىرىنىڭ ەتەگىنە ەرتەمەن جەتۋ ءۇشىن الماتىدان تاڭ بوزىنان اتتاندىق. شارانىڭ باستالار ۋاقىتىندا نارىنقولعا دا كىرىپ كەلدىك. بىلەرسىز-بىلمەسسىز، بىلتىر عانا رايىمبەك اۋدانى ەكىگە ءبولىنىپ، نارىنقول مەن كەگەن بولەك وتاۋ قۇرعان. رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورتالىعى نارىنقول دا، كەگەن ءوز الدىنا اۋدان ورتالىعى بولدى. جاڭادان ەنشىسىن العان سوڭ با، نارىنقولدىڭ توزىعى جەتكەن عيماراتتارى بىردەن كوزگە ۇردى. اتاقتى نارىنقولدىڭ جاي-كۇيى وسىنداي دەسە ادام سەنبەس، كوز الدىڭدا قوڭىرقاي تارتىپ، قابىرعالارى ارسا-ارسا بوپ تۇرعان جاتاعان ۇيلەر ەسكى فيلمدەردى ەلەستەتكەندەي. باسقا قانداي تەڭەۋ ايتساق ەكەن؟! كەلگەن ماقساتىمىز وزگە بولسا دا، اۋدان ورتالىعىنىڭ مۇنداي ءحالىن كورىپ، بىردەن قوڭىلتاقسىپ قالدىق. دەگەنمەن… دەگەنمەن مادەنيەت ۇيىنە جەتكەن سوڭ، كوڭىل جادىراپ سالا بەردى. 5 اۋداننىڭ وقۋشىلارى جينالىپتى. العاش رەت وتكەلى تۇرعان شاراعا مۇنداي كوپ كوماندانىڭ قاتىسۋى كەشتىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقانىن ءبىلدىردى. كەشتىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىسى – «ۇلاعاتتى ۇرپاق» قوعامدىق قورى. قولداۋشىسى – الماتى وبلىسىنىڭ ءبىلىم باسقارماسى. قۋانتارلىعى، ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى جان-جاقتا جۇرگەن اۋىل ازاماتتارى ەكەن دە، وسىنداي شارالاردا باس قوسىپ، ءيىن تىرەستىرە قالاتىن اۋىزبىرشىلىكتە ەكەن. كەشتىڭ باس-اياعىندا 70-كە جۋىق ەرىكتى ءجۇردى. اركىمنىڭ ءوز قىزمەتى بار.

سونىمەن، رەسپۋبليكادا تۇڭعىش رەت ءوتىپ جاتقان وليمپيادا اتاۋى – «بۇگىنگى وقۋشى – ەرتەڭگى بىلىكتى مامان». وليمپيادانىڭ باستى ماقساتى – وسكەلەڭ ۇرپاقتى ەڭبەككە دارىپتەۋ، وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن اشۋ، ەلىنە، تۋعان جەرىنە دەگەن ۇلتتىق سەزىمىن وياتۋ. جوباعا «Astra»، «Abyroikz.kz», «Q-brend»، «Evo» سياقتى ءىرى كومپانيالارى دەمەۋشىلىك جاساپتى.

ويعا العان جوبا – جاسالعان ماكەت

جارىستىڭ باس-اياعى مال بورداقىلايتىن فەرمالار، جىلىجاي، تۋريستىك بازا، كوكونىس ساقتاۋ قويمالارى، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن جوبالاۋ سياقتى 5 بولىمگە ءبولىندى. ءار ءبولىم بويىنشا وقۋشىلار جوبالارىن تانىستىردى. كەيبىر جوبادا جەكەلەگەن قاتىسۋشىلار دا بولدى. ەڭ قىزىقتىسى – جوبانىڭ ماكەتتەرى. ول ماكەتتەر مادەنيەت ءۇيىنىڭ كەڭ زالىندا كورمە تۇرىندە قويىلعان ەكەن، وقۋشىلاردىڭ ءاربىرىنىڭ جۇمىسى كوز تارتادى. ءوز قيالدارىنداعى، ارماندارىنداعى بيزنەس-جوبالارىنىڭ ماكەتىن بارىنشا ادەمىلەپ جاساپتى. ماكەتتى قانداي ەڭبەكپەن جاساسا، قازىلار الدىندا جوبالارىن سولاي جانكەشتى قورعاپ-اق تۇر. جوباسىن تانىستىرىپ تۇرعان وقۋشىلاردىڭ ءبارى دە اۋىلىن كوركەيتكىسى كەلەدى، اۋىل ادامدارىنا قولجەتىمدى جاعداي جاساعىسى كەلەدى، قايىرىمدىلىق جۇمىستارمەن اينالىسقىسى كەلەدى. پەرىشتە-تىلەكتەرگە ءاۋمين دەسىپ وتىردىق.

تاڭەرتەڭگىسىن باستالعان شارا قاس قارايا ءبىر-اق ءبىتتى. ناتيجەسىندە ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، ماساق ورتا مەكتەبىنەن كەلگەن «كۆانت» كومانداسى جەڭىسكە جەتىپ، 150 000 تەڭگەنى يەمدەندى. كوماندا قۇرامىندا 9-10-سىنىپتىڭ ەراسىل ادايبەك، نۇراي ۇركىمباي، جانسايا نۇربەكوۆا، گۇلزادا توقتاحۋنوۆا، ارۋجان مۇحامەد، تەمىرلان ابدىقادىروۆ، داۋكەن كەڭەسبەك ەسىمدى وقۋشىلارى بولدى.

– جوبامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى – التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ، – دەيدى جەڭىمپازداردىڭ جەتەكشىسى. – سوعان بايلانىستى جىلىجايلاردا تابيعي ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدى جوبالادىق. وسى يدەيانى وقۋشىلارعا ۇسىندىق. ودان كەيىن بالالاردى جىلىجايلارعا اپارىپ، تاجىريبەدەن وتكىزدىك. ءبارىن كوزبەن كورگەننەن كەيىن بالالار قىزىعا باستادى. ءتىپتى ارامىزداعى ءبىر وقۋشى اگرونوم بولامىن دەپ شەشىم قابىلدادى، – دەيدى ەڭبەكتەرىنىڭ اقتالعانىنا قۋانىپ تۇرعان ۇستاز.

– ارتىقشىلىعىمىز – جاڭا تەحنولوگيالاردى دامىتۋ، جەل، كۇن ەنەرگياسى، تامشىلاتىپ سۋعارۋ جانە كوشەتتەردىڭ جاڭا تۇرلەرىن جوبالادىق. ەڭبەك ءپانىنىڭ مۇعالىمى قۇلمانوۆا ءاليا اپايدىڭ ەڭبەگى زور. كۆانت – اجىرامايتىن بولشەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جوبانى جاساۋ بارىسىندا ءبىز بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇردىك. جىلىجايلارعا، كۇن ەنەرگياسىن الاتىن ورىندارعا باردىق، – دەيدى جۇزدەرى بال-بۇل جانعان جەڭىمپازدار.

وقۋشى شەرحان تاۋىق اسىراپ، كاسىپ قىلىپ ءجۇر

شارا بارىسىندا شەرحان مەلس ەسىمدى وقۋشىنىڭ جۇمىسىنا بىردەن نازارىمىز اۋدى. باسقا وقۋشىلار بيزنەس-جوسپارلارىن تانىستىرىپ جاتسا، ول كاسىبىن الدەقاشان باستاپ كەتىپتى. شەرحاننىڭ اۋىلداعى كاسىبى جايلى از-كەم اڭگىمە قۇردىق.

– الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى، قاينار ورتا مەكتەبىنىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسىمىن. 2018 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ وسى جۇمىسپەن اينالىسا باستادىم. العاشقى جۇمىستى ينتەرنەتتەن قاراپ، بالاپاندار شىعاراتىن ينكۋباتور ساتىپ الدىم. سوسىن براما تۇقىمداس تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىن ساتىپ الىپ، باستىردىم. 21 كۇندە بالاپان شىعارا باستادى. ءوسىپ-جەتىلگەن سوڭ، 9 ايدان كەيىن جۇمىرتقا تۋا باستادى. قازىر ءبىر جاعىنان جۇمىرتقاسىن، ەكىنشىدەن بالاپاندارىن ساتىپ جاتىرمىن.

– مۇنداي وي قايدان كەلدى؟

– العاشىندا ءبىز بيداي ەگۋمەن اينالىستىق. ءبىر جىلى بيداي ارتىلىپ قالدى. بيدايدى قايدا جىبەرەمىن دەپ ويلانىپ، ينتەرنەتتى اقتاردىم. كوپ ادام تاۋىق باعۋمەن اينالىسادى ەكەن، سودان قىزىعۋشىلىعىم ارتتى.

– قازىر كۇركەڭدە قانشا تاۋىق بار؟

– 45 باس تاۋىق، 9 قوراز بار.

– براما تاۋىعى دەدىڭ، ونىڭ ارتىقشىلىعى قانداي؟

– ەرەكشەلىگى – قىسقا ءتوزىمدى، ءىرى تاۋىق. رەسەيدە كوحينكين مەن داكاننىڭ بۋدانداستىرىلۋىنان شىققان تاۋىق.

– كاسىبىڭنىڭ كىرىس-شىعىسىن ەسەپتەدىڭ بە؟

– العاشىندا 97 مىڭ 720 تەڭگە شىعىس بولدى. كىرىسى 232 مىڭ 700 تەڭگە بولدى. ءبىر جىلداعى ناقتى پايداسى – 141 مىڭ 980 تەڭگە. قازىر 50 ۇندىك جۇمىرتقاسىن ساتىپ الدىم. ونىڭ 40-ى بالاپان شىعاردى. بۇل 45 تاۋىقتان بولەك. بالاپان ءوزى جارىپ شىقسا، مىقتى جەتىلىپ كەتەدى. ال ءوزىڭ كومەكتەسسەڭ، ءالسىز بوپ قالادى. جالپى ۇندىك بالاپان كەزىندە ءالسىز بولادى، وسكەندە مىقتى بولادى.

باسىندا كۇمانىمىز كوپ بولدى. كۇزدە بالاپانداردى ساتۋعا شىعارعاندا اۋىل ادامدارى دا باعا الماي، ءولتىرىپ الامىز با دەپ قورقاتىن.

– تۇتىنۋشىلارىڭ كىمدەر؟

– اۋىلداعى دۇكەندەرگە وتكىزەمىن.

– مۇنىڭ ءبارىن جالعىز ءوسىرىپ جاتسىڭ با، الدە كومەكشى دوستارىڭ بار ما؟

– اكەم مەن ءىنىم كومەكتەسىپ تۇرادى.

– وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىنگى ماقساتىڭ قانداي؟

– بيزنەس مەكتەبىنە وقۋعا تۇسكىم كەلەدى. ونى بىتىرگەسىن تاۋلى ايماقتا ەت جانە جۇمىرتقا دايىندايتىن تاۋىق بازا سالعىم كەلەدى.

– باسقا قانداي ونەرىڭ بار؟

– اكەم – بەينەلەۋ ونەرى ءپانىنىڭ مۇعالىمى. مەنىڭ دە سۋرەتكە ەبىم بار.

– ارمانىڭ قانداي؟

– ارمانىم – ۇلكەن تابىسقا جەتۋ جانە وتباسىمنىڭ جاعدايىن كوتەرۋ.

راسىندا وقۋشى كەزىمىزدە وسىنداي كاسىپپەن اينالىسساق، ءبىزدىڭ بەتىمىزدەن قاعار بىرەۋ بار ما دەپ ويلانىپ تا قالدىق. شەرحان باتىردىڭ ىسىنە ءسۇيسىنىپ، كاسىبىنە بەرەكە تىلەدىك.

«شوقاننان كەيىن ەشبىر عالىم ات ءىزىن سالماعان…»

ودان كەيىن ساحناعا شىعا ساپ تاقىلداي جونەلگەن ەكى قۇربىنىڭ جوباسىنا سۇيسىندىك. ىنتى-شىنتىسىمەن قورعاپ تۇرعان جوبالارى بۇگىن-ەرتەڭ جۇزەگە اسىپ كەتەتىندەي، كوڭىل ءسۇيسىنتتى. جوبا يەلەرى – ايگەرىم ايشابەك مەن ءامينا كەمەلباي. رايىمبەك اۋدانى سارىباستاۋ اۋىلىنداعى، س.ساۋرانباەۆ ورتا مەكتەبىنىڭ 9-سىنىپ وقۋشىلارى ەكەن. قوس قۇربىنىڭ جوباسىمەن كەڭىنەن تانىستىق.

– ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ اتى – شارتاس. توبىمىزدىڭ ماقساتى – ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارى اياسىندا سىرعا تولى تاريحىمىزدى، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت-ءداستۇرىمىزدى، جاسىل جەلەكتى تابيعاتىمىزدى ناسيحاتتاۋ. سونىمەن بىرگە، اۋىلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ، تۋعان جەرىمىزدە تۋريزم سالاسىن دامىتۋ. اۋىلدا جۇرگەن جۇمىسسىز جانداردى دا جۇمىسپەن قامتىعىمىز كەلەدى. جوبامىزدىڭ ءتۇرى – ەتنوتۋريزم. بۇل جەرگە كەلگەن ادامدار بۇگىنگى كۇننەن XVIII عاسىرعا اۋىساتىن بولادى. كيەتىن كيىمى، ىشەتىن تاعامدارى، مىنەتىن كولىگى – ءبارى-ءبارى XVIII عاسىرداعىداي بولادى. چەحيانىڭ برنو دەگەن قالاسىندا ناپولەوننىڭ كەيپىنە ەنەتىن تۋرا وسىنداي تۋريستىك قالا بار ەكەن. جوبامىزدا 11 كيىز ءۇي بولادى، ونىڭ ورتالىق كيىز ءۇيى – مۇراجاي. وندا اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ۇلى عۇلامالاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرامىز. وڭ جاق قاناتىندا ەرلەرگە ارنالعان شەبەرلىك ساباقتارى بولادى. وندا قوي سويىپ، جىلىكتەۋ، قامشى ءورۋ، ەرتوقىم جاساۋ سياقتى داستۇرلەر ۇيرەتىلەدى. سول جاق قاناتىندا ايەل ادامدارعا ارنالعان شەبەرلىك ساباقتارى وتەدى. مىسالى، «ورمەتوس» دەگەن ۇمىتىلىپ بارا جاتقان تاعام ءتۇرى بار. سونى جاساۋدى ۇيرەتەدى. سونىمەن قاتار، توقىما توقۋ، كورپە تىگۋ سياقتى داستۇرلەردى ۇيرەنە الادى. ءۇش كيىز ءۇي – جاتاقحانا ەسەبىندە. سوسىن ءبىر كيىز ءۇي – اسحانا، وندا تەك تازا ونىمدەر قولدانىلادى.

ءبىزدىڭ باستى جولىمىز – «شوقان ىزىمەن» دەپ الىپ وتىرمىز. شوقان ءۋاليحانوۆ 1856 جىلى قاشقارياعا ساياحاتىندا وسى جەرلەردى كورىپ، قىزىعىپ كەتكەن ەكەن. شارتاس تاۋى – تاريحي سىرعا تولى مەكەن. بۇل جەرگە شوقاننان كەيىن ەشبىر عالىم ات ءىزىن سالماعان. ءبىز وسى دەمالىس ورنىن اشۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ تاريحي ورنىمىزدى ناسيحاتتاعىمىز كەلەدى. مۇندا ءبىز جاس عالىمدار فورۋمىن، ەتنوتوپتار فورۋمىن وتكىزسەك بولادى. ءبىزدىڭ سارىباستاۋ اۋىلىنىڭ سيمۆولى – اقكەر تاۋى. قالا ومىرىنەن شارشاعان ادامدار سول جەرگە بارىپ تىنىعىپ، اتپەن سەرۋەندەۋىنە بولادى. اقكەر تاۋىنان اسقاننان كەيىن اتاقتى شالكودە جايلاۋى ءتيىپ تۇر. قازاقتىڭ ەڭ كوركەم جەرلەرىنىڭ ءبىرى. وندا جەتىمكول، ايعايتاس سەكىلدى سىرى اشىلماعان جەرلەر كوپ. سول تاريحي ورىنداردى تۋريستەرىمىزگە ارالاتقىمىز كەلەدى.

ءبىزدىڭ ولكەنىڭ اۋا رايى سالقىن بولعاندىقتان، بۇل جوبانى كوكتەمنىڭ ەكى ايى، جازدىڭ ءۇش ايى – جالپى 5 ايعا جوسپارلادىق. ءبىر ايدا 90 ادام قابىلدايمىز، ياعني ون كۇندە 30 ادامنان بولەمىز. نەگىزگى قونىسىمىز ەسەكارتقان تاۋىندا بولماق. «شوقان ىزىمەن» جۇرەمىز دەسەك، كوپ ادام كەلەتىنىنە سەنىمدىمىز. بۇل جوبانى ويلاستىرۋ كەزىندە اۋىل تۇرعىندارىمەن اقىلداستىق. كوبى قونىستىڭ ەسەكارتقاندا ورنالاسۋىن ايتتى. مەكتەپتە گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنەن، دارىگەرلەردەن كەڭەس سۇرادىق. ۇستازدارىمىز باعىت-باعدار كورسەتتى.

قوس قۇربىنىڭ جوباسى بارلىعىمىزدى ويلانتتى. ءتۋريزمنىڭ وسىنداي العىشارتتارىن نەگە جاساپ كورمەسكە؟!

ارنايى ورىندارعا جانە ىنتالاندىرۋ سىيلىقتارىنا يە بولعان بارلىق جەڭىمپازدارعا قوماقتى قارجى تابىستالدى. تاعى ءبىر قۋانتقانى، بۇل شارا جالعاسىن تاپسىن دەگەن نيەتپەن ەستافەتا تاپسىرىلدى. ەستافەتا تالعار اۋدانىنا بۇيىردى. ايتا كەتەرلىگى، جوبانىڭ اۆتورى ايدوس باقىتجانۇلى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، كەشتىڭ جاقسى وتۋىنە بارىن سالىپ ءجۇردى.

تاڭەرتەڭگىسىن اۋىلدىڭ جاعدايى الاڭداتقانىمەن كەشكىسىن جادىراپ قايتتىق. نەگە دەگەندە، وقۋشىلاردىڭ ەلدى كوركەيتسەم دەگەن ىقىلاس-پەيىلى ءبارىن ۇمىتتىردى. سوسىن جيىندى وتكىزۋگە الماتىدان، باسقا اۋدانداردان جينالعان ەرىكتىلەر – وسى اۋىلدا تۋىپ-وسكەن قىز-جىگىتتەر، اعاي-اپايلاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى ءسۇيىندىردى. «ۇلاعاتتى ۇرپاقتىڭ» جاساپ جاتقان يگى ءىسى بۇل عانا ەمەس ەكەن. نارىنقول مەكتەپتەرىندەگى وزات وقۋشىلارعا شاكىرتاقى تاعايىنداپ تۇرادى ەكەن. جاعدايى تومەن وتباسىلارعا جاردەمدەسىپ، بالالارىن جازعى دەمالىستا لاگەرلەرگە جىبەرىپ تۇراتىنىن دا بىلدىك. ۇيىم قۇرىلعالى بەرى ون جىل ىشىندە جاسالعان مۇنداي شارالارىن ايتىپ تاۋىسقىسىز. اۋىزبىرشىلىكتە، بىرلىكتە عانا مۇنداي ىستەر اتقارىلادى. مادەنيەت ۇيىنە جينالعان، وزدەرى سەكىلدى بالالاردىڭ جوبالارىمەن تانىسقان اۋىل بالالارىنىڭ دا كەۋدەسىندە جاڭا ءبىر ارماننىڭ ۇشقىنى پايدا بولعانى انىق. سونداي ۇشقىندى جاعىپ جىبەرەتۇعىن ءار اۋىلدا، ءار اۋداندا «ۇلاعاتتى ۇرپاق» سەكىلدى ۇيىمدار بولسا دەگەن ىزگى نيەتتى ءبىز دە كوڭىلىمىزدە الديلەپ قايتتىق.

اسىلان تىلەگەن 

«اق جەلكەن» جۋرنالى