حالالدى حارام ەتكەن كىم؟
ەلدىڭ ەگەمەندىك العانىنا جيىرما سەگىز جىل. نە وزگەردى؟ ارينە، كوپ دۇنيە. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلدىڭ رۋحى كوتەرىلدى، بوركىمىزدى «ازاتپىز» دەپ اسپانعا اتتىق . رۋحاني ەگەمەندىكتىڭ ءبىرى – ءدىن دە ەركىندىك الدى، اللانىڭ اق جولىنا تۇسۋشىلەر كوبەيدى. اسىرەسە جاستار. كوز اشىلدى، كوكىرەك وياندى. اس قايىرىپ بەت سيپايتىن بولدىق. كەلە-كەلە ىشكەن اسىمىزدىڭ دا حالال بولۋىن قالادىق. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ءبىر ءۇزىم نان مەن باسقا دا كەز كەلگەن تىسكە باسار تاعامدارعا كوز ساتىپ ساعاتتاپ كەزەككە تۇراتىن «زار زامان» كەلمەسكە كەتتى. قازىر نە ىشەم، نە جەيمىن دەمەيسىز، قالتاڭىزدىڭ شاماسىنا قاراي قالاعانىڭىزدى تاباسىز، الاسىز.
ءسوزسىز، تاعام جاساۋ ونەركاسىبى ەلىمىزدە ءوز دەڭگەيىندە جاقسى دامىدى. مۇسىلمان قاۋىمى ەڭ نەگىزگى بولەگىن قۇرايتىن جەرىمىزدە سۇرانىسقا وراي حالال تاعام وندىرۋشىلەر كوبەيدى.
الايدا «حالال» مەن «مۇسىلمان» تاڭباسى بار تاعامنىڭ ءبارى ءبىز بەن ءسىز ويلاعانداي ما؟
بارلىق تاعامدى ءبىر-بىرلەپ سىناقتان وتكىزىپ سارالاۋ بىزگە مىندەت ەمەس. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، جاماعات كوپ تۇتىناتىن تاعامنىڭ ءبىر ءتۇرى – حالال شۇجىقتىڭ مايى مەن جايى.
ارينە، حالال شۇجىقتىڭ نەگىزگى قۇرامى حالال ەت. دەمەك وعان حالال مال، حالال سويىلعان مال ەتى قاجەت. ءبارى دە حالال بولۋى ءلازىم.
الدىمەن قاساپشى – سويۋشى، اۋزىندا "بيسميللاسى" بار مۇسىلمان بولۋى شارت. ونان سوڭ عانا حالال مال سويۋدىڭ ءجون-جوسىقتارى جايلى ايتۋعا بولادى.
ويشىل اكىن، قاجى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى بۇل جايلى بىلاي ايتادى: «مال باۋىزداعاندا بيسميللا اللااكبار دەپ وندىرشەك پەنەن جۇتقىننىڭ اراسىنان باۋىزدايدى. تۇيەنى وندىرشەكتەن باۋىزدايدى. باۋىزداعاندا وڭەشى – كەڭىردەك ەكى كۇرە تورتەۋىن قيادى. ۇشەۋى قيىلسا حالال، ەكەۋى قيىلسا حارام بولادى. جۇلىندى جانى بار كەزدە قيمايدى، وندا ماكرۋ بولادى. جۇتقىن كەۋدە جاقتا قالسا دا ماكرۋ بولادى. باۋىزداۋدىڭ شارتى – بيسميللا ايتپاق. ءتورت تامىردى قيماق وندىرشەك پەنەن جۇتقىن اراسىنان باۋىزداماق، سونى بىلسە ۇرعاشىنىڭ، بالانىڭ باۋىزداعانى ءبارى حالال. باۋىزداۋىن قىبىلاعا قاراتقان جاقسى، قاراتپاسا دا حالال بولادى. ءبىر حايۋان قۇدىققا، ياكي ءبىر قيىن جەردە بولىپ باۋىزداۋعا قولى جەتپەي ياكي باۋىزداۋى تابىلماسا قاي جەرىنەن بولسا دا نايزا، ياكي بالتا سىقىلدى ءبىر نارسەمەن جارالاعاندا بيسميللا اللا اكبار دەپ جارالاسا، سول جارادان ولەرلىك قىلسا، ول مال حالال بولادى». (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. «مۇسىلماندىق شارتى» الماتى «قازاقستان»، «مەرەي»، «اقيىق» .1993 ج)
شىنى كەرەك، ءوز باسىم بۇل تارتىپتەردىڭ بىزدە ءمىنسىز ورىندالاتىنىنا كۇماندىمىن. سەبەبى مالدى قاق ماڭدايدان بالعامان نەمەسە كەرنەۋى جوعارى توكپەن ۇرىپ تىراڭ ەتكىزىپ اياعىن كوكتەن كەلتىرەتىندەرىن كوز كورگەن، قۇلاق ەستىگەن جوق پا ەدى؟!
شاكەرىم قاجى تاعى بىلاي دەپ جازادى: «باۋىزدالعان حالال مالدىڭ بوق، سىدىگى، باۋىزداۋ قانى، قامشىسى، ەنى، سارپايى مەنەن كوتەن اۋزى، جاتىرى، ءوت، قۋىق، قارا بەزدەر – بۇلاردىڭ ءبارى حارام بولادى. جۇلىن، ميى، ءتىرى مالدىڭ اۋزى، تالاق – بۇلار ماكىرۋ» . ال بىراق ءبىزدىڭ زاۋىتتاعى ەت تۋراعىشتىڭ ىشىنە “ابايسىزدا” قىل – قىبىر مەن قالعان-قۇتقاننىڭ دا ءتۇسىپ كەتپەيتىنىنە، الارمانعا ماكىرۋ بولىپ جەتپەيتىنىنە كىم كەپىل.
تاعى ءبىر كۇمان. بازار مەن تسەحتاردا باۋىزدالىپ جاتقان مالدار قايدان كەلەدى؟ قىسى-جازى ادال ەڭبەگىمەن باققان مالشىنىڭ ءوز ورىسىندەگى تابيعاتتا ەركىن جايىلعان مالىنىڭ ءجونى تىم بولەك. بىراق سول اۋىلداعى اعايىننان توپ-توپ بولىپ ۇرلانىپ جاتقان مالدار قاراقشىنىڭ وز قازانىندا “جارىقتىقتىڭ ءيسىن-اي” دەگىزىپ قايناپ جاتىر دەيسىز بە؟ جانۋاردىڭ ەتىنىڭ بىر كەسەگى سىزدىڭ الدىڭىزداعى شۇجىق ەمەس ەكەنىنە كوزىڭىزدى قالاي جەتكىزەسىز.
تاعى دا شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنا جۇگىنسەك: «ۇرلىق ەت (مال - اۆتور) نە قىلىپ باۋىزداسا دا حارام. ونىڭ سەبەبى بيسميللا، اللا اكبار دەپ باۋىزداسا حارامعا بيسميللا ايتقان سونىڭ ءوزى كاپىر بولادى. مۇسىلماننان كاپىر بولعاننىڭ باۋىزداعانى حارام. بىرەۋگە باۋىزداتسا حارام مالدى حالال دەپ باۋىزداتقان سىقىلدى. وندا دا حارام».
سونىمەن، “ ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى ”. كۇدىگى مەن كۇمانى كوپ تاۋار ساتىلىمدا، دۇكەن سورەسىندە تۇر. ال «حالال» مەن «مۇسىلمان» ماركاسىنا سەنگەن سىزبەن ءبىز نە كوردىك؟!
الدىڭىزدا تاعى ءبىر سۇمدىقتىڭ كوكەسى كورىنىس تابادى. ءبىر سورەدە، ءبىر مۇزداتقىشتىڭ ىشىندە الگى “حالال-اۋ” دەگەن شۇجىعىڭىز دوڭىز دەيتىن ادام كورگىسىز، كەيىپ-كەسپىرسىز مالعۇننىڭ ەت-مايىمەن قاتار تۇر! ەكەۋى دە وزىمىزدىڭ باۋىرىمىزدىڭ - قاراكوز بولسا دا كاپىردىڭ تىرلىگىن ىستەپ وتىرعان قۇداي ۇرعىر ساتۋشىنىڭ قولىمەن، بىر پىشاقتىڭ جۇزىمەن كەسىلىپ، بولىنىپ ساتىلۋدا.
سوندا حالالدى حارام ەتكەن كىم؟
مال ساتقان ۇرى-قارى ما؟ الدە ء“تارتىپسىز” ءوندىرۋشى مە؟ جوق الدە، تەك قالتاڭىزدى قاعۋدى عانا ويلاعان ساتۋشى ما؟ ءتىپتى، كوڭىلدە كۇدىك بولسا دا اۋزىمىزعا سالعان وزىمىز شىعارمىز؟ مۇمكىن وسىنىڭ بارلىعىن بىر ىزگە سالىپ زاڭداستىرا الماعان، ءبارىن دە شەتەلدەن ۇيرەنۋگە قۇمار، بىراق حالال تاعامدى وندىرۋ مەن باسقارۋدى اراب ەلدەرى مەن مالايزيادان ۇيرەنە الماي جۇرگەن ۇكىمەتتەگى «كوكەلەرىمىز» شىعار؟!
كۇدىك كوپ، كۇمان باسىم، تۇمان قويۋ...
ا.ماناپوۆ
Abai.kz
