ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiندە شەتەلدەردەن كوشiپ كەلۋشi ۇلتى قازاق اعايىندارعا بايلانىستى قولدانىلاتىن «ورالمان» ءسوزiنiڭ بالاماسىن تالداۋ ماقساتىندا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلدى. اتالعان مينيسترلiكتiڭ كوشi-قون سالاسى وكiلدەرi, پارلامەنتتiڭ قوس پالاتاسىنان كەلگەن «حالىق قالاۋلىلارى» جانە تiل ماماندارى قاتىسقان باسقوسۋدا ءاپ دەگەننەن قىزۋ پiكiرتالاس باستالىپ كەتتi دە، «داۋدىڭ باسى» «ورالمان» ءسوزiن وزگەرتۋدi كەيiنگە قالدىرۋمەن اياقتالدى. «وسپەس ەلدiڭ بالاسى ونبەس داۋدى قۋالايدى» دەگەندەي، تاقىرىپتىڭ «ماڭىزدىلىعى» تومەندەگi جايتتەن اڭعارىلادى...

ەركەعالي بەيسەنوۆ

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiندە شەتەلدەردەن كوشiپ كەلۋشi ۇلتى قازاق اعايىندارعا بايلانىستى قولدانىلاتىن «ورالمان» ءسوزiنiڭ بالاماسىن تالداۋ ماقساتىندا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلدى. اتالعان مينيسترلiكتiڭ كوشi-قون سالاسى وكiلدەرi, پارلامەنتتiڭ قوس پالاتاسىنان كەلگەن «حالىق قالاۋلىلارى» جانە تiل ماماندارى قاتىسقان باسقوسۋدا ءاپ دەگەننەن قىزۋ پiكiرتالاس باستالىپ كەتتi دە، «داۋدىڭ باسى» «ورالمان» ءسوزiن وزگەرتۋدi كەيiنگە قالدىرۋمەن اياقتالدى. «وسپەس ەلدiڭ بالاسى ونبەس داۋدى قۋالايدى» دەگەندەي، تاقىرىپتىڭ «ماڭىزدىلىعى» تومەندەگi جايتتەن اڭعارىلادى...

ەركەعالي بەيسەنوۆ
ماسەلەن، 1997-جىلى جەلتوقساننىڭ 13-iندە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 14-ءشى بابىنا سايكەس «ورالمان» مارتەبەسiن باسقا ەلدەردەن كوشiپ كەلۋشiلەرگە بەرۋ شەشiمi كۇشiنە ەنگەن بولاتىن. ودان كەيiنگi ارادا باقانداي ون ەكi جىل وتسە دە، ءالi كۇنگە دەيiن لاۋازىمدى بيلiك وكiلدەرi اراسىندا بيىلعىداي «ورالمان» سوزiنە بالاما iزدەگەن اشىق تالقىلاۋ وتكiزiلمەگەن. تەك اتاجۇرتقا ورالعان اعايىننىڭ وكپە-رەنiشi مەن وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاراپىنان جيi بوي كورسەتiپ تۇراتىن قارسىلىقتاردىڭ گۋ-گۋi عانا تولاسسىز بولدى. قاپتاعان بالاما دا ۇسىنىپ باققان ءباسپاسوزدiڭ قاتارىندا قيساپ جوق. سونىڭ ءبارiن ەسكەرiپ، جۇرتشىلىق پiكiرiمەن ساناسقانى شىعار، ايتەۋiر، پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ دەپۋتاتى ءۋاليحان قاليجان انەۋگۇنi بiر ءساتi تۇسكەندە، «ورالمان» دەگەن اتاۋدى قولدانىستان الىپ تاستاۋ كەرەكتiگi جونiندە مالiمدەمە جاسادى. «ورالمان» دەگەن ءسوز – «قاشقىن»، ياعني كەزiندە ەلدەن قاشىپ كەتكەن دەگەن ماعىنا بiلدiرەتiن سەكiلدi» دەپ سالدى دەپۋتات. سول كەزدەگi ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi بەردiبەك ساپارباەۆ تا: «ورالمان» اتىن وزگەرتەمiز. بiراق ول ماسەلەنi بiر-اق كۇندە جالعىز مينيسترلiك شەشپەۋ كەرەك. نەگiزiندە دەپۋتاتتار ۇسىنعان «قانداستار»، «وتانداستار»، «تۋىسقاندار» دەگەن بالامالاردىڭ بiرiن تاڭداپ، زاڭعا ەنگiزگەن ءجون» دەگەندi العا تارتتى. بۇل ۇسىنىستى شەتەلدەردەن ورالعان اعايىندار دا قولدايتىن سياقتى. دالەل رەتiندە قىتايدىڭ ءۇرiمجi قالاسىنان جولدانعان فولكلوريست-جازۋشى باياحمەت جۇمابايۇلىنىڭ وتاندىق ءباسپاسوزدىڭ بىرىندە جاريالانعان ماقالاسىنان ءۇزiندi كەلتiرەيiك: «بۇگiندە قازاق اعايىنداردىڭ قول جەتكiزە الماي وتىرعانى – iشiنارا بiرلiك. رۋشىلدىق پەن جەرشiلدiكتi بىلاي قويعاندا، ات ارىلتىپ، شەتەلدەن كەلگەن اعايىندارىمىزدى قاتتى شەتتەتەتiنiمiز دە جاسىرىن ەمەس. «ورالمان» دەگەندi ءوز باسىم جاقتامايمىن. سەبەبi ورالۋ – ەجەلگi مەكەنiنە قايتىپ كەلۋ عوي. ولاي بولسا سول «ورالماندار» ءسوزiنiڭ ورنىنا «وتانداستار»، «قانداستار» دەگەن ءجون بە ەكەن دەيمiن. شىنداپ ايتار بولساق، ورالمانداردا وتانشىلدىق سەزiم كۇشتi».
زاڭعا ەنگiزۋ – ورىندايتىن ادام ءۇشiن سونشا باس قاتىرارلىق ۇستانىم بولماسا كەرەك. نەمكەتتiلiكتەن شىن نيەتتiڭ باسىم تۇرعانى جاقسى. ال «ورالمان» دەگەندi ءباز قالپىندا قالدىرۋعا تىرىسۋشىلار قوڭسى قىرعىز تاجiريبەسiنە ارقا سۇيەگەن بولار؟! بۇلاي دەيتiنiمiز، قىرعىز ەلi شەتەلدەردەن وتانىنا ورالعان اعايىندارىن «قايىرىلمان» دەپ اتايدى. ولارعا بiرنەشە جەڭiلدiك جاساۋ ماقساتىندا ارنايى «قايىرىلمان» باعدارلاماسى دا بەكiتiلگەن. وعان كەلiسپەيتiنiن ايتقان بiزدiڭ ءۋاليحان قاليجان اعامىز شەشiم قابىلداۋشى تاراپقا «ەتنيكالىق وتانداستار» دەگەن بالاما ۇسىنىپ وتىر. ونىسى دا كورشi ەلدiڭ «تاريحي وتانىنا ورالعان ەتنيكالىق قىرعىزدارعا مەملەكەتتiك كەپiلدiك بەرۋ تۋرالى» زاڭىمەن ۇندەس. ولاردا – «ەتنيكالىق قىرعىزدار»، قازاق دەپۋتاتىنىڭ ۇسىنىسى – «ەتنيكالىق وتانداستار». ايىرماشىلىعى قانە؟
ۋاكەڭنiڭ سەناتور ارiپتەسi ءادiل احمەتوۆ: «ەتنيكالىق وتانداستار» دەگەنiمiز دۇرىس شىعار، بiراق، تۇبiندە ولار ءبارiبiر دە «وتانداستار» بولىپ قالادى»، - دەگەنi «وزىندىك پiكiر» ەكەنiن بiر قايىرىپ تاستادى. 
ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ وقىتۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جانتاس جاقىپوۆ تاريحتىڭ باستاۋىنان تومەن تارتىپ، «ورالمان» ءسوزiنiڭ باس-اياعىن بiر-اق قىمتايتىن، ۇزىن-ىرعاسى ءجۇز شاقتى سوزدەن تۇراتىن كۇردەلi كونتسەپتسيا ازiرلەپتi. ءوزi ونىڭ iشiنەن «قۇتپان»، «جۇراعات»، «ەلدار»، «تابىسقان» دەگەندەي «اقىلعا قونىمدىلارىن» بالاماعا «ۇمiتكەر» ەتۋدە. كەلiسەسiز بە، كەلiسپەيسiز بە، جانتاس التايۇلى: «ءوز باسىم «ورالماندى» «ەلدارمەن» دەپ اۋىستىرعاندى قالايمىن» دەپ تۇيiندەدi دەرەكتi ءسوزiن. ال ب. بەيسەنوۆ اتىنداعى قاراعاندى زاڭ ينستيتۋتى تiلدiك دايىندىق كافەدراسىنىڭ باستىعى، پروفەسسور شاپاعات جالماحانوۆ بولسا، شەتەلدەردەن كەلگەن اعايىنداردىڭ «ورالمان» سوزiنە نەگە رەنجيتiندەرiن تۇسiنبەي دال.
«ءسوزدi سول كۇيiندە قالدىرۋ كەرەك! ءبارiبiر اتاۋدى وزگەرتكەن جاڭا زاڭ قابىلداعانمەن،  قاراپايىم ادامداردىڭ اۋزىنا ەشكiم قاقپاق قويا المايدى. «ورالمان» ءسوزi ۇيرەنشiكتi قولدانىستا قالا بەرەدi»، - دەيدi ول كiسi.
«دايرابايدىڭ كوك سيىرى» ەمەس، تۇتاس الەۋمەتكە قاتىستى اتاۋدان شىققان ءوزارا پiكiرتالاس بارىسىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi كوشi-قون كوميتەتiنiڭ توراعاسى حابىلسايات ابiشەۆتiڭ ءسوزi اسەرلiرەك بولدى.
«زاڭدى وزگەرتۋ كونتسەپتسياسى ءالi دە جاسالىپ جاتىر. بۇل جينالىس – سونىڭ باسى عانا. ۇكiمەت بەكiتكەن «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا، جىلىنا كەلەتiن 20 مىڭ وتباسىنا نەبارi 4 پايىزدىق ۇستەمەمەن يپوتەكالىق نەسيە بەرۋ قاراستىرىلىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزi 5 ميلليونعا جۋىق جىراقتاعى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا زور ىقپالىن تيگiزەرi ءسوزسiز. ال «ورالمان» دەگەن ءسوزدi كەزiندەگi قۇقىقتىق-ستاتۋستىق ۇستانىم پايدا بولعان ساتتە قاۋلىعا ەنگiزiپ جiبەرگەن ومiربەك جولداسبەكوۆ اعامىز ەدi. قازiر سiزدەر ايتىپ وتىرعان «وتانداستار» ءسوزiن 1988-جىلى «حانىمدار مەن مىرزالار» دەگەننiڭ ورنىنا گورباچەۆ قولداندى دا، ءبىز سول كۇيi قابىلداپ الدىق. دەگەنمەن ءار ءسوزدiڭ شىعۋ تاريحى بار عوي. تەرمين جاساۋدىڭ دا ءۇش-ءتورت شارتىن ورىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مىنا باسقوسۋىمىزدى زاڭ قابىلدار الدىنداعى دايىندىق شارالارىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەيiك!» - دەدi حابىلسايات ءازiمبايۇلى.
ءسوز بايگەسi الداعى ۋاقىتتاردىڭ بiرiندە جالعاسادى. Iرiكتەۋدەن iركiلمەي ءوتiپ، سوڭعى مارە سىزىعىنا اسىققان «رەپاتريانت»، «ورالمان»، «ەتنيكالىق وتانداستار»، «ەلدار» – تورتەۋi «اۋىزدىعىمەن الىسۋدا». بايقاۋىمىزشا، ورتا جولدا قالاتىنى – «ورالمان» مەن «رەپاتريانت» بولۋى تيiس. قالعان ەكەۋدىڭ «ەگەسكەنى» دە تەڭەسكەنى ەمەس. قالايدا بىرەۋى شاڭ قابادى.  

كەرەك دەرەك
«تاۋەلسiزدiك العالى ەلiمiزگە بiر ميلليون اعايىن ورالدى» دەگەن جالپىلاما مالiمەت ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi تاراپىنان بىلايشا ناقتىلاندى: كۆوتامەن رەسمي كەلگەندەردiڭ سانى – 651 مىڭ. ونىڭ 55 پايىزى – ەڭبەككە جارامدىلار،  40 پايىزى – 18 جاسقا تولماعاندار، 4 پايىزى – زەينەتكەرلەر، 60 پايىزى – ورتا بiلiمدiلەر، 73 پايىزى – باسپانالىلار.
استانادا تۇراتىن 1242 اعايىننىڭ 565-سi جەكە باسپاناعا يە. قالاعا الىستان كەلگەن اعايىندار ءۇشiن 250 ورىندىق كۆوتا ءبولۋ جونiندەگi ماسەلە ۇكiمەتتiڭ قاراۋىندا جاتىر. سوندا بۇلارعا قالعان 349 مىڭ قازاق قايدان قوسىلعان؟ دەمەك، اتاۋدى اينالشىقتاپ، الاشاپقىن بولا بەرگەننەن گورى ارنايى تiركەۋدەن تىس، ءوز كۇشiمەن كەلiپ جاتقان قازاقتار سانىن، تولىق مالiمەتiن، قونىستانۋ جايىن قولعا الاتىن كەز الدەقاشان جەتكەن بiزگە!..

«قازاقستان ىسكەرى»، №9 (29), 8.05.2009