بەلورۋستار مەن قازاقتاردىڭ ءتىلى قىل ۇستىندە. العاشقى ۇلت ءوز جەرىندە 81%-دى قۇراسا دا، بار بولعانى 11%-دى قۇرايتىن ەتنيكالىق ورىستاردىڭ تىلىندە سويلەۋدە. ءارى اتا زاڭدارىندا ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەن.

ال ءوز ەلىندە 71%-دى قۇرايتىن قازاقتار اتا زاڭدا ارنايى جازىلماسا دا ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىپ العانى جاسىرىن ەمەس. ءبىزدىڭ بيلىك كرەمل الدىندا "بىزدە ورىس تىلىنە قىسىم جاسالىپ جاتقان جوق" دەپ اقتالۋدان ارىلماي كەلەدى.

قازىر بەلارۋستاردا ءتىل سوعىسى باستالىپ كەتتى. مەكەمەلەردەگى تاقتايشالار، كوشەلەر مەن جەر-سۋ اتتارى ءبىر عانا تىلدە، ياعني، بەلورۋس تىلىندە جازىلا باستادى.

ءبىز سونىڭ الدىندا تۇرمىز. ءيا، قازاقستان ءتىل سوعىسىنىڭ الدىندا تۇر. جاڭا بيلىكتىڭ دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە بارۋدان قورقۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى وڭتۇستىك پەن باتىس جانە وزگە وڭىرلەردەگى قازاق ءتىلدى اۋدانداردىڭ جاستارىنىڭ ساياسي قوزعالىستارعا ارالاسۋى پروتسەسىنىڭ الدىن الۋدان تۋىنداپ وتىر. قازاق ءتىلدى جاستاردى وزگە وڭىرلەردەگى ساياسي-الەۋمەتتىك رەفورمالارعا ارالاستىرماۋ جولىندا ءالى تالاي ساياسي ايلا-شارعىلارعا باراتىن بولادى. ال، جاستار بۇعان كونە قويار ما ەكەن؟!

قر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى تيمۋر كوزىرەۆتىڭ وسىدان توعىز جىل بۇرىن ايتقان سوزىنەن نازارباەۆ كەزىندەگى بيلىك قورىتىندى شىعارمادى. توقاەۆ بيلىگى بۇدان سىرعاقتاي ما، الدە قولداي ما؟ وسى ماسەلە كۇن تارتىبىندە وتكىر پروبلەما بولىپ تۇر. ورىس ءتىلدى جاستار ءابىليازوۆ جاعىندا. قازاق ءتىلدى جاستار ودان تىس قالۋدا. سەبەبى ونى ورىس تىلدىلەردىڭ قوزعالىسى دەپ سانايدى. حوش، ەندى تيمۋر كوزىرەۆتىڭ سوزىنە كەزەك بەرەيىك:

"قازاق ءتىلدى الەم كەڭەستىك داۋىرگە قاراعاندا باي ءتۇستى. بىراق ورىس ءتىلدى حالىق كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە قازاق ءتىلىن قولدانبايدى. وسى سەبەپتى قازاق ءتىلدى باسىلىم ەلىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى ازاماتتارىنا جابىق قالىپ وتىر. بۇل قاتارلانعان پاراللەل الەۋمەتتىك ساياسي سالا مەن مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. ال ول دەگەنىڭىز كەلەشەكتە ازاماتتىق سانانىڭ پارالەلل ەكى ءتۇرى قالىپتاسادى دەگەن ءسوز. ەگەر بۇلاي جالعاسا بەرسە ءبىز بىرىڭعاي ساياسي ۇلتتى قالىپتاستىرا المايمىز", دەيدى.

بىرىڭعاي ساياسي ۇلتتى قالىپتاستىرۋ جولىندا بيلىك ازىرشە ورىس ءتىلىنىڭ پايداسىنا تىستەنىپ ايىرىلماي، جەلبۋاز ورىس-قازاق قوستىلدىلىگى ارقىلى ەمەس، تەك ءبىر تىلدىك قازاق ءتىلى ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن كوزىرەۆ بۇگىپ قالىپ وتىر.

ونىڭ پىكىرىنشە، باسقا پروبلەما تۋىنداپ وتىر. "وڭتۇستىك وڭىرلەردە تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە قالىپتاسقان قازاق ءتىلدى جاستار ءوسىپ كەلەدى. جانە ولاردىڭ ساناسىندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى كەرەك دەگەن نىق يدەيا بەكىگەن. ول قىزدار مەن ۇلدار ءتىل ماسەلەسىن وزدەرىنىڭ اتا-انالارىنا قاراعاندا وتكىر قابىلدايدى جانە ماڭىزدىسى، وعان بەلسەندى ارالاسادى. ولاردىڭ اتا-انالارى ءۇنسىز قالعان جەردە ولار ءوز پىكىرلەرىن اشىق ايتا الادى. ەگەر 15-20 جىلدا ولاردىڭ ورىس ءتىلدى زامانداستارى قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىندەي دەڭگەيدە ۇيرەنبەسە، ول كەزدە قاقتىعىستىق وسەدى", - دەپ ەسەپتەيدى ول.

ەكىنشى جاعىنان قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ەنگىزۋدىڭ وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرى بار. كەيبىر وڭىرلەردە بۇل ۇدەرىس تەز جۇرسە، كەيبىر جەرلەردە بۇل ۇدەرىس باياۋ جۇرۋدە. "ەگەر وسى ايىرماشىلىق جالعاساتىن بولسا، ول كەلەشەكتە ودان دا قيىن بولىپ، الەۋەتتى قاتەر تۋدىرادى", - دەيدى ساراپشى.

وسى باستى پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن ەلدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق ەنگىزىپ، ورىس تىلىنەن باس تارتۋدى جولعا قويۋىمىز، سولتۇستىك پەن ورتالىقتا قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن ەلدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىندا وسكەن جاستاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋدىڭ قولعا الۋىمىز، كەرىسىنشە، اتالعان وڭىرلەردە قازاق ءتىلىن كەرەك ەتپەيتىندەردىڭ مەمقىزمەت پەن بيۋدجەتتىك سالالاردا مىزعىماي وتىرىپ الۋىن شەكتەۋىمىز كەرەك. ءتىلدى وسى سالاداعىلار ءۇشىن مىندەتتەيتىن بولساق، وندا جاعداي وزگەرەدى. تەست ارقىلى كوزبوياشىلىقتى جوياتىن كەز كەلدى. ءتىلدى بىلمەيسىڭ بە، مەمقىزمەت پەن بيۋدجەتتىك سالالاردا ىستەي المايسىڭ، ماجىلىستە دەپۋتات بولا المايسىڭ دەگەندى توتەسىنەن قوياتىن ۋاقىت تۋدى. ەندىگى جەردە بۇرىنعى جالتاقتىق جاراسپايدى.

وسى ورىس ءتىلدى وڭىرلەرگە قازاق ءتىلدى جاستاردىڭ بيلىك كوشى باستالۋى كەرەك. ارىستىڭ، جاڭاوزەننىڭ، اياكوزدىڭ ت.ب. قازاقي قالالاردىڭ بىلىكتى جاستارى وسى پروتسەسكە ات سالىسىپ، بەيبىت سيپاتتاعى تىلدىك كۇرەسكە ارالاسۋى ءلازىم.

ءيا، ەلىمىزدىڭ 51%-ىن قۇراپ وتىرعان 1 مەن 29 جاسقا دەيىنگىلەر اراسىندا تەك قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەردىڭ ۇلەس سالماعى 80-85% بولاتىن بولسا، قالعان  20-15%-دىڭ 5%-ى قازاق ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيتىندەر جانە 15-10%-ى ەكى تىلدە نە ورىس ءتىلىنىڭ، نە قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعىمەن سويلەيتىندەر ءام ۇيعىر-قازاق، وزبەك-قازاق، تاجىك-قازاق تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساۋشىلار دەپ جىكتەلەدى.

قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىن قوسا العاندا قالعان 49%-دى قۇرايتىن 30-80 جاس ارالىعىنداعىلار اراسىندا قازاق تىلىندە سويلەۋ 40-45%-دان اسپايدى. قازاق ءتىلى 80-85%-عا تەك 29 جاسقا دەيىنگىلەر اراسىندا عانا جەتىپ وتىر. بۇل پايىز جىل سايىن وسە تۇسەتىن بولادى. كەرىسىنشە ورىس ءتىلدى جاستاردىڭ سانى ازايادى. ولار ءوز تاعدىرىن رەسەيمەن بايلانىستىرىپ، سول جاققا كەتىپ تە جاتىر. بيلىك جاستاردىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ورىن العان اراسالماقتى سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستانداعى ورىس تىلدىلەر اراسىنداعى دەموگرافيالىق داعدىرىستى ەسەپكە الماي، ورىس ءتىلى ۇستەمدىگى پايداسىنا جۇرتتان جاسىرىپ وتىر.

رەسمي نۇر-سۇلتان قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەردىڭ جاس ەرەكشىلىگىن ەسەپكە الماي، ورىس ءتىلىنىڭ نىق ورنىققان ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن 65%-دى قۇراپ وتىر دەگەن جەل سوزگە ورىن بەرۋدە.

ءتۇيىن. جاستار قازاقتانىپ جاتىر، قالعان جاستاعىلار بولسا، قىزمەت بابى مەن ورىس ءتىلدى ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاق تىلىنە بالتا شاپقىسى كەلەدى. ال، جاستار بۇعان جول بەرە قويا ما ەكەن؟.. ەڭ الدىمەن ۇلت بولاشاعى جاستار ەلىمىزدەگى قوستىلدىلىكتىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرۋى كەرەك. ءبىر تويدا ەكى قالىڭدىققا ورىن جوق.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz