كرەست جورىعى دەگەندە اناۋ قات-قابات تاريحي كىتاپتا ادەمىشە اسپەتتەلىپ جازىلاتىن، وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ريم پاپاسى باستاپ شىققان جورىقتى بىلەمىز عوي. جو-جوق، بۇگىن ول تۋرالى ەمەس، كۇنى كەشە عانا تاۋەلسىز قازاقستاندا بولعان كرەستشىلەردىڭ جورىعى تۋرالى اڭگىمە وربىتپەكپىز.

ءيا، حالقىنىڭ 70 پايىزدان استامى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن مەملەكەتتەگى ەتنيكالىق از ۇلتتقا ءتان ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۇلكەن جورىعىن كوردىك. بۇل قانداي جورىق، ونى كىمدەر وتكىزدى؟ ايتاتىن اقپارىمىز ناقتى بولۋى ءۇشىن «ميتروپوليچي وكرۋگ ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان» سايتىندا جازىلعان رەسمي دەرەكتەردى شولىپ شىقتىق.

قازاقستانداعى كرەستشىلەر بيىل 12 شىلدە كۇنى پەتروپاۆل قالاسىندا اپوستول پەتر مەن پاۆلدى ەسكە الۋ ءۇشىن كرەست شەرۋىن وتكىزىپتى. بۇل شەرۋ جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىلىپ تۇراتىن كورىنەدى. تەك بۇل جولعىسى اۋقىمى جاعىنان تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەنى بولىپتى. وزدەرى سولاي دەپ جازعان. زىلدەي-زىلدەي كرەستتەرىن توبەلەرىنە كوتەرىپ، اناۋ-مىناۋ سالتتىق جابدىقتارىن ارتىنىپ-تارتىنىپ الىپ، قالا كوشەلەرىمەن ءجۇرىپ وتكەن. جۇرگەندە دە جول بويى باياعىدا شىركەۋلەر بولعان ورىندارعا ارنايى توقتاپ دۇعا جاساپ، قۇلشىلىق قىلعان.

بيىل پەتروپاۆلدەگى كرەست جورىعىن كوكشەتاۋ مەن پەتروپاۆلدىڭ ەپيسكوپتارى، اقمولانىڭ سەراپويونى مەن بۋلاەۆسكىنىڭ ءۆلاديميرى باستاپ جۇرگەن ەكەن. بۇل تورتتىكتىڭ سوڭىنا مىڭعى جۋىق ادام ىلەسىپتى. ءسويتىپ، شىركەۋدەن باستاپ بۇكىل قالانى ارالاپ شىققان ەكەن. كوشەدەگى كىسىلەرگە «كيەلى» سۋ شاشىپ، ءدىني ءراسىم جاساعان.

جورىق جورالعىسى كەزىندە بۇكىلورىس پروۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ اۋليەسى، ماسكەۋ مەن بۇلىكورىستىڭ پاتريارحى كيريللگە، قازاقستاننىڭ ميتروپوليتتىك وكرۋگىنىڭ ەپيسكوپتارى مەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە، قازاقستان پرەزيدەنتىنە، بيلىككە، اسكەر مەن حالىققا ۇزاق عۇمىر تىلەپتى. اياعىندا ءبىر-بىرىنە العىس ايتىپ، تەمىر-تەرسەك تاعىسىپ تاراسىپتى. بولدى. ءبىتتى. ەندى وسىنى تارقاتىپ جازايىق.

جالپى قالادا ەڭ العاش رەت كرەست شەرۋى 1914 جىلى وزدەرىنىڭ سەنىمى بويىنشا ازاپتىڭ كوكەسىن كورگەن اۋليە مەفوديانىڭ تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وتكەن ەكەن. 1994 جىلى سول كەزدەگى شىمكەنت پەن اقمولانىڭ ەپيسكوپى (قازىر شىمكەنت پەن تارازدىڭ ارحيەپيسكوپى) ەلەۆفەريا ءپاتۋا بەرىپ، رەۆوليتسياعا دەيىن باستالىپ، كەيىن توقتاپ قالعان كرەستشىلەر شەرۋى قايتا اتقارىلا باستاپتى. سودان بەرى جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇراتىن كورىنەدى.

سونىمەن، جىل سايىن وتكىزىلەتىن بۇل جورىق بيىل كەڭ اۋقىمدا اتالىپ ءوتتى.

1.كرەستنىي حود – كرەست شەرۋى. بۇل شەرۋ. ال قازاقستاندا كەز كەلگەن شەرۋلەر مەن اكتسيالاردى، ميتينگتەر مەن جيىنداردى وتكىزۋدىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بار. ناقتىلايىق. «قر-دا بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر جانە دەمونستراتسيالار ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» قر 1995 جىلعى 17 ناۋرىزداعى № 2126 زاڭى بار.  اتالعان زاڭنىڭ 2-بابىندا «جينالىس، ميتينگ، شەرۋ، پيكەت نەمەسە دەمونستراتسيا وتكىزۋ تۋرالى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ، استانانىڭ، اۋداننىڭ (وبلىستىق ماڭىزى بار قالانىڭ) جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانعا ءوتىنىش بەرىلەدى» دەپ جازىلعان.

كەشەگى كرەستشىلەر شەرۋ وتكىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانعا (اكىمشىلىككە) ءوتىنىش بەردى مە؟ قۇمار ىرگەبايۇلى اقساقالوۆ باسقاراتىن وبلىستىڭ ورتالىعى قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسى. ونىڭ اكىمى – بولات سەرىكۇلى جۇمابەكوۆ دەيتىن ازامات ەكەن. بۇلار الگى رۇقساتتى بەرەتىن لاۋازىم يەلەرى. كرەستشىلەر شەرۋىن وتكىزۋگە اقساقالوۆ پەن ونىڭ قاراماعىنداعى اكىم جۇمابەكوۆ رۇقسات بەرگەن بە؟ رۇقسات بەرۋدى – ونى دۇرىس دەپ تانۋ يا قولداۋدىڭ ءبىر فورماسىنا جاتقىزۋعا ابدەن بولادى دەسەك، جوعارىداعى ەكى اكىم كرەستشىلەردى قولداپ وتىر ما؟

ولاي دەپ توپشىلاۋىمىزعا جوعارىدا اتالعان زاڭنىڭ 5 بابىندا جازىلعان شارتتار سەبەپ بولدى. وندا: «جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر جانە دەمونستارتسيالار، سونداي-اق، ولارعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءسوز سويلەۋى وتىنىشتە كورسەتىلگەن ماقساتقا سايكەس، بەلگىلەنگەن مەرزىمدە جانە كەلىسىلگەن جەردە وتكىزىلەدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر.

2.الەۋمەتتىك جەلىگە تاراعان بەينە جازبادا كرەستشىلەر شەرۋى قالانىڭ اۆتوكولىك جولىمەن باياۋ جىلجىپ بارا جاتقانى انىق بەينەلەنگەن. دەمەك، ءدىني جورالعى جاساۋشىلار قالانىڭ كولىك قوزعالىسىن شەكتەگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇل تۋرالى اتالعان زاڭنىڭ 5-بابىندا: «جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەردى، پيكەتتەردى، دەمونستراتسيالاردى وتكىزۋ كەزىندە ۋاكىلدەر (ۇيىمداستىرۋشىلار), سونداي-اق باسقا دا قاتىسۋشىلار قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا مىندەتتى. شارالاردى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ولارعا قاتىسۋشىلاردىڭ:

 - كولىكتىڭ جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ قوزعالىسىنا بوگەت جاساۋىنا،

-ەلدى-مەكەننىڭ ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس جاساۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋىنە،

-وزىمەن بىرگە سۋىق قارۋدى، اتىس جانە وزگە دە قارۋدى، سونداي-اق، ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قارسى ازاماتتارعا، جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ مەنشىگىنە ماتەريالدىق زالال كەلتىرۋ ءۇشىن پايدالانىلۋى مۇمكىن ارنايى جاسالعان نەمەسە بەيىمدەلگەن زاتتاردى الىپ جۇرۋىنە ت.ب. تىيىم سالىنادى.

-ۋاكىلدەر (ۇيىمداستىرۋشىلار) وسى باپتا كوزدەلگەن نورمالاردى بۇزعانى ءۇشىن زاڭدا بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا جاۋاپ بەرەدى»، دەپ انىق جازىلعان.

3. قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت دەيمىز. 130-عا جۋىق ۇلت پەن ۇلىس تۇرادى دەگەندى اسقان داراقىلىقپەن ماقتان كورەمىز. ال وسى 130 ۇلت كىم، ولاردىڭ سانى قانشا؟ بۇل تۋرالى 2014 جىلى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. شىنداپ كەلگەندە حالقىنىڭ سانى مىڭ ادامنان اساتىن 44, ون مىڭنان اساتىن 22, ءجۇز مىڭنان اساتىن 8, ميلليوننان اساتىن 2 ۇلت بار ەكەن.

ال كەشەگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەينە جازبادان كرەستشىلەر شەرۋىنە قاتىسۋشى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنەن بولەك، الدە ءبىر اسكەري كيىمدەگى ازاماتتاردىڭ دا جۇرگەنىن انىق كورۋگە بولادى. ول ازاماتتار جەرگىلىكتى كازاكتاردىڭ اسكەري فورماسىن كيگەن.

بىرىنشىدەن، كازاكتار ۇلت ەمەس. 14-15 عاسىرلاردا ۋكراينا جانە وڭتۇستىك رەسەي دالالارىندا قالىپتاسقان اسكەري توپ.  1917 جىلعا دەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان اسكەري الەۋمەتتىك توپ. ءتىپتى ۋكراين كازاكتارى 17-19 عاسىردا پايدا بولعان، قازىرگى ۋكرايندەردىڭ اتالارى.

دەسە دە، ولاردىڭ بەيبىت كۇندە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوشەلەرىنە اسكەري كيىممەن شىعىپ شەرۋلەتۋى نەنى بىلدىرەدى؟

«قر قورعانىسى جانە قارۋلى كۇشتەرى تۋرالى» قر 2005 جىلعى №29 زاڭى بار. اتالعان زاڭنىڭ 22-بابى، 1-تارماعىندا: «قورعانىس مينيسترلىگى قورعانىس سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى، قارۋلى كۇشتەردى اسكەري-ساياسي جانە اسكەري-ەكونوميكالىق باسقارۋدى جۇزەگە اسىراتىن ورتالىق اتقارۋشى ورگان، سونداق-اق، مەملەكەتتىك اۆياتسيا سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بولاپ تابىلادى» دەپ جازىلعان. وعان قوسا، وسى باپتىڭ 2-تارماعى، 4-تارماقشاسىندا: «قورعانىس مينيسترلىگى مەملەكەتتە بىرىڭعاي اسكەري-تەحنيكالىق ساياساتتى جۇرگىزەدى» دەپ انىق كورسەتىلگەن.

ياعني، قازاقستاندا بىرىڭعاي ورتالىقتاندىرىلعان ارميا جاساقتالعان. ولاردىڭ اسكەري فورماسى رەسمي بەكىتىلگەن. ال جوعارىداعى بەينەجازباداعى ازاماتتاردىڭ ۇستىندەگى كيىم – قازاقستان ارمياسىنىڭ كيىمى ەمەس. سوندا ول ازاماتتار قاي مەملەكەتتىڭ اسكەري كيىمىن كيىپ ءجۇر؟ ۇلتتىق كيىمى يا ۇلتتىق ەلەمەنتتەرىنىڭ اتريبۋتتارى دەۋگە جانە كەلمەيدى. سەبەبى، كازاكتار – ۇلتتىق ەمەس اسكەري-الەۋمەتتىك توپقا جاتادى. ال قازاقستاندا كەز كەلگەن اسكەري سالا مەن اسكەري قۇرىلىمدار، ۇيىمدار مەن اسكەري قوعامدىق بىرلەستىكتەر قر قورعانىس مينيسترلىگىنە تىكەلەي باعىنىشتى.

ال الگى ازاماتتاردىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوشەلەرىندە بوتەن ءبىر اسكەري فورمانى كيىپ الىپ شەرۋلەتۋى – بۇل قازاقستان ارمياسىن مويىنداماۋى ما؟

سوڭعى ايلاردا قازاقستاندا نارازىلىق شەرۋلەرى كوبەيدى. وتكەن جولى سول نارازىلىقتاردى جىپكە ءتىزىپ ەدىك، سىزگە وتىرىك، بىزگە شىن جارتى جىلدا جۇزگە جۋىق تولقۋ بولىپتى. «ءۇنىم جوعارىعا جەتسە» ەكەن دەپ شىرىلداعان قارا حالىقتى (بالا-شاعا دەمەي، ءتىپتى كەمپىر-شالدىڭ دا اياعىن جەرگە تيگىزبەي) تۇرعىمباەۆ باسقاراتىن مينيسترلىكتىڭ پوليتسەيلەرى «كوكپار تارتىسقا» سالدى. مۇنىڭ شەكتەن شىققانى سونشالىق «مى نە ۋرودى» دەپ سەنات سپيكەرىنىڭ سوزىنە قارسى شىققان قارشاداي مۇگەدەك قىزدى دا پوليتسەيلەر كۇشپەن كولىككە توعىتتى. سويتكەن تۇرعىمباەۆ پوليتسياسىن كەشەگى كرەستشىلەردىڭ شەرۋىنەن كورە قويمادىق. ەڭ قۇرىعاندا، قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن باقىلاپ ءجۇرۋى كەرەك ەدى عوي (بالكىم سول ماڭدا جۇرگەن بولۋى دا مۇمكىن)...

ءجا، كرەملدىڭ پروپوگاندالىق ساياساتىنا، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم شوۋىنا اينالعان «بەسسمەرتنىي پولك» اكتسياسىن ءوز وڭىرىندە وتە-موتە قۇلشىنىپ ءجۇرىپ وتكىزگەن قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆ شەرۋدى ءوزى باستاپ جۇرگەنىن بيىل كوزبەن كوردىك. ابىروي بولعاندا، قىزىلجارداعى كرەستشىلەردىڭ شەرۋىنە اكىم قۇمار اقساقالوۆ بارماپتى، ايتەۋىر. شەرۋلەتىپ جۇرسە قايتەر ەك؟!

ءتۇيىن. ءسوز تۇيىنىندە ايتپاعىمىز، قازاقستان – ۋنيتارلى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس مەملەكەت. تاۋەلسىز مەملەكەت.  زايىرلى مەملەكەت. ول – پروۆوسلاۆتىق مەملەكەت ەمەس. جاڭاعى شەرۋشىلەر ۇزاق عۇمىر تىلەپ، قۇلشىلىق قىلىپ جۇرگەن پاتريارح كيريلل – قازاقستاندا ءدىن ليدەرى ەمەس. قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزى يسلام ءدىنىن ۇستانادى.  سوندىقتان، مۇنداي شەرۋلەر ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ءدىني الاۋىزدىقتى تۋدىرۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تۋرالى «قر-دا بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر جانە دەمونستراتسيالار ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» قر 1995 جىلعى 17 ناۋرىزداعى № 2126 زاڭىنىڭ 7-بابىندا: «ەگەر جينالىستى، ميتينگىنى، شەرۋدى، پيكەت قويۋدى نەمەسە دەمونستراتسيانى وتكىزۋدىڭ ماقساتى ناسىلدىك، ۇلتتىق، الەۋمەتتىك ارازدىقتى، ءدىني توزىمسىزدىكتى، تەكتىك استامشىلىقتى قوزدىرۋ, رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن كۇش قولدانىپ قۇلاتۋ، اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قول سۇعۋ، سونداي-اق، قر كونستيتۋتسياسىنىڭ زاڭدارى مەن وزگە دە نورماتيۆتىك اكتىلەرىنىڭ باسقا قاعيدالارىن بۇزۋ بولسا، نەمەسە ولاردى وتكىزۋ قوعامدىق ءتارتىپ پەن ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن بولسا، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ، استانانىڭ، اۋداننىڭ (وبلىستىق ماڭىزى بار قالانىڭ) جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان بۇلاردى وتكىزۋگە تىيىم سالادى» دەپ انىق جازىلعان.

سوندىقتان، اقساقالوۆ مىرزانىڭ اپوستولداردىڭ ارۋاعىنا تابىنۋشىلىق اكتسياسى – ارانداتۋ فاكتورىنا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بىزدىكى ەسكەرتۋ، بىزدىكى ساقتىقتىڭ ءسوزى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz