بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ابايدىڭ تۋعان كۇنى 10 تامىز ورنىنا 23 تامىز بولىپ رەسمي تۇردە بەكىتىلدى دەپ تاراتقان حابار ەرىكسىز قولعا قالام العىزىپ وتىر. بۇل دۇرىستى بۇرىس قىلۋشىلىق دەگەن ويدامىز.

1940 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءارحام كاكىتايۇلى العاش رەت ابايدىڭ تۋعان كۇنى جايلى كەڭەسكەن ەدى. دەرەك-دايەكتەر جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، اقىرىندا «10 تامىز» دەپ شەشىلگەن ەدى. ەندى نە بولدى؟ امەريكانى جاڭادان اشۋدىڭ ءجونى قايسى؟التى قاراعايدىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرگەنىمىز قالاي؟ ماسەلەنىڭ انىق-قانىعى ءۇشىن اڭگىمەنى جىل ساناۋ تاريحىنان باستاماقپىز.

جىل ساناۋدىڭ ەسكىشە جانە جاڭاشا دەگەن قوس ءستيلى ءاۋ باستا ەۋروپادا ورىن الدى. بىراق 19-عاسىردا-اق قولدانىستان شىقتى. ويتكەنى، ميلليونداعان ادامداردىڭ تۋعان جىلىن يا بولماسا مىڭداعان تاريحي دەرەكتەردى، ايتالىق، انگليا مەن فرانتسيانىڭ ءجۇز جىلدىق سوعىسى تۋرالى ءجۇز تومدىق ءارحيۆتى قايتا ساپىرۋ، ياكي جاڭاشا ستيلگە اۋىستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەۋروپا ەلدەرى مۇنىڭ ەشقانداي پايدا بەرمەيتىنىنە، ەڭ جامانى،قالىڭ جۇرتشىلىقتى شاتاستىراتىنىنا كوز جەتكىزدى.

پاتشالىق رەسەي كەشەۋىلدەتكەن جاڭا كۇنتىزبەنى بولشەۆيكتەر بۇرق ەتكىزىپ ەنگىزە سالدى. ەكى بولەك ءستيلدى قاتار قولدانۋدان ەۋروپا سياقتى باس تارتپاي وزىنشەلەپ ەنگىزدى. نەگە؟ ويتكەنى، ولارعا ەڭ كەرەگى –«ءبىز ءبارىن دە وزگەرتەمىز، جاڭا الەم جاسايمىز!» دەگەنگە حالىقتى ناندىرۋ بولدى. ءار دەكرەت وسىنىڭ قۇرالى ەدى. بيلىك قولدارىنا تيەر-تيمەستەن جاڭا كۇنتىزبەگە كوشكەنى، داتالاردى جانتالاسا اۋىستىرعان جايى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.قانشا وكتەم بولسا دا، بولشەۆيكتەر ورىس كلاسسيكتەرى (پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگول، تولستوي، چەحوۆ، تۋرگەنەۆ جانە ت.ب.), تاريحي تۇلعالار (لومونوسوۆ، سۋۆوروۆ، ناحيموۆ جانە ت.ب.) تۋعان داتاعا رەفورما جاساي المادى، شىركەۋ كىتابىندا قاي كۇنى تۋىلعان دەلىنسە، سول كۇيىندە قالدى.

بىراق قازان توڭكەرىسى وتكەن كۇندى 13 كۇنگە جىلجىتۋ بارشاعا بەرىلگەن بەلگى، بۇيرىق ەسەپتى ەدى. كانە، ەكى ءستيلدى قوسارلاماي كور ەندى. ەشكىم دە ساۋ باسىنا پالە تىلەمەيدى. مىسالعا قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىندا «ابايدىڭ تۋعان كۇنى ەسكىشە – 29 شىلدە، جاڭاشا – 10 تامىز» دەلىنگەن. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەسكىشە جانە جاڭاشا دەپ قوسارلاپ جازۋ قىزىل يدەولوگيا تاڭباسى. ونى قايتا جاڭعىرتۋ كۇلكىلى نونسەنس. بولشەۆيكتەردىڭ ويلاپ تاپقان «جاڭالىعىنا» بولا ۇلى ابايدىڭ تۋعان كۇنىن وزگەرتپەك نيەتىمىزگە (وندا بارشا تۇلعالاردىكى بىرگە وزگەرتىلۋگە ءتيىستى) بۇكىل ادامزاتتىڭ اڭ-تاڭ قالارى انىق.

ەندى ناقتىلى مىسالعا كەلەيىن.تاياۋدا، 8 تامىز كۇنى استانا قالاسى دوستىق ۇيىندە ابايدىڭ تۋعان كۇنىن انىقتاۋعا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. جيىندا ايتىلعان ۋاجدەر «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى (2019 جىل، 13 تامىز) جاريالاعان «اباي تالقىسى» اتتى ماتەريالدا كەلتىرىلگەن ەكەن.

جازۋشى، قوعام قايراتكەرى سۇلتان ورازالين داۋ-داماي ءارحام اقساقال ەستەلىگىندە «10 تامىز» دەگەن داتانىڭ جانىنا «ەسكىشە» دەگەن ءبىر عانا ءسوزدى قوسىپ جىبەرگەنىنەن تۋىندادى دەي كەلە، ءوزىنىڭ ۇستانىمىن: «قازىرگە دەيىن، 100, 125, 140, 150 جىلدىقتارى 10 تامىزدا تويلاندى. ونى 23 تامىزعا جىلجىتقاننان ەشقانداي پايدا تاپپايمىز» دەپ جەتكىزىپتى. دۇرىس-اق. 10 تامىز ءيسى قازاققا اياۋلى دا ءداستۇرلى داتا، ونداي بولۋ ەندى جوق.

ەندى قارسى ۋاجدەرگە كەلەيىك. ولاردىڭ اۋەلگىسى – ءارحامنىڭ اكەسى كاكىتاي ايتقان: «اباي جىلان جىلى، مال كۇزەۋگە تۇسەتىن كەزدە تۋعان» دەگەن دەرەك. دوستىق ۇيىنە جينالعاندار «مال كۇزەۋگە تۇسەتىن كەز، بۇل – تامىزدىڭ سوڭى» دەپ پايىمداپتى. وسىدان ابايدىڭ تۋعان كۇنى  – 23 تامىز دەگەن ويدىڭ ۇشى قىلتياتىنى ءوز وزىنەن تۇسىنىكتى. بىراق بۇل ۇلكەن قاتەلىك.

گاپ سوندا، 19-عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ىرعىزباي رۋى تەك «باۋىر» دەپ اتالعان كەڭىستىكتى مەكەن ەتتى، دالدىسىندە، قازىرگى ەرالى جازىعىندا عانا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى (سىرت شىڭعىس دەلىنەتىن كەڭ قونىس – باقاناس  جايلاۋىن يگەرۋ كەيىندەگى شارۋا). دەمەك، كاكىتاي «مال كۇزەۋگە تۇسەتىن كەز» دەپ ەرالى جازىعىنان اقشوقى جانە ونان تومەنگى قاسقابۇلاق اۋماعىنا تۇسەتىن كەزدى ايتقان. بۇل تامىز ايىنىڭ سوڭى ەمەس، باسى بولىپ تابىلادى. نەگە؟ ويتكەنى، سىرت قاسقابۇلاق توبىقتى مەن ۋاققا ورتاق مال جايىلىمى بولعان (وعان جەر اتاۋىندا «سىرت» ءسوزىنىڭ تۇرۋى دا ايعاق). سوندىقتان قۇنانباي باستاتقان ىرعىزباي اۋىلدارى كۇزەۋگە ەرتەرەك تۇسەتىن ەدى ءارى قىستاۋعا ورالۋعا اسىقپايتىن. ابايشا ايتساق: «ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويام دەپ، ىقتىرمامەن كۇزەۋدە وتىرار باي».

جيىنعا قاتىسۋشىلار مىنا تۇرعان قاسقابۇلاق اۋماعىنا كوشىپ-قونۋ مەن سوناۋ باقاناس جايلاۋىنان باۋىرعا ءتۇسۋدى شاتاستىرىپ العان سياقتى.  باقاناستان باۋىرعا تۇسەتىن كەز – تامىز ايىنىڭ سوڭى، ارينە. بىراق، ەرالى جازىعىنان سىرت  قاسقابۇلاققا كوشۋ كەزى ەرتەرەك. وعان دايارلىق تامىزدىڭ باسىنان باستالىپ، اۋىلداردىڭ ناقتىلى قوزعالۋى تامىزدىڭ ورتاسىنا جەتىپ جىعىلاتىن. مىنە وسى ايتىلعان 1845 جىلعى تاريحي ءحالدى ءجىتى ەسكەرمەۋ، اقيقاتتى بۇرمالاۋعا اكەپ سوعادى.

ءسويتىپ، كاكىتاي مەن ءارحامنىڭ بەرگەن دەرەكتەرى قاراما-قارسى ەمەس، قايتا ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ تۇر. ەكەۋى دە اقىننىڭ شىن تۋعان كۇنى يۋنەسكو كولەمىندە تانىمال 10 تامىز ەكەنىنە يلاندىرا تۇسەدى.

دوڭگەلەك ۇستەلدە ايتىلعان قارسى ءۋاجدىڭ تاعى ءبىرى – «ماسەلەن، مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى جايلى مالىمەتىندە «مەن 15 سەنتيابر كۇنى تۋدىم» دەپ جازادى. كەيىننەن ءوز قولىمەن 28 قىركۇيەككە اۋىستىرىپ جىبەرەدى» دەگەن. ەكى ءستيلدى قوسارلاۋ – بولشەۆيكتىك جاڭالىق دەپ جوعارىدا ايتتىق. قاھارلى زاماننىڭ تالابىن ورىنداۋعا، اسىرەسە،تانىمال تۇلعالار مىندەتكەر ەدى (ميلليونداعان قاراپايىم ادامدار ەشقاشاندا تۋعان كۇنىن جىلجىتقان ەمەس). مۇحاڭنىڭ ءوز تۋعان كۇنىن اۋىستىرىپ جىبەرگەنى عىلىمي دالەل بولا المايتىنى سول.

قورىتا ايتقاندا، ابايدىڭ تۋعان كۇنى 23 تامىز دەپ دابىل قاعۋعا نەگىز بولارلىق سەنىمدى سەبەپتى كورمەدىك، ەشبىر دالەل-دايەكتى تابا المادىق.

الايدا دوڭگەلەك ۇستەلدە ايتىلعان وي-پىكىرلەردى «اباي تالقىسى» دەگەن ماتەريالدىڭ اۆتورى: «23 تامىز – حاكىم ابايدىڭ تۋعان كۇنى بولىپ رەسمي تۇردە بەكىتىلىپ، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلسە قۇبا-قۇپ» دەپ تۇيىندەپتى. وسىدان بەس جىل بۇرىن «ابايدىڭ تۋعان كۇنىنە اراشا!» اتتى ماقالادا  «23 تامىز دەگەن وتىرىك داتا» دەپ جار سالعانبىز. بۇل جولى دا ءسوز شىعارعان بولدىق. مۇحاڭ بەكىتكەن ءداستۇرلى داتاعا ادال بولايىق، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى بوتەن كۇندە اتالىپ، ماسقارامىز شىقپاسىن دەگەندىك بىزدىكى.

اسان وماروۆ

Abai.kz