سۋرەتتەردى تۇسىرگەن -  سامات قۇسايىن

ۇلى بابالارىمىزدىڭ اماناتى  - الاشتىڭ الىپ دالاسى. وسىناۋ  ۇلى دالانىڭ وڭىرىنە تاققان اسەم اشەكەيدەي، قازاقتىڭ ۇرپاق كوشىن قاس سۇلۋ تۇمار حانىمنىڭ تۇماسىنان باستاۋ الىپ، مىڭجىلدىقتارعا اپاراتىن الاشتىڭ ارۋلارىنىڭ قوس بۇرىمى مەن شولپىسىنداي سىڭعىرلاعان اتامەكەننىڭ وزەن-كولدەرى كەشەگى «قارا قازان، سارى بالانىڭ» قامى ءۇشىن قان توككەن اتا-بابامىزدىڭ جانارىنان تامعان جاستاي; مولدىرگەن اينا كولدەر مەن تۇنىعى شايقالماعان وزەندەر تاريحى مەن وراسان زور جان شيپاسىن تانىپ، بىلدىك پە؟ ەندەشە، «اباي.كز» پورتالى «قازاقتىڭ وزەن-كولدەرى» دەگەن جالپى اتاۋمەن ۇلانعايىر دالا توسىندەگى ءاربىر كول مەن وزەن جايلى ماعۇلماتقا تولى ماقالالار ۇسىنىپ وتىرماق نيەتتە.

بەتاشار  اتاقتى الاكول جايلى سىر.

«اباي-اقپارات»

دۋمان اناش. كۇندىز كۇن، تۇندە اي سۇيگەن ارۋ الاكول

(جولجازبا)

القيسسا. ىلكىدە جەر-دۇنيەنىڭ سۋ تولعان قازانشۇقىرىن تۇگەل اداقتاپ شىققان جيھانكەز بار ەدى عوي. الگى.. ءيا، سول - جاك يۆ كۋستو. سول «مۇحيتتىڭ اتاسى» اتانعان كۋستوڭىز قازاقتىڭ سار دالاسىنىڭ ءبىر شەتىندە جاتقان الاكولدى كورگەندە كوزى جايناپ، كۇنگە توتىققان ءجۇزىن الاقانىمەن كولبەيلەپ تۇرىپ «قاسيەت قونعان جەر ەكەن» دەگەن دەسەدى... شاماسى، كولدىڭ سان قۇبىلعان ايدىنى مەن مولدىرلىگىنە تامسانسا كەرەك.

سۋرەتتەردى تۇسىرگەن -  سامات قۇسايىن

ۇلى بابالارىمىزدىڭ اماناتى  - الاشتىڭ الىپ دالاسى. وسىناۋ  ۇلى دالانىڭ وڭىرىنە تاققان اسەم اشەكەيدەي، قازاقتىڭ ۇرپاق كوشىن قاس سۇلۋ تۇمار حانىمنىڭ تۇماسىنان باستاۋ الىپ، مىڭجىلدىقتارعا اپاراتىن الاشتىڭ ارۋلارىنىڭ قوس بۇرىمى مەن شولپىسىنداي سىڭعىرلاعان اتامەكەننىڭ وزەن-كولدەرى كەشەگى «قارا قازان، سارى بالانىڭ» قامى ءۇشىن قان توككەن اتا-بابامىزدىڭ جانارىنان تامعان جاستاي; مولدىرگەن اينا كولدەر مەن تۇنىعى شايقالماعان وزەندەر تاريحى مەن وراسان زور جان شيپاسىن تانىپ، بىلدىك پە؟ ەندەشە، «اباي.كز» پورتالى «قازاقتىڭ وزەن-كولدەرى» دەگەن جالپى اتاۋمەن ۇلانعايىر دالا توسىندەگى ءاربىر كول مەن وزەن جايلى ماعۇلماتقا تولى ماقالالار ۇسىنىپ وتىرماق نيەتتە.

بەتاشار  اتاقتى الاكول جايلى سىر.

«اباي-اقپارات»

دۋمان اناش. كۇندىز كۇن، تۇندە اي سۇيگەن ارۋ الاكول

(جولجازبا)

القيسسا. ىلكىدە جەر-دۇنيەنىڭ سۋ تولعان قازانشۇقىرىن تۇگەل اداقتاپ شىققان جيھانكەز بار ەدى عوي. الگى.. ءيا، سول - جاك يۆ كۋستو. سول «مۇحيتتىڭ اتاسى» اتانعان كۋستوڭىز قازاقتىڭ سار دالاسىنىڭ ءبىر شەتىندە جاتقان الاكولدى كورگەندە كوزى جايناپ، كۇنگە توتىققان ءجۇزىن الاقانىمەن كولبەيلەپ تۇرىپ «قاسيەت قونعان جەر ەكەن» دەگەن دەسەدى... شاماسى، كولدىڭ سان قۇبىلعان ايدىنى مەن مولدىرلىگىنە تامسانسا كەرەك.

الاكول تۋرالى اڭىز كوپ. كۋستوڭىزدى قايدام، ءبىز ءۇشىن الاكول «حانباتىر» - قابانبايدىڭ تۋعان، وسكەن ءھام بەس جاراق اسىنعان قولىن باستاپ ءتۇن قاتپاي قورعاعان قاسيەتتى ولكەسى. الاكولدىڭ كۇن ەڭكەيەر باتىس بەتكەيىندە توقتا اتتى تاۋ بار. وسى زاڭعاردىڭ ەسىمىنە بايلانىستى دا ەل ىشىندە ءتۇرلى ءاپسانا بار. ماسەلەن، بۇل اتاۋ ەدىلدەن ەمىلگە (ەمىل - الاكولگە قۇياتىن وزەن، رەد.) دەيىن ەل كەزگەن، جەر تانىعان اسان بابانىڭ جەلمايا ۇستىندە اسا تاياعىن سىلتەپ قاپ «توقتا!» دەپ قالعانىنان قالعان ءسوز دەيدى. ال، بالا كەزىمىزدە وقىعان قىتايدا جارىق كورگەن قابانباي باتىر تۋرالى ءبىر كىتاپتا (اۆتورىن ۇمىتىپ وتىرمىن) باتىردىڭ اعاسىن قالماقتار نايزاعا تۇيرەپ كەتكەن كەزىندە وسى تاۋدىڭ ءبىر اڭعارىندا قالعانى جازىلادى. اعاسىن ىزدەپ شىققان قابانبايدى كورىپ قالعان شالاجانسار اعاسى «توقتا!» دەپ داۋىستاعانىنان تاۋ دا وسى اتاۋعا يە بولىپتى دەيدى.

ءيا، جاۋدى تۇرە قۋىپ، ايلاپ كيگەن ساۋىتىن شەشىپ، ساربازدار جان شاقىرعان كول عوي بۇل. ءتىلى جوق دەمەسەڭ تاۋاريحتان تالاي سىردى اقتارار ەدى. ويتكەنى، اسان قايعى الاكولدى كورگەندە «قازاققا قۇت بولارلىق مەكەن، بىراق ۇرىستىڭ ءيسى شىعىپ تۇر ەكەن» دەپتى. شىندىعىندا، جوڭعار مەن ءشۇرشىت شاپقاندا قازاق قايدا سابىلعانىن بىلمەگەن جورتۋىلدى كەزەڭ وسى ولكەدەن باستالعان. تۇستىگىندە جوڭعار قاقپاسىنىڭ تۇرعانىنىڭ ءوزى ويىمىزدىڭ ونشا اداسپاعانىن كورسەتسە كەرەك. ءتىپتى، الەمدەگى ەڭ قىسقا سوعىس اتانعان ءۇش كۇنگە سوزىلعان كسرو مەن قىتايداي ەكى الىپتىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى قاقتىعىسى دا الاكولدىڭ وڭتۇستىگىندەگى جالاڭاشكول وڭىرىندە ورىن الدى. اۋليە دە ءبىلىپ ايتادى عوي دەيسىڭ وسىندايدا.

البەتتە، قازاقتىڭ كوكشەتاۋى، التايى، الاتاۋى، بايانولكەسى، كاسپيى قانداي قاسيەتتى بولسا، الاكول دە سونداي كيە دارىعان جەر. كەشەگى بابالاردىڭ كۇن اتتان تۇسپەي، ءتۇن ۇيىقتاماي جۇرگەنىنىڭ ارقاسىندا الاكول قازاقتىڭ وزىنە قالدى.

كولدىڭ شىعىسى شەكارالىق ايماق. ون شاقىرىمعا جەتپەي قىتاي تۇر. اۋليە ايتقان زامان وتكەن شىعار، لايىم ەندى بەيبىت ءومىر بولعاي. ايتپەسە، باتىسقا بارعان، الماتىعا ەنگەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى الاكولگە ءالى كوز قىرىن سالمادى دەۋ بەكەر. قۇرىق بويلامايتىن قۋلىق قازەكەڭە عانا ءتان ەمەس.

سوندىقتان دا، انتاليا اسىپ، قىرىم كەزەتىن، بودرۋمعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن قازاق قالتاسىنداعى قارجىسىن شەت ەلگە قۇيىپ وتىر. وسىندايدا قازاق كاسىپكەرلەرى الاكولگە كەلسە دەيسىڭ، شىركىن.

اڭگىمەمىزدى ارىدەن باستاپ وتىرعانىمىزدىڭ دا سەبەبى سول - بۇل ولكە ءالى دە ستراتەگيالىق ايماق بولىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان، الاكولگە كەشەندى تۋريستىك باعدارلاما كەرەك. بۇل تۋرالى كەيىنىرەك.

قالانىڭ اسفالت ەرىگەن، كولىك گازىنا تولعان قاپىرىعىنان قۇتىلماق بولىپ ءبىر توپ «اقشامدىقتار» جولعا شىقتىق. تىلشىلەر - ايگەرىم ساۋىتبەكوۆا، جاندوس ءبايدىلدا، مەن جانە بۇرىنعى «اقشامدىق»، قازىر استانادان شىعاتىن «حالىق ءسوزى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءاسيا باعداۋلەتقىزى، ءفوتوتىلشىمىز سامات قۇسايىنوۆ بار، «باراحولكانىڭ» «سالەم» اۆتوبەكەتىنەن جۇرەتىن كوممەرتسيالىق اۆتوبۋستارىنان ارەڭ دەگەندە ورىن تاۋىپ، الاكولدى بەتكە العانبىز. جازدىڭ كۇنىندە جولاۋشى كوپ.

«جول مۇراتى - جەتۋ». بەسىنگە جاقىن كولىككە وتىرعان ءبىز ەرتەڭگىلىك ۇيقىدان ويانىپ، شارشاڭقى كەيىپكە كەلگەندە الاكولدىڭ ايدىنى دا كوز الدىمىزدا جارق ەتە قالدى. اپتىققان كوڭىل اۆتوبۋستىڭ ارىنى مەن ۇزاق ءجۇرىس ۇرىپ تاستاعان جولسوقتى كۇيىمىزدى لەزدە ۇمىتتىرىپ جىبەردى. 16 ساعاتتا جەتىپپىز.

وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى بولعاندىقتان ەل مەن جەردى ارىپتەستەرىمە تانىستىرىپ كەلەمىن. ارينە، ارىپتەستەرىمنىڭ شارشاڭقى كەيپىنەن-اق الاكولدى كەشەندى تۋريستىك ورتالىق رەتىندە دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جول ماسەلەسى تۇرعانىن ۇعۋعا بولادى.

جالپى، الاكول الماتى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا جاتىر. عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جانە ەل تانىمى دا الاكولدىڭ شىعىس جاعى ەمگە شيپالى، سۋى ءدارۋ ەكەنىن كورسەتىپ بەرگەن. سوندىقتان، كولدىڭ تالدىقورعاننىڭ ءۇشارال قالاسى جاعىنا ەمەس، الىس تا بولسا ارعى جاعالۋىنا بەت العانبىز.

كولدىڭ بۇل جاعىندا ۇرجار اۋدانىنا تيەسىلى قارابۇلاق، جاربۇلاق اۋىلدارى ورىن تەپكەن. توقسانىنشى جىلدارى جۇگىزىلگەن وڭتايلاندىرۋ كەزىندە تاسكەسكەن، ۇرجار، ماقانشى اۋداندارىن بىرىكتىرگەن بولاتىن. شەت ايماق بولعاندىقتان حالىقتىڭ كوپشىلىگى اۋدان ورتالىعىنا، قالالارعا قونىس اۋدارعان. بۇرىن دۇركىرەپ تۇرعان مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن اۋىلداردىڭ تۇرعىنى قازىر سيرەپ-اق قالعانىن جاسىرمايمىز. بالا كەزىمىزدە العاشقى اسكەري دايىندىق ءپانىن جۇرگىزەتىن اعا لەيتەنانت سەرىك ەسىمدى ازامات اۋىلدىڭ حالقى جاپپاي قالاعا كوشىپ جاتقانىن ۇنەمى ايتىپ، قىنجىلا بەرەتىن. سول ازاماتتىڭ سوزىنە ەندى بويلاي باستاعاندايمىز. شەكارالىق ايماق بولعاندىقتان ستراتەگيالىق ءوڭىر رەتىندە بۇل ولكەگە مەملەكەت تاراپىنان ءمان بەرىلۋى كەرەك.

ول ءۇشىن ۇلكەن تۋريستىك مۇمكىندىكتەر بار. ءتۋريزمنىڭ باستى تالابى - قىزمەت كورسەتۋ. زاماناۋي تىلمەن ايتقاندا - سەرۆيس. سەرۆيستىڭ باسى - جول. مىڭ شاقىرىمدىق جول قوعامدىق كولىكپەن جۇرگەن جانعا الىس. ارينە، جۇرگىزۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، 18 - 16 ساعات جول ۋاقىتىن 5 - 6 ساعاتقا دەيىن قىسقارتۋعا بولادى. ول ءۇشىن جول ايناداي بولۋ كەرەك. جانە ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ۇرجاردىڭ تۇسىنان باقتى كەدەنىنە دەيىن ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى اياسىندا جول قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسى جولدىڭ ءبىر جاق قيىسىندا تۇرعان ماقانشى - الاكول تاس جولىنىڭ قايتا سالىنىپ جاتقانىن كوردىك. ءبىز اينالما جولمەن ءجۇرىپ، شاڭعا كومىلسەك تە، كەلەر جىلدارى جول ماسەلەسىنىڭ رەتتەلەتىنە ءسال دە بولسا كوز جەتكىزىپ، ءىشىمىز جىلىپ قالدى.

ەندىگى ءبىر ماسەلە، تاس جولدان بولەك تەمىر جول مەن اۋە قاتىناسى تۋرالى. ۇرجاردان سەمەي مەن وسكەمەن قالالارىنا قاتىنايتىن اۋە جولى بار. وسىعان الماتى مەن استانانى دا قوسۋ كەرەك سياقتى. ۇرجارعا ۇشاقپەن كەلگەن جولاۋشى ءبىر جارىم ساعاتتا الاكولگە جەتۋىنە مۇمكىندىك بار. ال، قازىر كولدىڭ بازارلى ورتاسى بولىپ وتىرعان جاربۇلاق اۋىلىندا (قازىرگى قابانباي سەلولىق وكرۋگى) بۇرىن «كۋكۋرۋزنيك» ۇشاعى ۇشىپ تۇراتىن. تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىپ وتىرعان ۋاقىتتا ءھام الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان العا باسىپ كەلە جاتقان قازاقستاندا جولاۋشىلار جول ازابىن كەشۋى ءتيىس ەمەس. سوندىقتان، جەڭىل ۇشاقتار قاتىناسىن الاكولگە جازعى ماۋسىمعا ۋاقىتشا قويسا دا اۆتوبۋستى اۋىرسىناتىن ادامدار الاكولگە ءاپ-ساتتە كەلەر ەدى. ياعني، اۋە جولىنىڭ جازعى تۋريستىك ماۋسىمىن اشۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار، تەمىر جول كولدىڭ باتىس بەتكەيىن جاعالاپ دوستىق كەدەن بەكەتىنە بارادى. جولىندا الاكولمەن ەتەنە «قونعان» جالاڭاشكول بار. كوپشىلىك جولاۋشىلار وسى باعىت ارقىلى قاتىنايدى. بىراق، جالاڭاشكولمەن اراداعى جول وتە ناشار. ادامنىڭ قولقاسى ءتۇسىپ قالا جازدايدى. وسى اراعا تەمىر جول قۇرىلىسىن جۇرگىزسە، بۇدان بيۋدجەت كوپ شىعىن شەگە قويمايدى. جانە بۇل وتە پايداعا اسار ەدى. قازىر قىرعىزستانداعى ساياسي-الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىق ىستىقكولگە سابىلاتىن الماتىلىقتاردىڭ جولىن كەسىپ تاستاعانداي. ونىڭ ۇستىنە ىستىقكولگە باراتىن جول ۇزاقتىعى دا الاكولمەن شامالاس. تەك الاكولگە كەلەتىن جولدى وڭتايلاندىرۋ كەرەك. جالاڭاشكول مەن اقتوعاي ستانساسى ارالىعىن كولدىڭ شىعىس جاعالاۋى ارقىلى جالعاسا شويىن جولدىڭ تۋريستىك جەلىسى پايدا بولار ەدى. بۇل - الماتىلىقتارعا عانا ەمەس، استانالىقتارعا، قاراعاندىلىقتارعا دا، ت.ب. جەڭىل تيەر ەدى. جانە ەل قازىناسى دا تولادى، كاسىپكەرلىكتىڭ دە كوزى اشىلادى، ادام دا تىنىعادى، قىسقاسى، شەت ەلدىڭ تۋريستىك نىساندارىنا قۇيىلاتىن قارجى قازاقستاننىڭ وزىندە قالادى. الاكولگە وزىمىزدەن گورى وزگەلەر قۇشتار. اسىرەسە، رەسەيدىڭ، تومسك، ومسك، ءنوۆوسىبىر قالاسىنان كەلەتىن ورىستار كوپ.

الاكولدە قازىر دەمالىس ۇيلەرى وتە كوپ. جانە اقشاسى دا قولجەتىمدى. سونداي-اق، كوڭىلىڭىز قالاعان دارەجەدە ءجايلى، قولايلى دەمالىس ۇيلەرىن تاڭداۋىڭىزعا بولادى. ياعني، «كورپەڭىزگە قاراي كوسىلەسىز». ماسەلەن، تاۋلىگى 3 مىڭ تەڭگەدەن باستاپ 45-50 مىڭ تەڭگەگە دەيىن تۇراتىن قوناق ۇيلەر دەمالۋشىلارعا قىزمەت كورسەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، كولدەن بەس-التى شاقىرىم جەردە «بارلىق اراسان» ءساناتوريى بار. وندا جۇرەك سۋى، كوز سۋى، اسقازان سۋى دەگەن ىستىق قاينارلار جانىڭىزدى جادىراتادى، تانىڭىزگە شيپا. ەمدەلۋشىلەرگە تاپتىرمايتىن جەر. كولگە دە تۇسەسىز. ىستىق سۋعا دا ەمدەلەسىز.

ءبىر قىنجىلارلىعى كول جاعالاي قونعان دەمالىس ۇيلەرى ءاۋ باستاعى نارىقتىق كەزەڭدە ەشقانداي ساۋلەتتىك جوسپارسىز سالىنىپ، ەن جايىلىپ كەتكەن. جابايى ساۋدا ەتەك العان.

ءىرى، اسەم وتەلدەردىڭ بارلىعى قازاقستاندىق وليگارحتارعا تيەسىلى بولعاندىقتان ءھام باعاسى اسپانداپ تۇرعاندىقتان بوس تۇرادى دەسە دە بولادى. ال، قولجەتىمدى قوناق ۇيلەر وتە كوپ. سونىسىنا قاراي سۇرانىس تا كوپ. ماسەلەن، 3 - 5 مىڭ تەڭگە ارالىعىنداعى قوناق ۇيلەرگە جاتقىڭىز كەلەر بولسا، مۇندا شومىلۋ ماۋسىمىنىڭ قىزعان كەزىندە تىپتەن ورىن بولمايدى. مۇنى ءبىز جاتقان «ارلان» دەمالىس ءۇيىنىڭ قوجايىنى ايباس اعا ايتتى.

وسى رەتتە وي كەلەدى. اگاراكي، الاكولدى جاڭا تۋريستىك دامىتۋ ورتالىعى رەتىندە قايتا قۇرۋ باعدارلاماسى قولعا الىنار بولسا، ونىڭ قارابۇلاق اۋىلى جاعىنداعى بوس جاتقان جاعالاۋىن يگەرۋدى باستاۋ كەرەك. ياعني، بۇل جاڭا دەمالىس ايماعى رەتىندە مەملەكەتتىك جوسپارمەن، ساۋلەتتىك قۇرىلىس تالاپتارىمەن جۇزەگە اسۋى ءتيىس. ول ءۇشىن وسى اۋىل جانىنان 5-6 شاقىرىمدىق جول سالىنۋى ءتيىس. كاسىپكەرلەرگە بولىنەتىن جەرلەرگە سالىناتىن دەمالىس، ساۋدا نىساندارىنا قاداعالاۋ قويىلۋى كەرەك. ءۇش جۇلدىزدى قوناق ۇيلەر كوپتەپ سالىنۋى ءتيىس. بۇل ءبىر جاعىنان دەمالۋشىلارعا جاعداي جاساپ، ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتادى. جانە قولجەتىمدى ءارى قولايلى، ءجايلى بولماق. بۇگىندە جاربۇلاق اۋىلى تۇسىنداعى جاعالاۋ ءيىن تىرەسكەن دەمالۋشىلارعا تولىپ كەتەدى. بۇل دا بەلگىلى دارەجەدە كەلۋشىلەردىڭ كوپ ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. ياعني، قارابۇلاق اۋىلى تۇسىنداعى جاعالاۋ يگەرىلەر بولسا، وندا جاڭا تۋريستىك كەشەن بوي كوتەرىلەر بولسا، جاربۇلاق تۇسىنداعى جاعالاۋداعى قىسىم ازايار ەدى. جاعالاۋدان بولەك قوناق ۇيلەر كەشەنىندە كورنەكتى حاۋىزدار سالىنسا، ءتىپتى ۇتىمدى. سوندا انتالياڭىز بەن حاينانىڭىزدان الاكولدىڭ كەم بولماسى انىق.

كولدىڭ جاعاسىندا جەڭىل-جەلپى قۇرىلىس ماتەريالدارىنان ءىلدالاپ سالعان قاپتاعان دەمالىس ۇيلەرىنەن وزگە قازاقتىڭ اقشاڭقان كيىز ءۇيى دە كوپ. ىركەس-تىركەس تۇرعاندىقتان كەيبىر جەرلەردە تازالىق ماسەلەسى جولعا قويىلماعان. بۇعان كەلۋشىلەر دە ءجۇردىم-باردىم قارايدى. ماسەلەن، كەشكە ىمىرت ۇيىرىلە ادامداردان بوساعان جاعالاۋ تۇرمىستىق قالدىقتارعا تولىپ قالادى.

وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن ءبىر ەڭكىش كەيۋانا كول جاعالاي بۇكىل دەمالۋشىلارمەن سويلەسىپ جۇرەتىن. كارىلىك مەڭدەگەن جەرگىلىكتى اجەنى جىلدا كورەتىنمىن. تانىمايتىندار «شالىق» دەپ ويلاۋى كادىك. ءتىپتى دە ولاي ەمەس. «الاكولدىڭ كيەسى بار. «ءبىسمىللا» دەپ شومىلىڭدار. قابانباي اتالارىڭ جۇرگەن جەر. تازالىق ساقتاڭدار» دەگەن ءسوزىن ۇنەمى ايتاتىن. كەلەر جىلى كورسەڭىز دە سول ءسوزىن قايتالاپ ايتىپ كەتەتىن. اقشا دامەتىپ تۇرعان شىعار دەپ ۇستاتساڭىز المايتىن، ءدام ۇسىنساڭىز عانا ماقۇل كورەتىن. ويلاپ وتىرسام، سول كەيۋانادان كەيىن كولدىڭ جاعاسى ءاپ-ساتتە تازارىپ قالاتىن. بيىل سول اجە كورىنبەدى. كول دە جاعاسىنا قوقىس تاستاعاندارعا اشۋلانعانداي قۇرلىققا ەنتەلەپ، ارناسى تولىپ كەلەدى.

جالپى، الاكولدىڭ ءبىر قاسيەتى ەشقاشان لاستانبايدى. ىشىمدىك ءىشىپ، قۇمىراسىن سۋ ورتاسىنا اتقاندارعا دا «پىسقىرمايدى». مينەرالعا اسا باي تۇزدى كول بوتەلكەنىڭ سىنىقتارىنىڭ ءجۇزىن مۇقاپ، ءمولدىر تاس سياقتى قىپ تاستايدى. ياعني، كولدىڭ ادامدارعا جانى اشيدى. جاعادا قالعان بۇكىل قوقىس تا سۋ تۇبىنە كەتپەيدى. اساۋ تولقىندار جاعانى تابيعي جولمەن تازالاپ تاستايدى. وڭىرگە بەلگىلى ەبى جەلى الاكولدى ادامداردىڭ قولىمەن لاستانۋدان ساقتاپ تۇر دەسە دە بولادى. سوندىقتان دا، كولدىڭ جاناشىرلىعىنا جاناشىرلىقپەن جاۋاپ قاتۋ كەرەك قوي.

الاكولدىڭ ەڭ عاجاپ قۇسى - رەليكتى شاعالا. بۇل تۋرالى مۇحاڭنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى ەرنار اۋەزوۆ ۇلكەن وچەرك جازعان كەزىندە. ول ون جىل قاتارىنان قۇرامىندا بولعان ەكسپەديتسيانىڭ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە شاعىن عانا شاعالانىڭ بۇكىل تىرشىلىگىن عاجاپ عىلىمي-ادەبي تىلمەن وقىرماندارىنا ۇسىنا ءبىلدى. ءبىر قىزىعى وسى جۇدىرىقتاي سۇلۋ شاعالا الەمدە ەكى جەردە عانا مەكەن ەتەدى ەكەن. بۇل دا الاكولدىڭ ءبىر قاسيەتى.

ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆتەردى ادەبيەتكە باۋلىعان، ايگىلى «قىلمىستى» جازعان قاجىعۇمار شابدانۇلىمەن دوس بولعان جابايىل بەيسەنوۆ، سونداي-اق ايجارىق ابىلقاسىموۆ سىندى ادەبيەتسۇيەر قاۋىمعا جاقسى تانىس جەرگىلىكتى اقىندار الاكولدىڭ سۇلۋلىعىنا تامسانىپ، تالاي جىر جازدى.

«تۇنىقتا تۇنىق بار ما ەكەن-اۋ تۇنىعىڭداي،

شارق ۇرعان شاعالاڭ دا ءبىر ۇلىڭداي.

ءبىر سىلكىپ بۇرقىراتىپ ارالتوبە،

ارقاڭا تاستاي سالعان بۇرىمىڭداي»، - دەيدى ايجارىق اقىن.

جىر دەمەكشى، دارىندى جاس ەستاي الەكەەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان مىناداي ءبىر ءان بار ەكەن:

«الاكول تامسانامىن كەلبەتىڭە،

وزىڭدەي جەر بار ما ەكەن جەر بەتىندە.

قابانباي بابامىزدىڭ رۋحى بولىپ،

تولقىنىڭ تولقىپ جاتىر تەربەتىلە...»

مۇنى «ايتۇمار» اتتى ەكى قىزدان قۇرالعان توپ ناشىنە كەلتىرىپ ورىنداپ ءجۇر.

الاكول - وتە كەلبەتتى، تابيعي رەلەفى سۇلۋ قازانشۇقىرعا جاتادى. وعان باتىس جاعالاۋىنداعى توقتا تاۋى، شىعىسىنداعى بارلىق جوتاسى، تۇستىك شىعىسىنداعى جوڭعار الاتاۋى، سول جاعىنداعى مۇنارتقان تارباعاتاي جوتاسى، سونداي-اق، جەرگىلىكتى جۇرت «ارال توبە» اتايتىن ورتاسىنداعى ارالدار ايرىقشا ءار بەرەدى. سوندىقتان، ونى انگە قوسپاۋ، ول تۋرالى جىر جازباۋ مۇمكىن ەمەس. وسى سەبەپتى، الاكولدى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر جوباسى رەتىندە مۇندا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جىر ءمۇشايرالارىن، مۋزىكا، ءان فەستيۆالدارىن ۇيىمداستىرۋ، سپورتتىق جارىستاردى وتكىزۋ قاجەت.

جىل سايىن كول جاعاسىنان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى قۇسمان شالاباەۆ، كورنەكتى كۇيشى، سازگەر سەكەن تۇرىسبەكوۆ، ايگىلى بالۋان داۋلەت تۇرلىحانوۆ، ت.ب. وسى ءوڭىردىڭ ەلگە بەلگىلى ازاماتتارىن كورىپ جۇرەمىن. وسى ازاماتتار الگى شارالارعا ۇيىتقى بولسا، قۇبا-قۇپ. ەلگە جاقىندىق دەگەن دە وسى عوي. ايتپەسە، ولاردا شەت ەل اساتىن، وزگە جۇرتقا شاشاتىن قارجى جوق ەمەس، بار...

جالپى، الاكول - ەمدىك قاسيەتى وتە مول اعىنسىز سۋ قويماسى. مۇنداعى ارقانىڭ قۋاڭ دالاسىنداعى قۇرعاق اۋا تەڭىز بەتىندەگى دىمقىل اۋامەن ارالاسىپ جاعاسىنداعى ادامعا جاعىمدى اسەر بەرەدى. كول سۋى دا مينەرالدى رەسۋرستارعا، يودقا، تۇزعا، حيميالىق ەلەمەنتتەرگە باي بولعاندىقتان، سۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى مەيتسينادا دالەلدەنگەن. ءبىر زامانداردا جىبەك جولىنىڭ كەرۋەندەرى دە كول جاعاسىن باسىپ وتكەندىكتەن، ونىڭ سۋى مەن اۋاسى ۇزاق جولدان ناۋقاس مەڭدەگەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن قۇر اتتاي قىلىپ، ەمدەپ جىبەرەتىندىگى ەرتە كەزدەن بايقالعان. كەڭەس كەزىندە الاكولدە عارىشكەرلەر ءۇيى جۇمىس ىستەدى. وندا تەك كەڭەستىك عارىشكەرلەر عانا ەمەس، باسقا كاپيتاليستىك الپاۋىت ەلدەردىڭ دە كوكتەن ورالعان ۇشقىشتارى بويىنداعى رادياتسيادان وسى كولدە دەمالۋ ارقىلى ارىلاتىن. كول جاعاسى قۇستار مەن وسىمدىك دۇنيەسىنە باي. كوپ زاماندار قالادان قاشىقتا بولۋىنا بايلانىستى ءارى قاتاڭ تابيعات كولدىڭ فاۋناسىن تۋريستەردەن ساقتاعان بولاتىن. بۇگىندە ولاي ەمەس. سوندىقتان، ءتۋريزمدى دامىتۋمەن بىرگە ونىڭ ەكولوگيالىق تۇرعىدا قورعالۋىنا دا ماڭىز بەرىلۋى شارت.

ماسەلەن، بۇرناعى جىلدارى وسى كولدەن اۋلانعان قارابالىقتان ءدام تاتقانىمىز بار. ءبىر قۇلاش بولاتىن وسى بالىقتىڭ ءتۇرىن كەيىنگى جىلدارى سۇراستىرسام، جوعالىپ كەتىپتى. اۋعا تۇسپەيدى دەستى. ياعني، بالىقتىڭ ءبىر ءتۇرى جويىلىپ كەتتى. ال، ونىڭ ءبىر ءوزى قازان تولتىرعانىمەن قويماي، ءدامى ءتىل ۇيىرەرلىك بولاتىن.

الاكول - وكىمەتتىڭ جارىلقاۋىنان الىس قالعان تۇكپىردەگى ەكى اۋىل - قارابۇلاق پەن جاربۇلاق تۇرعىندارىنىڭ ىرزىعى دەسەك بولادى. ەكى اۋىلدىڭ قول جەتكىزگەن ازاماتتارى كول جاعاسىنان دەمالىس ۇيلەرىن، دۇكەندەر، مونشا اشىپ كاسىبىن دوڭگەلەتسە، قولى جەتپەگەندەرى سوندا جازعى ماۋسىمدا جۇمىس ىستەپ، بالا-شاعا اسىرايدى. اۋىل ايەلدەرى پىسىرگەن نانىن، ءبالىشىن، پىستەسىن 3-4 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان جاعانى جالىقپاي ارالاپ، جاياۋ ءجۇرىپ ساتادى. بازاردا وتىرىپ، ساۋدا جاسايتىن قاۋىم ءبىر بولەك. ال، اۋىلداعى اعايىن اسحانا مەن دامحانالارعا قاجەتتى قويلارىن، كوكونىستەرىن اكەلىپ وتكىزەدى. ءتىپتى، اۋىلدىڭ قاراسيراق بالالارىنا دەيىن كول جاعاسىندا تىربانىپ ەڭبەك ەتەدى. ولار جاعالاۋدان 1-2 شاقىرىم قاشىقتا، قامىس قوپالارىنىڭ تۇبىندە جاتقان قارا، اق بالشىقتى قۇمىراعا تولتىرىپ الىپ، جاعالاۋدا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقاندارعا 50-100 تەڭگەگە ساتادى. ال، بۇل بالشىعىڭىز قۇياڭ، بۋىن اۋرۋلارىنا تاپتىرماس ەم.

سونىمەن بىرگە، الاكول - ماحاببات ءمۇيىسى. وتاۋ كوتەرگەن اۋىل جاستارى الاكول جاعاسىندا سەيىل قۇرادى. ۇلى تەڭىزدەن باتا سۇرايدى. الاكول دە اقجارما تولقىندارىمەن اق جول تىلەگەندەي كۇن ۇياسىنا قونار قىزىل ىڭىردە اقىرىن تەربەلەدى.

كەي عالىمدار كولدىڭ اتاۋى كونە تۇركىلەر زامانىنداعى «ۇلى كول»، «تاۋلى كول» دەگەن اتاۋلاردان شىققانىن ايتادى. ءبىر كەزدەگى اتاۋى يتىشپەس بولعان. اسا تۇزدىلىعىنا وراي ايتىلسا كەرەك. موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە «تۇرگە نۇر» اتالىپتى. بۇل موڭعول تىلىنەن اۋدارعاندا «كوپىر كول» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ەنتسيكلوپەديالاردا «الاقتاكول»، «الاتەڭىز»، «الاقتا» سىندى اتاۋلارى بولعانى دا ايتىلادى. قالاي اتالسا دا، بۇگىنگى الاكول شىن مانىندە قويۋ كوك بولىپ، كەيبىر جەرلەرىندە كوگىلدىر جولاقتارىمەن، جاعاعا تامان سارعىشتانىپ، ءتۇرلى تۇسكە ەنىپ قۇبىلىپ، كوز جاۋىن الىپ تۇرادى.

ءيا، الاكولدە شومىلساڭىز اجارىڭىز كىرەدى!

الماتى - الاكول - الماتى

«الماتى اقشامى»، №84, 2011 جىل