(نەمەسە تامالار ارقاعا قايدان كەلدى)

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، بۇگىنگى تۇركىستان وبلىسى جانە جامبىل، قاراعاندى وبلىستارىن مەكەن ەتكەن تامالاردى بەي-جاي قالدىرماسى انىق. سەبەبى، وڭتۇستىكتە ورنالاسقان تامالار مەن قاراعاندى وبلىسىنداعى تامالاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى – ارقاداعى تامالار. كەيىننەن ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، ارقاداعى تامالاردىڭ نەگىزگى دەنى، قازىرگى تۇركىستان جانە جامبىل وبلىستارىنا شاشىراي قونىستاندى.  بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. دەسەك تە، اتا-بابا تاريحى-اسىل مۇرامىز. سەبەبى، بابالار تاريحى-بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق وزەگىمىز، ءوز گەنولوگيامىز تۋرالى تاريح.

ارعى جاعى قىپشاق، بەرگىسى دە ورتا ءجۇز تايپالارى نايمان مەن ارعىن، تاراقتىلاردىڭ ورتاسىنا كىشى ءجۇز تامالاردىڭ ورنالاسۋى سىرت كوزگە ءبىرتۇرلى توسىن جاعداي سەكىلدى بولىپ كورىنەرى انىق دۇنيە.

سوندا، قازاقي تۇسىنىكتە ورتا ءجۇز تەررەتورياسى بولىپ ەسەپتەلىنەتىن ارقا جەرىنە تامالار قايدان كەلگەن؟

ارقاعا تامالاردىڭ قونىستانۋى جايلى ەل اراسىندا ەكى ءتۇرلى اڭىز بار. حالىق اۋزىنداعى ءتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر مەن مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن تاريحي دەرەكتەر مولىنان قامتىلعان پەرنەباي دۇيسەنبين اعامىزدىڭ "ۇركەردەي بولىپ كوشكەن جۇرت" كىتابىندا سول ەكى اڭىزدىڭ ەكەۋى دە جازىلعان. وقۋشىعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن پ. دۇيسەنبين كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون سانادىق.

پەرنەباي دۇيسەنبين: "وسى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى باسىلىمداردا، اۋىزەكى اڭگىمەلەردە كىشى ءجۇزدىڭ تاما، شەركەش الشىن،جاعالبايلى اۋلەتتەرىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرگە، سارىسۋ بويىنا قاي كەزدە قونىستانعانى جونىندە ءتۇرلى اڭگىمەلەر العا تارتىلادى. بىراق بۇل پىكىرلەردىڭ كوپشىلىگى ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن ايعاقتالمايدى. بۇل ورايدا جازۋشى دۋلات شالقارباەۆ كونەكوز قاريالار اڭگىمەلەرىنە نەگىزدەلگەن مىنا تومەندەگى مالىمەتتەردى العا تارتادى.

1928 جىلى 3 قىركۇيەك ايىندا قىزىلقۇم، سارىسۋ، سوزاق، شۋ اۋداندارى قۇرىلدى. سارىسۋ اۋدانى قۇرامىنا بۇرىنعى سارىسۋ وزەنىن جايلاپ، شۋدى قىستاپ جۇرگەن 9 بولىس كىرەدى. بۇلاردىڭ 7 بولىسى كىشى ءجۇز رۋلارى، 2 بولىسى ورتا ءجۇز تاراقتى بولاتىن.

ال، مۇنداعى كىشى جۇزدەر سارىسۋ بويىنداعى جىلقىنىڭ تۇگىندەي قاپتاعان ورتا ءجۇز ىشىنە سىنالاپ كىرىپ،قايدان ءجۇر،- دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. وعان شاما-شارقىنشا جاۋاپ بەرە كەتەيىك. اتاقتى "اقتابان شۇبىرىندى" كەزىندە قازاق حالقىن بيلەگەن ءۇش حاندىقتىڭ مامىلەگە كەلىپ، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردى باس ساردار ەتىپ، 1726 جىلى جوڭعارعا قارسى قىرعىن سوعىستا ولاردى ويسىراتا جەڭگەنىن بىلەمىز. جاۋدى جەڭگەننەن كەيىن ابىلقايىردىڭ قولى ەلىنە قايتقاندا كىشى جۇزدەن 17 باتىر ابىلاي سۇلتاننىڭ قول استىندا قالىپ كەتەدى. ويتكەنى ولار ابىلايمەن ونە بويى بىرگە  جۇرگەن قاندى كويلەك جانقيار جولداستار ەدى. سوعىستا ۇزەڭگى قاعىسىپ بىرگە ءجۇردى، ءبىرىن-ءبىرى سىيلاي ءبىلدى. سويتكەن مايدانداس دوستار بىرىنەن-ءبىرى اجىراسقىسى كەلمەدى. ابىلاي ءوزىنىڭ قاراۋىندا قالعىسى كەلگەن دوستارىنا سارىسۋ بويىنداعى قوڭىرولەڭ، تولاعاي، جارىق، باستاۋ، تۇگىسكەن دەگەن جەرلەردى مەكەندەۋگە ەنشى ەتىپ بەرەدى. قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ول باتىرلار مىنالار: مالعارا، وتەباي، وتەگەن، رامەت، جۇما، قوزىباق، تويعۇلى، قوساعالى، تۇكتىقۇرت، قارامەرگەن، بەكبەرگەن، اقشا تاعى باسقالارى. ولار كەيىن باتىس ولكەدەگى ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگىن كوشىرىپ اكەلەدى",- دەپ جازا وتىرىپ، ەكىنشى اڭىزدا "ۇلى دالانىڭ ۇلىتاۋى" اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، جازۋشى، ولكەتانۋشى قۋانىش احمەتوۆتىڭ جازباسى ارقىلى بەرەدى.

قۋانىش احمەتوۆ: "ارقاعا كىشى جۇزدەردىڭ ەڭ العاش قونىستانۋى جايلى مەنىڭ بىلەتىنىم مىناۋ: ول جايلى 1978-1979 جىلدارى شەت اۋدانىندا تۇرعان ەرمەك مۋستافين دەگەن كونە سوزدەردەن حابارى مول، ءانشى، اقىن ازاماتتان ەستىگەن ەدىم.

تاۋكە حان زامانىندا (1685-1718 ج.ج) اتاسۋ جاقتاعى التاي قارپىقتار مەن ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى باعانالى نايماندار اراسىنداعى ءبىر داۋ ابدەن ءورشىپ،رۋلار اراسىنداعى بەيبىت ءومىر بۇزىلىپ، جىلدار بويى باسىلماي قويادى. ءبىر-بىرىنەن مال ايداپ كەتۋ، كىسى ولىمدەرى سەكىلدى وقيعالار ءتىپتى كوبەيىپ، قاقتىعىس اسقىنىپ، بوي بەرمەي كەتەدى. حان كىشى جۇزدەگى ايتەكە بيگە جارلىق بەرىپ،وزىنە قىزمەتكە ءجۇز جىگىت سۇراتادى. تالابى مىناۋ: جىگىتتەر ارقايسىسى بەس ادامدى ۇرىپ جىققانداي قاۋقارى بولسىن ءارى بويداق بولسىن. بۇل شامامەن 1711 جىلى تىپتەن ودان دا بۇرىنىراق بولعان وقيعا سياقتى. ويتكەنى ايتەكە بي 1711 جىلعا دەيىن قايتىس بولعان.

سودان تاۋكە حان جىگىتتەردىڭ بىرەۋىنە ارعىننان، بىرەۋىنە نايماننان دەگەندەي قىز الىپ بەرىپ، باس-باسىنا وتاۋ تىگىپ، الدارىنا قازىنادان جەتكىلىكتى مال سالىپ،ولاردى 5-6 ۇيدەن ءسورتى مەن سارىسۋ بويىنا ايقايلاعاندا ءبىر-بىرىنە داۋىستارى جەتەتىن جەرلەرگە ورنالاستىرىپ، ولارعا مىنانداي مىندەت ارتادى: ارعىننان نايمانعا نەمەسە كەرىسىنشە كەتىپ بارا جاتقانداردى بايقاپ وتىراسىڭدار، قىزىل-جاسىل كيىنىپ، سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ تويعا، ساۋىق-سايرانعا بارا جاتقانداردا شارۋالارىڭ بولمايدى. ال، تۇندەلەتىپ، شوقپار اسىنىپ، سويىل سۇيرەتىپ جۇرگەندەردى ءارى دە، بەرى دە وتكىزبەيسىڭدەر (بىتىمگەرشىلىك كۇش دەۋگە كەلەدى).

كىشى ءجۇز جىگىتتەرى حان تاپسىرماسىن ابىرويمەن ورىنداپ شىققان. الايدا بۇل شارۋا ونداعان جىلدارعا سوزىلعان. بۇعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ دا اسەرى بولعان سياقتى (1723 ج). حاننان جەر العان كىشى ءجۇز جىگىتتەرى ارقاعا مۇلدەم ورنىعىپ قالادى. ارتتارىندا ىزدەۋشىلەرى، جوقتاۋشىلارى بار عوي. ونىڭ ۇستىنە كىشى جۇزدەگى ورىس يمپەرياسىنا قارسى ۇزدىكسىز كوتەرىلىستەردەن سوڭ "يتجەككەنگە" ايدالاتىندار، جازالاناتىندار 1822 جىلعا دەيىن (ورتا ءجۇزدىڭ ورىس قاراماعىنا وتۋىنە دەيىن) دۇركىن-دۇركىن بوي تاسالاۋ ءۇشىن ارقاداعى تۋىستارعا كەلىپ قوسىلىپ وتىرعان. بۇر ءۇردىس كەيىنگە دەيىن جالعاسقان. وسىنى ناقتىلاي تۇسەتىن دەرەكتەر "پاراسات" جۋرنالىندا (1990 ج №11) راحىمجان وتارباەۆتىڭ ماقالاسىندا دا بار... سولاي كوبەيىپ، ىرگەلى ەلگە اينالعان..."- دەپ جازادى.

(پەرنەباي دۇيسەنبين. "ۇركەردەي بولىپ كوشكەن جۇرت" 14-15-16-بەتتەر. الماتى، "ليترا-م"  باسپاسى-2007 جىل)

ارينە، بۇل-ەشقانداي تاريحي قۇجاتقا نەگىزدەلمەگەن، حالىق اراسىندا ءتۇرلى نۇسقادا اۋىزشا تارالعان-اڭىز اڭگىمەلەر. سوندىقتان دا ءبىز ونى عىلىمي نەگىزدە تالداۋدى ماقسات ەتپەدىك.

ال، ەندى تامالاردىڭ ارقاعا قونىستانۋىن كاسىبي تاريحشىلار: "تامالاردىڭ نەگىزگى اتا-قونىسى قازاقستاننىڭ باتىس بولىگى بولسا دا،ولاردىڭ وڭتۇستىك پەن ورتالىق قازاقستانعا كەلۋىن رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى مەن وتارشىلدىققا قارسى بولعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ سالدارىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى", -دەپ جازادى. (تاما.1-توم، 2-كىتاپ،25-بەت.الماتى، "الاش" تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى. 2005 جىل)

اۋىزەكى اڭگىمەلەر سۇرلەۋىمەن ايتىلعان تاريحشىلاردىڭ بۇل سىلتەمەسى، تامالاردىڭ ارقاعا قاشان كەلگەنىنە عىلىمي تۇرعىدا جاۋاپ بەرە المايدى. بۇل كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان شىندىق. سوندا تامالار ارقا جەرىنە قاشان كەلگەن؟

بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن تاريحقا از-كەم شولۋ جاساي وتىرىپ، "قازاق", ء"جۇز", "تايپا", "تايپالىق وداقتار"  نەمەسە  "تايپالىق بىرلەستىكتەر"  دەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ەتيمولوگيالىق ماعىناسى مەن تاريحىن ءبىلىپ العانىمىز ءجون.

"قازاق" ەتنونيمىنىڭ پايدا بولۋى، قازاق حاندىعىنىڭ جەكە مەملەكەت بولىپ قۇرىلۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى دەسەك،  ءبىر جاقتى ءۇستىرت كەتىپ اداسامىز. سەبەبى، "قازاق" دەگەن ءسوز قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى داۋىردە دە قولدانىستا بولعانى بەلگىلى.

كوپتەگەن عالىمدار "قازاق" ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن قازاقستان تەرريتورياسىندا ب.ز.د VII-VI عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ساق تايپالارىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرۋدى ۇسىنادى. قازاق تاريحىن ارحيولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ارقىلى كوپ زەرتتەگەن تاريحشى عالىم ا. ن. بەرشتام "قازاق" ءسوزى "كاسپا", "كاس" جانە "ساق" تايپالارىنىڭ بىرىگۋىنەن جاسالدى دەسە، اكادەميك ءا. ح. مارعۇلان حازارلار اراسىندا "حازار-ۇق" دەگەن تايپا بولعاندىعىن باسا كورسەتىپ، "حازار-ۇق" ءسوزى "قاز-ۇق", "قازاق" بولىپ تۇرلەنە وزگەرۋى مۇمكىن،-دەگەن عىلىمي بولجام ايتادى. "ورىس تاريحىنىڭ اتاسى" دەپ مويىندالعان ن. م. كارامزين "يستوريا گوسۋدارستۆو روسسيسكوگو" ەڭبەگىندە كاۆكازدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا "كازاحيا" ەلى تۋرالى مالىمەت كەلتىرسە، ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگروفى ءال-ءماسۋديدىڭ "كيتاب ات-تاريح ۆا-ل شيراف" دەگەن شىعارماسىندا كۋبان وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى كاۆكاز حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىن ء"ال-كاساكيا" دەپ جازادى. نەمىستىڭ كورنەكى شىعىستانۋشى عالىمى ي. ماركۆارت "كاساگ" تەرمينى ەتنوستىڭ اتاۋىن بىلدىرەدى دەسە،اۆتورى بەلگىسىز پارسى تىلىندە ح عاسىردا جازىلعان "حۋدۋد ءال-الام" دەگەن گەوگرافيالىق ەڭبەكتە "كاساگ" ءسوزى ەتنيكالىق اتاۋ ەمەس، قاراتەڭىز جاعالاۋىنداعى قالا اتاۋى دەپ جازادى. ال، بەلگىلى لينگۆيست عالىم ا. ن. سامويلوۆيچ ءوزىنىڭ "و سلوۆە "كازاح" ەڭبەگىندە، "قازاق"سوزىنىڭ پايدا بولۋىن XI عاسىرعا جاتقىزادى. جازباشا ادەبيەتتە "قازاق" تەرمينى العاش رەت 1245 جىلى ماملۇكتىك ەگيپەتتەگى "قىپشاق-اراب" سوزدىگىندە كەزدەسەدى.

وسى عىلىمي دەرەكتەرگە جۇگىنە وتىرىپ ايتارىمىز; "قازاق" ءسوزى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان الدەقايدا كوپ ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان. سەبەبى، ەتنونيم مەن مەملەكەت كوپ جاعدايدا ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولا بەرمەيدى. بۇل عىلىمدا دالەلدەنگەن اقيقات جاعداي.

ال،ەندى "قازاق" ءسوزىنىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىنە كەلسەك، "قازاقستان تاريحى" عىلىمى: "تۇركى ءتىلىنىڭ اتاقتى مامانى، اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ: "قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى-تاۋەلسىز،ەرىكتى ادامدار", - دەپ جازادى. بۇل پىكىردى ا.ن.سامويلوۆيچ تە قولداعان. ال، ش.قۇدايبەردىۇلى "قازاق" ءسوزىنىڭ ماعىناسى-ءوز الدىنا ەل بولىپ، ەركىن جۇرگەن حالىق، -دەپ جازسا، ءتىل مامانى تەلقوجا جانۇزاقوۆ "قازاق" ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى "قاز", "قاس" التاي، ورال، كاۆكاز تاعى باسقا تۇركى تىلدەر توبىندا "ەركىن", "ەر", "ەر جىگىت" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن دالەلدەگەن", -دەپ جازادى. (س.جولداسبەكوۆ. "قازاقستان تاريحى" وقۋلىق. "مەكتەپ" 2010 جىل.

وتاندىق تۋركولوگيا عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى، اكادەميك ا.ك.قۇرىسجانوۆ ءوزىنىڭ "يسسلەودوۆانيە پو لەكسيكە ستارو-كىپچاكسكوگو پيسمەننوگو پامياتنيكا حIII ۆەكا" اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە "قازاق"سوزىنىڭ "ەركىن", "كەزبە", "تاۋەلسىز" دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ليگنۆيستيكا جولمەن،عىلىمي نەگىزدە تاماشا دالەلدەگەن.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن عالىمدار پىكىرىن قورىتىندىلاي كەلە، بىرەر سوزبەن ويىمىزدى تۇجىرىمداساق: "قازاق" ەتنونيمى "ەركىن", "ەر", "تاۋەلسىز", "ەرىكتى ادامدار" دەگەن ماعىنا بەرەتىن كونە تۇركى ءسوزى بولىپ شىعادى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ءسوز ەتكەندە قازاق حالقىن قۇرايتىن ءۇش ءجۇزدى، ياعني ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى جۇزدەردى ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاق "جۇزدەرىن" ارابتىڭ "دجۋز" - ءبىر نارسەنىڭ باستى بولىگى، "تارماق" دەگەن سوزدەرمەن سايكەستەندىرەدى. قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ء"جۇز" ماسەلەسىنىڭ تولىق، جان-جاقتى زەرتتەلمەگەنىن مويىنداي وتىرىپ، وزىندىك قورىتىندىلار جاسايدى. ماسەلەن، ن.ا.اريستوۆ،  گ. ن. پوتانين سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر جۇزدەردىڭ شىعۋىن حالىق اراسىنداعى كەڭ تارالعان اڭىز اڭگىمەلەر نەگىزىندە تۇسىندىرەدى.بۇل اۆتورلاردىڭ ايتۋىنشا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى ءبىر ادامنىڭ ءۇش بالاسىنان تاراعان. (گ. ن.پوتانين. كازاك-كيرگيزسكيە ي التايسكيە پرەدانيا،لەگەندى ي سكازكي. اريستوۆ. ن.ا. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي.)

قازاق دەگەن ءبىر ادامنىڭ اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتتى ءۇش بالاسىنان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى دەگەن اڭىز اڭگىمەلەر كوپتەگەن رۋلىق شەجىرەلەر مەن ەل اراسىندا اۋىزشا ايتىلاتىن اڭگىمەلەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەزدەسەدى. قازاق دەگەن ءبىر ادامنىڭ اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتتى ءۇش بالاسىنان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى دەگەن تۇجىرىمدار، بۇگىنگى ساۋاتتى دا ءبىلىمدى كوپشىلىكتىڭ عىلىمي سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا المايتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى جاعىداي. قازاق جۇزدەرى ءبىر ادامنىڭ ءۇش بالاسىنان تاراعان دەگەن تۇجىرىمدى ءبىز، اڭىز اڭگىمەلەرگە نەگىزدەلگەن توپشىلاۋلار قاتارىنا جاتقىزامىز.

عالىمدار س.ا. امانجولوۆ (ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. ا-اتا،1959گ.) جانە گ.م. ادىلگەرەەۆتىڭ (ك يستوري وبرازوۆانيا كازاحسكوگو نارودا. ك.ا.ن."حابارشى" 1951 ج) عىلىمي ەڭبەكتەرىندەگى پىكىرلەرى بويىنشا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى ەرتە تۇركى داۋىرىندە باستالىپ، X-XI عاسىرلاردا اياقتالادى. ۆ.ۆ. ۆيليامينوۆ-زەرموۆ، م. كراسوۆسكيلەر قازاق جۇزدەرى XV-XVI عاسىرلار شەگىندە،قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءۇش ۇلىستىڭ تەرريتورياسىندا قۇرىلدى دەسە، ش. ءۋاليحانوۆ قازاق جۇزدەرىنىڭ شىعۋىن التىن وردانىڭ بولشەكتەنۋىمەن بايلانىستىرادى.

ال، بارتولد گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرگە ساي، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايىنان تۋىنداعان،-دەيدى.

ي.ۆياتكين جۇزدەردىڭ پايدا بولۋىنا ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايلار اسەر ەتكەن دەسە، ت.ي.سۋلتانوۆ قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋى جونىندە ناقتى جازبا دەرەكتەردىڭ جوقتىعىن مويىنداي وتىرىپ، قازاق جۇزدەرى شامامەن XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلىستىق جۇيەنىڭ ورنىندا پايدا بولعان دەگەن بولجام ايتادى. (سۋلتانوۆ ت.ي. "كوچەۆىە پلەمەنا پرياراليا ۆ XV-XVIIۆ-ۆ. موسكۆا.1982 گ")

قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋى جونىندە عالىمدار اراسىنداعى پىكىرلەر ءارتۇرلى بولعانىمەن، ء"جۇز" ءسوزىنىڭ انىقتاماسى جونىندە عالىمدار اراسىندا تالاس جوق، كەرىسىنشە ولار ءبىر اۋىزدان ورتاق پىكىرگە كەلەدى. ول پىكىر مىنانداي: ء"جۇز- XV-XVI عاسىرلاردا قازاق حاندىعىنىڭ ايماقتىق-اكىمشىلىك بولىگى رەتىندە قالىپتاسقان تايپالىق-رۋلىق بىرلەستىكتەر." (ارعىنبەكوۆ. ح.ل،مۇقانوۆ. م.س. ۆوستورگوۆ. ۆ.ۆ. قازاق شەجىرەسى حاقىندا. الماتى، 2000ج)

جوعارىدا اتالعان عالىمداردىڭ دەرەكتەرى مەن دالەلىنە سۇيەنە وتىرىپ،مىنا توقتامعا كەلەمىز. ول: قازاق حالقىن قۇرايتىن ءۇش ءجۇز، قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلىپ جۇرگەندەي تۋىستىق-گەنولوگيالىق بايلانىس ەمەس، ول-تەرريتوريالىق، اكىمشىلىك ءبولىنىس.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، كىشى ءجۇزدىڭ التى اتا ءالىمىنىڭ ءبىر اتاسى-قاراكەسەك رۋى. ال، وسى قاراكەسەك رۋى ورتا جۇزدەگى ارعىن تايپاسىنىڭ قۇرامىندا دا بار. ورتالىق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىن مەكەندەيتىن قاراكەسەك رۋى گەوگرافيالىق جەر ىڭعايى مەن ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى ءبىرازى كىشى ءجۇز قۇرامىنا كىرىپ، كوپشىلىك بولىگى ورتا ءجۇز قۇرامىندا قالسا كەرەك. رامادان-كىشى ءجۇز "جەتى رۋ" بىرلەستىگىنىڭ ءبىر رۋى. ال، ەندى نايمان تايپاسىنان وربىگەن باعانالى رۋىنىڭ ءبىر اتاسى-رامادان. سول سەكىلدى كەرەي دەپ اتالاتىن ءبىر اتا نايمان تايپاسى ىشىندە تولەگەتاي قۇرامىندا دا بار.

پروفەسسور س. امانجولوۆ ءتۇرلى ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى ءتورتۋىل رۋىنىڭ ارعىن مەن نايمان تايپاسىنىڭ قۇرامىنا، ال قاراكەسەك رۋىنىڭ ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز قۇرامىنا بولىنە كىرگەنىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ: "يسحوديا يز ەتيح فاكتوۆ، موجنو پريتي ك ۆىۆودۋ، چتو دەلەنيە نا جۋزى (وردى) بىلو وتنيۋد نە پو پريزناكۋ رودستۆو  پلەمەن، ا پو تەرريتوريالنومۋ يح راسپولوجەنيۋ، ت.ە. ۆ سيلۋ ەدينستۆو ەكونوميچيسكيح ينتەرەسوۆ وتدەلنىح رودوۆ ي پلەمەن",-(قازاقشاسى:وسىنداي دالەلدەر تۇرعىسىنان كەلگەندە،جۇزگە ءبولىنۋ-تايپالاردىڭ تۋىستىق قاتىناسىنا بايلانىستى ەمەس،ول-تايپالار مەن رۋلاردىڭ تەرريتوريالىق جاعىنان ورنالاسۋى مەن ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنە بايلانىستى بولدى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان.)-دەپ جازادى. (س. امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري  كازاحسكوگو يازىكا.ا-اتا 1959گ.17 ستر)

اۆتوردىڭ بۇل پىكىرىنە ءبىزدىڭ ءوز تاراپىمىزدان قوسارىمىز: قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ جۇزگە بولىنۋىنە تەك قانا تەرريتوريالىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايلار عانا ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلار دا اسەر ەتكەن بولۋى بەك مۇمكىن. بىراق، بۇل ءوز الدىنا جەكە زەرتتەيتىن بولەك تاقىرىپ.

قازاقستان تەرريتورياسىندا ب.ز.د III عاسىر مەن ب.ز X عاسىرىندا ءۇيسىن مەملەكەتى، ب.ز.د III عاسىر مەن ب.ز VII عاسىرىندا قاڭلى مەملەكەتى، XI-XIII عاسىرلاردا قىپشاق، XII-XIII عاسىردا نايمان، كەرەي مەملەكەتتەرى ءومىر سۇرگەنى بەلگىلى. تاريحتىڭ ب.ز.ب III عاسىرى مەن ب.ز XIII عاسىر ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەي سەكىلدى تۇركى تايپالارىنا ء"جۇز" دەگەن ۇعىم تۇسىنىكسىز بولسا، ال قازىرگى تاڭدا ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارى ۇلى ءجۇز بىرلەستىگىنە، ال، قىپشاق، كەرەي تايپالارى ورتا ءجۇز بىرلەستىگىنە كىرەدى. وسىدان-اق "جۇزدەردىڭ" تەرريتوريالىق اكىمشىلىك ءبولىنىسى رەتىندە كەيىننەن پايدا بولعانى ايقىن كورىنىپ تۇر.

اريستوۆ، لەۆشين، حارۋزين، گرودەكوۆ سەكىلدى ورىس زەرتتەۋشىلەرى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن ءوز ەڭبەكتەرىندە ستارشي، سرەدني، مالوي وردى" دەپ جازادى. بۇل ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بىلمەستىكپەن ايتقان قاتە تۇجىرىمى. شىندىعىنا كەلگەندە، ءجۇزدىڭ "ورداعا" ەش قاتىسى جوق. ولار "وردا" دەپ بىتىراڭقىلىققا ۇشىراپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ تۇسىندا ۇشكە بولىنگەن قازاق حاندىعى مەن سول حاندىققا قارايتىن قازاق رۋلارىن ايتىپ وتىر. ال، نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك تۇرعىسىنان ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى، قازاق مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ، تاريح ساحناسىنا شىققان كەرەي، جانىبەك، قاسىم حان تۇسىنان باستاۋ الىپ، حاقنازار حان مەن تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا كەڭىنەن قانات جايعان. ول كەزدە تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك جاعىنان ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاق حالقىن ءبىر حان باسقاردى. قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى، تاۋكە حان ولگەن سوڭ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ تۇسىندا بولعان وقيعا. ورىس زەرتتەۋشىلەرى جازىپ جۇرگەندەي ء"جۇز" بەن "وردا"-نىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق. "وردا" ءسوزى ء"جۇز" ءسوزىنىڭ بالاماسى دا ەمەس. وردا-حاننىڭ ستاۆكاسى ورنالاسقان ورىن، ال، ءجۇز-تايپالىق-رۋلىق بىرلەستىككە نەگىزدەلە قالىپتاسقان تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك ءبولىنىس. سوندىقتان دا پروفەسسور س.امانجولوۆ:  "جۋزى" ۆ يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە چاستو نازىۆايۋتسيا "وردامي" حوتيا سلوۆو "جۋز" ساميمي كازاحامي نيكوگدا زامەنيالاس سلوۆوم "وردا",-(قازاقشاسى:ء"جۇز"-تاريحي ادەبيەتتەردە كوبىنە"وردا"دەپ اتالادى.بىراق،قازاقتاردىڭ وزدەرى"وردا"سوزىن ء"جۇز" دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا ەش ۋاقىتتا قولدانعان ەمەس. (ەركىن اۋدارعان ن.ماحان)-دەپ جازادى ءوزىنىڭ "ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا "اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە. ءجۇز-ءسوز جوق رۋلىق-تايپالىق نەگىزدەگى تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك ءبولىنىس. بۇل داۋ تۋدىرمايتىن شىندىق. قازاق جۇزدەرىنىڭ "ۇلى", "ورتا", "كىشى" اتالۋى، ول-ولار ورنالاسقان تەرريتوريالىق جەر جاپسارىنىڭ ىڭعايىنا قاراي ياعني عىلىمي تىلدە ايتقاندا جەر رەلەفىنە بايلانىستى ايتىلعان بولۋى مۇمكىن. سۋ اعىنى تيان-شاننان باستاۋ الادى. ۇلى ءجۇز ورنالاسقان تيان-شان، جوڭعار الاتاۋى ءبىر سوزبەن ايتقاندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ جەر جاپسارى بيىك، جوعارىدا تۇر. سوندىقتان دا وسى ولكەدە ورنالاسقان تايپالاردى "ۇلى ءجۇز" دەپ اتاعان. ال، "ورتا ءجۇز" گەوگرافيالىق جەر جاعدايىنىڭ ورنالاسۋى بويىنشا قازاق حاندىعىنىڭ ورتاسىندا تۇر. "كىشى ءجۇز" ورنالاسقان  اقتوبە، ورال، اتىراۋدى ءبىزدىڭ ەل كۇنى كەشەگە دەيىن "تومەن جاق", "تومەنگى ەل" دەپ اتايتىن.                 شىندىعىندا دا اقتوبە، ورال، اتىراۋ،جەتىسۋ ولكەسىنە قاراعاندا تومەندە ورنالاسقان.سوندىقتان دا  ولاردى "كىشى ءجۇز" دەپ اتاعان بولۋى مۇمكىن. سونىمەن، قازاق جۇزدەرىنىڭ "ۇلى", "ورتا", "كىشى"دەپ اتالۋى،  ول-ولار ورنالاسقان تەرريتوريالىق-گەوگرافيالىق جەر رەلەفىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى بولۋى بەك مۇمكىن.

XV-XVI عاسىرلاردا رۋلىق-تايپالىق نەگىزدە تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك تۇرعىسىنان ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاق مەملەكەتىنىڭ پاتريارحالدى رۋلىق قۇرىلىسى مىنا تومەندەگىدەي بولدى. وتباسى-اۋلەت-اتا-رۋ-تايپا (جانە تايپالىق بىرلەستىكتەر. مىس: "جەتى رۋ"دەگەن سەكىلدى) -ءجۇز-ءۇش جۇزدەن قازاق حالقى قۇرالدى. ءبىر ادامنىڭ بالاسىنان بىرنەشە وتباسى تارالسا، بىرنەشە وتباسىنان اۋلەت قۇرالدى، بىرنەشە اۋلەتتەن اتا، اتادان رۋ قۇرالادى. سوندا رۋ دەگەن نە؟ رۋ-گەنولوگيالىق تەگى ءبىر، ادەت-عۇرپى، سەنىم-تۇسىنىگى، ءومىر سۇرەتىن تەرريتورياسى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءادىسى بىردەي ادامدار بىرلەستىگىن رۋ دەپ اتايمىز. رۋعا وتباسى، اۋلەت، اتا بىرلەستىگى جاتادى.

ال، بىرنەشە رۋدان قۇرالعان تايپاعا رۋعا بەرگەن انىقتامانى بەرە المايمىز. نەگە؟ سەبەبى، تايپالاردى تەك قانا گەنولوگيالىق تەگى ءبىر رۋلاردان قۇرالدى، -دەسەك ءبىر جاقتى ءۇستىرت كەتىپ اداسامىز. ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، تايپالار قۇرامىنا وزگە رۋلاردى كىرىكتىرىپ وتىرۋ، ن.ا. اريستوۆتىڭ، ا. ءحارۋزيننىڭ جانە پروفەسسور س. امانجولوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءجيى قايتالانعان وقيعالار.

تايپا قۇرامىنا باسقا رۋلاردى كىرىكتىرىپ وتىرعاندىقتان دا بولۋى مۇمكىن، ۇرپاعىنىڭ گەنولوگيالىق تەگى مەن قان تازالىعىنا سونشالىقتى قاتال قاراپ،جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان اتالارىمىز،ءبىر تايپا قۇرامىنداعى ەكى رۋعا قىز الىسىپ، گەندىك تۇرعىدان ارالاسۋعا رۇقسات بەرگەن.

س. امانجولوۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، نوعاي ورداسى ىدىراعان سوڭ، قوڭىرات تايپاسىنىڭ قۇرامىنا نوعاي ورداسىنان كەلگەن ماڭعىتتار مەن ساڭعىتتار كىرىكتىرىلگەن. مىنە، وسى ماڭعىتتار مەن ساڭعىتتاردىڭ (Π سەكىلدى) تاڭباسى قوڭىراتتارمەن بىردەي بولىپ،قوڭىرات تايپاسىنىڭ قۇرامىندا سانگىت، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا "سانگيك", "سانگىت", "سانگلى", "ساڭعىل" بولىپ، ال، ماڭعىتتار "مانگىت", "مانگاتاي", "ماڭعىتاي" بولىپ قاتار اتالىپ ءجۇر. (تاڭبالار مەن دەرەكتەر س. امانجولوۆتىڭ "ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا", الما-اتا 1959 گ ەڭبەگىنەن الىندى. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. تاما. 1-توم،ءبىرىنشى كىتاپ، 296-بەت. الماتى، "الاش" تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى)

ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا قوڭىرات تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى  ماڭعىتاي، ساڭعىل رۋلارى بۇرىن ءبىر اتا بولىپ، كەيىننەن ءبولىنىپ قىز الىسقان.

تايپا تاريحىن ولاردىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ تاڭبالارىن سالىستىرۋ ارقىلى زەرتتەگەن پروفەسسور س. امانجولوۆ، ۇلى ءجۇز البان، سۋان، بوتپاي، سيقىم رۋلارىنىڭ دۋلات تايپاسىمەن بايلانىسىن ولاردىڭ تاڭباسى ارقىلى عىلىمي نەگىزدە دالەلدەيدى. (س. امانجولوۆ "ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا", 12-13-بەتتەر، الما-اتا 1959 گ )

ادەبيەت-تاريحتىڭ كوركەم شەجىرەسى. بۇل-اقيقات! بىراق، ادەبيەت تاريحي قۇجات بولا المايدى. بۇل زاڭدىلىقتى دا ەستەن شىعارماعان ابزال. اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ەپوستىق جىرلار مەن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ ءتۇپ نەگىزى-وزەگىندە تاريحي شىندىق جاتۋى مۇمكىن. تەك ونى جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىقتى باعامداپ اجىراتا بىلەتىندەي وقۋشى بويىندا نازىك ساۋلەلى عىلىمي تۇيسىك بولۋى شارت. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە مىنانداي اڭىز بار: وعىز حاننىڭ ۇلى كۇن حان مالدارى قوسىلىپ، ولاردى اجىراتا الماي ءوزارا داۋلاسىپ، سوعىسا بەرگەن سوڭ قاراماعىنداعى وزىنە باعىنىشتى ءار تايپاعا وزىندىك بەلگى-تاڭبا تاراتىپ بەرىپتى. مىنە، سول كۇن حاننان العان تاڭبانى مالدارىنا باسقان وعىز تايپالارى، قوسىلىپ كەتكەن مالدارىن تاڭباسى ارقىلى اجىراتىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپتى، -دەيدى اڭىز. ەكىنشى ءبىر اڭىزدا ءدال سونداي تاڭبا مەن تايپا ۇرانىن جانە تايپا ءۇشىن قاسيەتتى ءبىر زاتتى (تال، قىران قۇس ت.ب) قاراماعىنداعى وزىنە باعىنىشتى تايپالارعا شىڭعىس حان ۇلەستىرىپتى، -دەسە، تاعى ءبىر اڭىز قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبا بەلگىسىن الاشا حان تاراتىپتى،-دەپ،بۇعان قازاق دالاسىنىڭ ءار قيىرىنداعى رۋ-تايپا تاڭبالارى قاشالىپ باسىلعان "تاڭبالى تاستاردى" دالەل رەتىندە ۇسىنادى.

ماسەلە تاڭبانى كىمنىڭ تاراتقانىندا ەمەس. ماسەلەنىڭ وزەگى ول-قازاق حالقىن قۇرايتىن ءار تايپانىڭ وزىنە عانا ءتان بەلگى-تاڭباسى بولۋىندا.

رۋ مەن تايپالار ءوز تاڭباسىن جەكە مەنشىك مالدارىنا عانا ەمەس، شەكارالىق اۋماعىنا جانە ءباتۋالى ءىستىڭ كەلىسىمى رەتىندە، باسقا تايپالارمەن بىرگە ءوز تاڭبالارىن كەلىسىمگە كەلگەن جەردە ورنالاسقان تاسقا دا قاشاپ باسقان. سوندىقتان دا ول تاس "تاڭبالى تاس" دەپ اتالعان. رۋ-تايپا تاڭبالارى باسىلعان ءدال وسىنداي "تاڭبالى تاستاردىڭ" بىرنەشەۋى قازاق دالاسىنىڭ ءار قيىرىندا  بار. ءار تايپا ءوز تاڭباسى ارقىلى ءوزىن باسقا تايپالارعا تانىتا وتىرىپ، وزدەرى بوتەن تاڭبا ارقىلى وزگە تايپالاردى تانىعان.

ءدال وسى جاعداي ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىدا جازىلعان

"اباي جولى" رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا شىنايى سۋرەتتەلگەن. جاس ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايعا ەرىپ، بوجەي داۋىنا بايلانىستى قارقارالى قالاسىنا كەلگەن تۇسىن وقىپ كورەلىكشى.

...اباي قورا ىشىندە كەلە جاتىپ، ءار توپتىڭ تۇس-تۇسىندا بايلاۋلى تۇرعان اتتارىنا قاراپ، ساندارىنان تاڭبالارىن كورىپ، ىشىنەن تانىپ كەلەدى. "اناۋ" كوز تاڭبا" دەيتىن، قوس دوڭگەلەك-ارعىن، بوشان اتتارى. مىنا بىرەۋ "اشاماي" تاڭبا كەرەي. ال، انا بىرەۋ كوك ات شە؟ ە، ە، ول ء"شومىش "تاڭبالى-نايمان ەكەن عوي. بۇل جاقتا نايماندار دا بار ەكەن-اۋ! "-دەدى. ەكى جەردە اراپتىڭ "شىن" ارىپىنە ۇقساس تورە تاڭباسىن دا تانىدى. (م.اۋەزوۆ. اباي جولى. ءبىرىنشى كىتاپ، 78-بەت. الماتى، "جازۋشى" 1989ج)

مىنە، ءدال وسىلاي ءار تايپا ءوزىن جانە ءوزىنىڭ جەكە مۇلكىن وزگەلەرگە تانىتۋ ءۇشىن ولارعا تايپا تاڭباسىن باسقان. تايپا تاڭباسى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، مەملەكەتتىك ەلتاڭبا سەكىلدى. جەكە دارا ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق.

ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاريحشىلارىمىز تايپالار تاريحى تۋرالى جازىلعان جازبا دەرەكتەر جوق دەپ وكىنىش بىلدىرەدى. مەنىڭشە، ولار قاتەلەسەدى. تايپالار تۋرالى جازباشا دەرەكتەر بار! ول-تايپالار تاڭباسى! تايپالار تاڭباسىنىڭ ءاربىر سىزىعى مەن قوسىمشاسىنىڭ وزىندىك بەلگىسى مەن ماعىناسى بار. وكىنىشتىسى سول، ءبىز ولاردى وقي الماي ءجۇرمىز. ورحون-ەنيسەي جازبالارى سەكىلدى، تايپا تاڭبالارىنىڭ دا قۇپياسىن اشىپ، ولاردى وقيتىن كۇن الىس ەمەس دەپ ويلايمىن. ەگەر ءبىز، تايپا تاڭبالارىنىڭ قۇپياسىن اشىپ وقي بىلسەك، وندا ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءبىز بىلمەيتىن جاڭا قۇپيالارى اشىلىپ،ۇلتتىق سانامىز ولشەۋسىز بيىككە كوتەرىلگەن بولار ەدى.

ن.ا. اريستوۆ، ا. حارۋزين، لەۆشين، مەيەر سەكىلدى ورىس زەرتتەۋشىلەرى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحىن ولاردىڭ تاڭباسى ارقىلى زەرتتەۋگە ارەكەت جاساعان. ا. حارۋزين ءوزىنىڭ "كيرگيزي بۋكەەۆسكوي وردى" ەڭبەگىندە: "تامگا-نە ەست زناك سوبستۆەننوستي،  ا زناك رودوۆوي", -دەي كەلىپ: " ...تاك، كاك نە لەۆشين ني مەيەر يزوبراجايا تامگي، يح نيكاكيمي  وبياسنەنيامي نە پوپولنيايۋت",-(قازاقشاسى: تاڭبا ەشكىمنىڭ جەكە مەنشىك بەلگىسى ەمەس، ول-رۋدىڭ بەلگىسى،- دەي كەلىپ: "لەۆشين دە،مەيەر دە تاڭبالاردى سۋرەتتەي وتىرىپ،ولاردى ەشقانداي تۇسىنىكپەن تولىقتىرمايدى."(ەركىن اۋدارعان ن. ماحانوۆ) - دەپ، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارىن ەركىن ءتۇسىنىپ، تاني الماعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى.

"ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا" ەڭبەگىندە پروفەسسور س. امانجولوۆ ن.ا. اريستوۆتىڭ قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، قازاق رۋلارىنىڭ ءوزارا گەنولوگيالىق تۋىستىعى مەن بايلانىسى تۋرالى بىلاي دەيدى: "ن. اريستوۆ ۆ سۆوەي زامەچاتەلنوي رابوتە "زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي ("جيۆايا ستارينا"ۆىپ III-IV سپب.1896 گ) نامەكايا نا ۆوزموجنوست نايتي گلاۆنىە، وسنوۆنىە رودى يلي پلەمەنا پري پوموششي سوپوستوۆلەنيا تامگوۆىح زناكوۆ", -دەي كەلە: "ەسلي ەتو ۆەرنو، تو سۋششەستۆۋيۋشيە رودوۆىە تامگي دولجنى ۋكازىۆات وت كاكيح رودوۆ نىنەشنيە رودوۆىە ەدينيتسى پرويسحوديت", - (قازاقشاسى: ن. اريستوۆ وزىنىڭ"تۇركى حالقى  تايپالارىنىڭ سانى مەن ەتنيكالىق قۇرامى تۋرالى جازبالار" اتتى تاماشا ەڭبەگىندە ("جيۆايا ستارينا" ۆىپ III-IV سپب.1896گ) رۋلار مەن تايپالاردىڭ تاڭبالارىن سالىستىرۋ ارقىلى باستى رۋ مەن تايپانى تابۋعا مۇمكىنشىلىك بارلىعىن ايتقان",-دەي كەلىپ: "ەگەر بۇل دۇرىس بولسا،وندا قازىرگى رۋ تاڭبالارى،رۋدىڭ قانداي رۋدان شىققانىن كورسەتىپ بەرۋگە ءتيىس".ەركىن اۋدارعان ن. ماحان.)-دەپ جازادى.

س. امانجولوۆ جانە ن. اريستوۆ، ا. حارۋزين سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر تايپا تاڭبالارىن سالىستىرۋ ارقىلى ولاردىڭ باسقا قازاق تايپالارىمەن بايلانىسىن انىقتاۋعا تىرىسقان. قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالار تاڭبالارىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەن س. امانجولوۆ: "كىپچاكوۆ يا سچيتايۋ ساموستوياتەلنىم پلەمەنەم. ك نيم، پو موەمۋ، وتنوسيتسيا يز رودوۆ مالوي وردى-تاما; سيۋدا نادو بىلو بى وتنەستي ي كەرەيتوۆ، پوسكولكۋ وني توجە يمەيۋت كىپچاكسكۋيۋ تامگۋ", -دەسە، ن.ا. اريستوۆ: "مالايا وردا ي بۋكەەۆسكايا "ەڭبەگىندە: "تاما پو تامگە دولجەن بىت رودوم كيپچاكسكيم",- (قازاقشاسى: مەنىڭشە،قىپشاقتار وزىندىك تايپا.ولارعا مەنىڭشە،كىشى وردانىڭ تامالارى قارايدى. بۇلارعا كەرەيىتتەردى دە قوسۋعا بولادى،سەبەبى ولاردىڭ دا تاڭباسى قىپشاقتاردىڭ تاڭباسىمەن بىردەي،-دەسە،ن. اريستوۆ:"تاما-تاڭباسى بويىنشا قىپشاق تايپاسىنان بولۋعا ءتيىس".(ەركىن اۋدارعا ن.ماحان.)-دەپ جازىپ، س. امانجولوۆ پىكىرىن ناقتىلاي تۇسەدى.شىندىعى سول:ا. حارۋزين، س. امانجولوۆ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى قازاق تايپالارىنىڭ تاڭبالار تابليتساسىندا دا،باسقا ەڭبەكتەردە دە كورسەتىلگەن تايپا تاڭبالارى تۋرالى دەرەك كوزدەرىندە قىپشاقتار مەن تامالاردىڭ تاڭبالارى بىردەي ءدال  وسىنداي II قوس ءالىپبي بولىپ كەلەدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ا. حارۋزين جانە ن. اريستوۆتار جاساعان قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالار تابليتساسىن نەگىزگە العان، س. امانجولوۆتىڭ قازاق-رۋ تايپالارىنىڭ تاڭبالار تابليتساسىنا نازار اۋدارايىق.

تاڭبالار تابليتساسى."تاما" كىتابىنان الىندى.

(قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ  تاريحى. تاما. 1-توم،ءبىرىنشى كىتاپ، 296-بەت. الماتى، "الاش" تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى)

بايقاپ وتىرعانىمىزداي،قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ءوزارا ىشكى بايلانىسى مەن تاريحىن ءبىز تەك قانا ولاردىڭ تاڭبالارى ارقىلى عانا انىقتاپ بولجاي الامىز.

مەن وسى ماقالامدى "تامالار ارقاعا قاشان كەلدى؟"-دەگەن سوزبەن باستاپ ەدىم.بۇل سۇراققا ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن.تەگىندە ءبىز، قازاق حالقىنىڭ رۋ شەجىرەلەرى مەن تايپا تاريحىن ءسوز ەتكەندە قازاق اۋىز ادەبيەتى نۇسقاسى مەن بارتولد، رادلوۆ، لەۆشين، اريستوۆ، حارۋزين، مەيەر سەكىلدى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ شەجىرەلى تاريحىن تۇڭعىش رەت عىلىمي نەگىزدە جازعان قازاق تاريحىنىڭ عالىمى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ەڭبەكتەرىنە سوقپاي وتە المايمىز.

م. تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ "ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا" اتتى ەڭبەگىندە: "پو كيرگيزسكيم (كازاحسكيم ن.م) پرەدانيام تاۋكە-حان سوەدينيل سلابىە 7 رودوۆ سرەدنەي وردى ۆ ودين سويۋز ي ۆكليۋچيل ملادشۋيۋ وردۋ ",-(قازاقشاسى: قازاق اڭىزى بويىنشا، تاۋكە حان ورتا ءجۇزدىڭ ءالسىز 7 رۋىن ءبىر وداققا بىرىكتىرىپ،ولاردى كىشى ورداعا قوستى. (ەركىن اۋدارعان ن.ماحان.) - دەپ جازا وتىرىپ،ءومىر ءسۇرۋ زاڭى سونشالىقتى قاتال قىر توسىندە ءومىر سۇرەتىن قازاق تايپالارىنىڭ سانى از،السىزدەۋ جەتى رۋىن تاۋكە حان "جەتى رۋ" اتتى ءبىر بىرلەستىككە توپتاستىرىپ، "كىشى جۇزگە" قوسقانىن اتاپ وتەدى.

ن.ا. اريستوۆ: "لەۆشين پولوگال،چتو مەنشايا وردا پرەجدە سوەدينەنى يز سيلنوگو پلەمەني الچين ي سەمي مالىح رودوۆ كوتورىە بىلي سوەدينەنى زنامەنيتىم ۆ نارودە كيرگيزسكيم (كازاحسكيم. ن.م.) حانوم تياۆكويۋ (تاۋكە. ن.م.) ۆ ودنو پوكولەنيە. تەپەر مەنشايا وردا وبىكنوۆەننو دەليتسيا نا تري چاستي. پەرۆوە پوكولەنيە الچىني،ۆتوروە پوكولەنيە بايۋلى ي III پوكولەنيە دجەتيۋرۋگ يلي سەميرودسكوە،"-(قازاقشاسى: لەۆشيننىڭ ويىنشا، كىشى وردا  مىقتى دا كۇشتى الشىن تايپاسى مەن حالىق اراسىندا وتە بەدەلدى،ايگىلى تاۋكە حان بىرىكتىرىلگەن جەتى رۋدان قۇرالادى. قازىر كىشى وردا ءۇش بولىككە بولىنگەن.ءبىرىنشى بولىك-الشىندار،ەكىنشى بولىك-بايۇلى، ءۇشىنشى بولىك-جەتى جۇرت نەمەسە جەتى رۋ.(ەركىن اۋدارعان ن.ماحان.) - دەپ جازا وتىرىپ،تاۋكە حان ورتا ءجۇزدىڭ جەتى رۋىن "جەتى رۋ" بىرلەستىگىنە توپتاستىرىپ، كىشى جۇزگە قوستى،-دەگەن م. تىنىشباەۆ پىكىرىن ءوزىنىڭ "مالايا وردا ي بۋكەەۆسكايا" اتتى ەڭبەگى ارقىلى ناقتىلاپ،دالەلدەي تۇسەدى. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى رۋلاردى تۇگەلدەگەن لەۆشين دە، اريستوۆ تا الشىنداردىڭ ون ەكى اتا بايۇلىنا، ال، التى اتا ءالىمنىڭ كىشى ءجۇز قۇرامىنا كىرەتىنىن بىلمەگەن.

قازاق تاريحىن، قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ تاريحى ارقىلى زەرتتەگەن لەۆشين، اريستوۆ، تىنىشباەۆتاردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ورتا ءجۇزدىڭ السىزدەۋ 7 رۋىن "جەتى رۋ"اتتى بىرلەستىككە بىرىكتىرىپ، ولاردى كىشى جۇزگە قوسقان-تاۋكە حان.

"جەتى رۋ" بىرلەستىگىنە كىرگەنگە دەيىن قىپشاقتارمەن تاڭبالارى بىردەي تامالار ورتا ءجۇز قۇرامىندا بولسا،وندا ولار ارقاعا ەشقايدان دا كەلمەگەن، ارقانى ەرتەدەن مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ كونە تايپالارىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعادى. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدى ۇلت كوسەمى، تاماشا ەنتسيكلوپەديست عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ مىنا پىكىرى راستاي تۇسەتىن سەكىلدى.

"بۇرىنعى ۋاقىتتا بۇل وزەندى وسى كۇنى پەروۆسكىگە قارايتىن تاما دا جايلايتىن ەدى. باعانالى-بالتالى، تاما بۇل الاش حان، جوشى حان بەيىتى تۋرالى نە بىلەدى؟", -دەپ جازادى ءوزىنىڭ "تۇرىك، قىرعىز ءھام حاندار شەجىرەسى" اتتى ماقالاسىندا. ("قىر بالاسى","قازاق",№12,28.04.1913جىل.ورىنبور.)

ەڭبەكتەرىنىڭ كوبىن "قىر بالاسى" اتتى ادەبي بۇركەنشىك ەسىممەن جازاتىن ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ ءدال وسى ماقالاسىندا نايمان تايپاسىنىڭ بالتالى-باعانالى رۋلارى مەن تاما تايپاسى بۇرىنعى ۋاقىتتان بەرى ارقا جەرىنىڭ قاراكەڭگىر وزەنى بويىن مەكەندەيتىنىن جازعان. "يستوريچەسكوە سۋدبى كيرگيزسكوگو كرايا ي كۋلتۋرنىە ەگو ۋسپەحي", "كيرگيزى", "ماتەريالى ك يستوري سۋلتانا كەنەسارى كاسىموۆا", "رودوۆىە سحەمى كيرگيز كاركارالينسكوگو ۋەزدا", "كازاحي اداەۆسكوگو ۋەزدا" سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى بىرنەشە عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى، تاماشا تاريحشى،ەنتسيكلوپەديست-عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل ءسوزى، تاما تايپاسىنىڭ ارقا جەرىن ەرتەدەن مەكەندەپ كەلە جاتقانىنا دالەل بولسا كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار دارىندى ۇلى،تاريحشى-ەتنوگراف، جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ مىنا پىكىرى تامالاردىڭ ارقا جەرىن ەجەلدەن مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ كونە تايپالارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.

اقسەلەۋ سەيدىمبەك: "تاريحي جانە شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى جەتى اتا، جەتىرۋ XVIII عاسىرعا دەيىن ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولعان.تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى شىڭداۋ بارىسىندا ورتا ءجۇزدىڭ تەلەۋ، رامادان، تاما، كەردەرى، كەرەيىت، جاعالبايلى دەپ اتالاتىن جەتى رۋلى ەلى كىشى ءجۇز قۇرامىنا قوسىلعان. بۇل دەرەكتى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردىڭ (1693-1743) ايتۋىندا ي.ي. تەۆكەلەەۆ كەلتىرەدى", -دەي كەلىپ: "تاۋكە حان ورتا ءجۇزدىڭ جەتى رۋىن كىشى ءجۇز قۇرامىنا قوسقانىمەن، ولاردىڭ ءبارى بىردەي اتا-قونىسىن تاستاپ كەتپەگەن، تىپتەن العاشقى حان جارلىعىمەن كوشۋىن كوشكەنىمەن اتا جۇرتقا قايتا ورالعاندارى دا از بولماعان", -دەي وتىرىپ، ەدىل-جايىققا ءۇش بارىپ، ءۇش قايتقان دۋالى اۋىز قىلىشۇلى يتەمگەن ءبيدىڭ شەجىرەلىك دەرەك ءسوزىن مىسالعا كەلتىرەدى. (ا. سەيدىمبەك. "قارابۋرا" جيناعى. 532-533-بەتتەر.)

شىندىعىندا دا، ەگەر تامالاردىڭ اتا-مەكەنى ەدىل-جايىق بويى بولسا، وندا ولار جاڭا جەردى جاتىرقاپ ەدىل بويىنا ءۇش بارىپ،ءۇش كەلمەس ەدى عوي. كىشى ءجۇز "جەتىرۋ" بۇرىن ورتا ءجۇز قۇرامىندا بولدى دەگەن ورىس ەلشىسى ي.ي. تەۆكەلەۆ جازبالارىنداعى دەرەكتەرگە سەنۋگە بولادى. سەبەبى، بۇل دەرەكتەردى ي.ي. تەۆكەلەۆ كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان. ەكىنشىدەن، قازاق دالاسىندا ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرعان ەلشى ي.ي. تەۆكەلەۆ ورىس پاتشاسىنا قازاق حالقى تۋرالى سۇرىپتالعان، بارىنشا سەنىمدى دەرەكتەردى جەتكىزۋگە تىرىساتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى جاعداي.

تاريح ءۇشىن ادامزات ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ۇنەمى ورىن اۋىستىرىپ وتىراتىن اۋا اعىنى سەكىلدى. ادامزات تاريحى – ۇلى قونىس اۋدارۋلاردان تۇرادى. بۇل – زاڭدىلىق. سول سەبەپتەن دە ءجۇز-رۋ-تايپالاردىڭ گەنولوگيالىق بايلانىسى ەمەس، ول – رۋ-تايپالاردىڭ تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك ءبولىنىسى. قازاق حاندىعىنىڭ مەمەلەكەت بولىپ تاريح ساحناسىنا شىققان العاشقى داۋىرىندە، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى كۇشەيتىپ شىڭداۋ ماقساتىندا ءبىر رۋدى ەكىنشى تايپا قۇرامىنا نەمەسە بەلگىلى تايپا مەن تايپالار بىرلەستىگىن تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك جاعىنان ءبىر جۇزدەن ەكىنشى جۇزگە اۋىستىرىپ وتىرۋ قالىپتى جاعداي بولعان. بۇل تاريحي-ديالەكتيكالىق شىندىقتى ارقايسىسىمىزدىڭ دا جەتە تۇسىنگەنىمىز ابزال.

ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: ەگەر تامالار ەدىل-جايىقتان ارقاعا اۋا كوشىپ، قونىس اۋدارسا، حالىق ومىرىندەگى مۇنداي كۇردەلى وقيعانىڭ كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ «تاريحي جادىسى» بولىپ ەسەپتەلىنەتىن حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنىڭ بىرىندە ساقتالماي قالۋى مۇمكىن ەمەس.

2010 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگىنىڭ رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قۇرىلعان «قازىنالى وڭتۇستىك» عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەنىمىزدە، كونە كوز قاريالاردان سۇراستىرىپ، اۋىزشا-جازباشا حالىق اراسىندا ساقتالىپ قالعان ءتۇرلى ادەبي نۇسقالاردى قانشا جەردەن شۇقشيا زەردەلەسەك تە، تاما تايپاسىنىڭ ارقاعا قاشان كەلگەنى تۋرالى ناقتى دالەلدى-دەرەكتى كەزدەستىرە الماي، سالىمى سۋعا كەتكەندەي بولعان. ارقاعا تامالار ەشقايدان دا كەلمەگەن-اۋ، - دەگەن كۇدىكتى وي سول كەزدەن باستاپ قىلاڭ بەرگەنى راس. بەلگىلى تاريحشىلاردىڭ تامالار تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى سول كۇدىگىمىزدى راسقا شىعارىپ تۇرعانداي.

سونىمەن تامالار ارقاعا قاشان كەلگەن؟ بۇل سۇراققا لەۆشين، ن. اريستوۆ، م. تىنىشباەۆ، ا. حارۋزين جانە س. امانجولوۆتاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ي.ي. تەۆكەلەەۆ، ءا. بوكەيحان، ا. سەيدىمبەك دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ايتارىمىز; قىپشاق تايپاسىمەن تاڭباسى بىردەي، ءبىر كەزدە ورتا ءجۇز قۇرامىندا بولعان تامالار، ارقا جەرىندەگى قاراكەڭگىر، سارىسۋ وزەندەرى بويىن ەجەلدەن مەكەندەگەن قازاقتىڭ كونە تايپالارىنىڭ ءبىرى، - دەگەن توقتامعا كەلەمىز. تۇگەل ءسوزدى  تۇبىرىمەن ايتساق: ارقاعا تامالار ەشقايدان دا كەلگەن جوق. سەبەبى، ارقا جەرى – تامالاردىڭ اتا-مەكەنى. بۇل – عىلىمي نەگىزدە دالەلدەنگەن اقيقات دۇنيە!

نۇرعالي ماحان

Abai.kz