سەنبى, 23 قاراشا 2024
جاڭالىقتار 3478 0 پىكىر 2 تامىز, 2011 ساعات 08:36

كادىرجان ابۋەۆ. حان ابىلاي قادىرى قايتسە ارتادى؟

قوعامدىق قۇبىلىستاردا تاريحي تۇل­­عالاردىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە. بۇل ورايدا نەمىس فيلوسوفى گەگەلدىڭ: «تا­­ريحي تۇلعالاردىڭ ۇلىلىعى ولار­­دىڭ جالعان ەمەس، اسا قاجەت تە ءادىل، ۇلى دۇنيەنى جۇزەگە اسىرا بىلۋىندە» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. سونداي تاريحي تۇل­عالاردىڭ قاتارىندا ابىلاي دا بار.

ابىلاي حان ءىرى تۇلعا. تاريحي تۇل­عالاردى ءبىر-بىرىمەن تەڭدەستىرە بەرۋگە بولمايدى. ايتكەنمەن رەسەي ءۇشىن ءبىرىنشى پەتر نەمەسە گەرمانيا ءۇشىن بيسمارك قانداي بولسا، قازاق ەلى ءۇشىن ابى­لاي دا سونداي الىپتار قاتارىندا. ابىلايدىڭ دارالىعى، قولباسشىلىق تا­­لانتى مەن ساياسي كورەگەندىگى قازاق حال­قىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەن رەسەي، قىتاي يمپەريالارىنىڭ كوز الار­تۋىنا قارسى كۇرەسىنە بايلا­­­نىستى قالىپتاسقان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە كوزگە ءتۇستى. ابىلاي سول قازاق حالقى­نىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە، قى­لىش جۇزىندە تۇرعاندا ەل بىرلىگىن ۇي­ىم­داستىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، انتالاعان جاۋعا تويتارىس بەردى. سول ارقىلى قازاقتىڭ كەلەشەگىنە جول سا­ل­دى. ابىلايدىڭ اتى كوزى تىرىسىندە اڭ­ىز­عا اينالىپ، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى الاش سياقتى جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى.

قوعامدىق قۇبىلىستاردا تاريحي تۇل­­عالاردىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە. بۇل ورايدا نەمىس فيلوسوفى گەگەلدىڭ: «تا­­ريحي تۇلعالاردىڭ ۇلىلىعى ولار­­دىڭ جالعان ەمەس، اسا قاجەت تە ءادىل، ۇلى دۇنيەنى جۇزەگە اسىرا بىلۋىندە» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. سونداي تاريحي تۇل­عالاردىڭ قاتارىندا ابىلاي دا بار.

ابىلاي حان ءىرى تۇلعا. تاريحي تۇل­عالاردى ءبىر-بىرىمەن تەڭدەستىرە بەرۋگە بولمايدى. ايتكەنمەن رەسەي ءۇشىن ءبىرىنشى پەتر نەمەسە گەرمانيا ءۇشىن بيسمارك قانداي بولسا، قازاق ەلى ءۇشىن ابى­لاي دا سونداي الىپتار قاتارىندا. ابىلايدىڭ دارالىعى، قولباسشىلىق تا­­لانتى مەن ساياسي كورەگەندىگى قازاق حال­قىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەن رەسەي، قىتاي يمپەريالارىنىڭ كوز الار­تۋىنا قارسى كۇرەسىنە بايلا­­­نىستى قالىپتاسقان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە كوزگە ءتۇستى. ابىلاي سول قازاق حالقى­نىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە، قى­لىش جۇزىندە تۇرعاندا ەل بىرلىگىن ۇي­ىم­داستىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، انتالاعان جاۋعا تويتارىس بەردى. سول ارقىلى قازاقتىڭ كەلەشەگىنە جول سا­ل­دى. ابىلايدىڭ اتى كوزى تىرىسىندە اڭ­ىز­عا اينالىپ، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى الاش سياقتى جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا XVIII عاسىر ابىلاي ءداۋىرى بولىپ كىرگەنىنە ەندى ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس دەيمىز. XVIII عاسىردىڭ باسى حالقىمىز ءۇشىن قيىن-قىستاۋعا تولى الاساپىران زامانعا اينالعان. «جوڭعارلار، ەدىل قال­ماقتارى، جايىق كازاكتارى جانە باش­قۇرتتار، - دەپ جازادى ش.ءۋالي­حا­نوۆ، - ۇلىستارعا جان-جاقتان ويران سال­دى، مالدارىن ايداپ اكەتىپ، ءتىپتى كوپتەگەن وتباسىن تۇگەلدەي تۇتقىن­دا­دى. وعان قاھارلى قىس، جۇت، اشتىق قوسىلىپ، كوكتەن سىناعانداي، ولاردىڭ اپات جاعدايىن كۇشەيتە ءتۇستى». سول كەزدە قازاق بىرتۇتاستىعىنان ايىرى­لىپ، جەرىن جاۋ تاپتاپ، ءتىپتى ۇلت رەتىندە قۇرىپ كەتۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇر­عان بولاتىن. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەپتەرى بار ەدى. بىرىنشىدەن، قازاق جۇرتى XVIII عاسىردىڭ باسىندا التايدان ەدىلگە دەيىنگى الىپ دالانى قامتيتىن ءبىر­تۇ­تاس ىرگەلى مەملەكەت ەدى. وكىنىشكە وراي، ءاز تاۋكە حان (1680-1716 ج.) دۇنيە سال­عاننان كەيىن ەل حانداردىڭ تاققا تالاسۋ سۇرگىنىنە بايلانىستى الاۋىزدىققا ۇشىرادى.

ەكىنشىدەن، حالقىمىزدىڭ قيىن-قىس­­تاۋ كەشۋ سەبەبى، سول كەزدەگى قازاق ەلى­­نىڭ حالىقارالىق جاعدايىنا بايلا­نىس­تى ەدى. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇلان-عايىر بايلىققا تولى دالاسى ەجەلدەن-اق كور­شىلەس ەلدەردىڭ كوز قۇرتىنا اينالعان. وسىنداي پيعىل تەك رەسەي يمپەريا­سى­نا عانا ءتان ەمەس ەدى. توتەنشە قاۋىپ شى­عىستان دا تۋعان. XVII عاسىردىڭ ەك­ىنشى جارتىسىندا جوڭعار حاندىعى كۇشەيىپ، روسسيانىڭ شىعىس ءسىبىردى باعىندىرۋ ارەكەتىنە قاۋىپ تۋعىزدى. وسىعان بايلانىستى I پەتر جوڭعاردىڭ حانى تسەۆان - رابدانمەن كەلىسىم ايلا­سىن ىزدەپ، وعان كاپيتان ي.ۋنكوۆسكي باستاعان ەلشىلىگىن جىبەردى. ونىڭ باس­تى ماقساتى - تسەۆان-رابداننىڭ نازا­رىن قازاق دالاسىنا اۋدارىپ، ءوزىنىڭ جاڭا جاۋلاپ العان شىعىستاعى جەرىنىڭ قاۋىپ­سىزدىگىن ساقتاپ قالۋ، ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىن السىرەتىپ، كەلەشەكتە وڭاي تورعا ءتۇسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولدى.

ورتالىق ازياداعى ەڭ ءبىر ءىرى اسكەري كۇشكە اينالعان جوڭعار حاندىعى قى­تايدىڭ وزىمەن شەكتەس جەرىنە دە ءجيى جورىق جاسايتىن. بىراق ولارعا قىتاي بوعدىحانى قانسي بىرنەشە رەت ەستە قالارلىقتاي سوققى بەرگەن. مىنە، سول قانسي 1723 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن رەسەي - جوڭعار، جوڭ­عار - قىتاي كەلىسىم شارتتارى جا­سالدى. ەكى يمپەريا دا جوڭعار جەرىنە قاۋىپ تۋعىز­باي­تىنىن مالىمدەگەن. جوڭ­عار حاندىعىن قازاقپەن سوعىسۋعا يتەرمەلەي وتىرىپ، ءار يمپەريا ءوز ماقسا­تىن كوزدەگەن، بىراق ەكى ازۋلىنىڭ ويى: ەكى مەملەكەت تە السىرەيدى جانە ولاردى وڭاي وتار­لىققا اينالدىرۋعا بولادى. مۇنداي قولايلى جاعدايدى جوڭعار حانى تسەۆان-رابدان قالت جىبەرگەن جوق. ول سوعىسقا مۇقيات دايىندالىپ، ال­پىس مىڭ اسكەرىن ورىستاردان ساتىپ العان زەڭبىرەكتەرمەن، باسقا دا قارۋ-جاراق­پەن قامتاماسىز ەتىپ، قازاق جەرىن، ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋعا 1723 جىلى ات­تاندىردى. جوڭعار اسكەرىنە باسشىلىق ەتكەن تسەۆان-رابداننىڭ بالاسى شونا-دوبا قازاق ەلىنە الاكول تۇسىنان كىرە سالا قىرعيداي ءتيدى.

قوجابەرگەن جىراۋ: «ەلىم-اي» داس­تانىندا:

...قىرىلۋ الاكولدەن باستالىپ تۇر،

قازاقتار جاۋ قالماقتان جاسقانىپ تۇر.

ورىستار مەن قىتايعا ارقا سۇيەپ،

يت قالماق سول ەكى ەلدەن كۇش الىپ تۇر، - دەپ بار شىندىقتى ايقارا اش­قان عوي.

XVIII عاسىردىڭ باسىنان ورتا شەنىنە دەيىن جوڭعار اسكەرى بۇكىل ورتالىق ازيانى تىتىرەنتكەن كۇش بولعانى ءسوزسىز. وعان دالەل رەتىندە مىنا وقيعاعا توق­تالىپ كەتەيىك. 1714 جىلى پەتر I پودپولكوۆنيك ي.بۋحگولتسكە «قالماق جەرىنە جو­رىققا شىعۋعا» جارلىق بەردى. سول جار­لىققا سايكەس 4,5 مىڭ اسكەردەن تۇ­را­تىن بۋحگولتس اسكەرى 1716 جىلى، اق­پان ايىندا تسەرەن-دوبا قولباسشىلىق ەتكەن 10 مىڭ ادامنان تۇراتىن جوڭعار اسكەرىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، تالقان­دالادى. يامىشەۆ بەكىنىسى قيراتىلادى، بۋحگولتس وتريادى كوپ شىعىنعا ۇشى­راپ، 700-دەي عانا ادام قۇتىلادى.

جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇشەيۋ سەبەبى، XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇكىمەت باسىندا تسەۆان-رابدان، قالدان-تسەرەن سياقتى مەملەكەت قايراتكەر­لە­رىنىڭ كەلۋىنەن بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولار ءبىر ورتاعا باعىنعان مەملەكەت قۇ­رىپ، تۇراقتى اسكەرگە يە بولدى. 1722 جىلى جوڭعار حاندىعىندا بولىپ قايت­قان رەسەي ەلشىسى ۋنكوۆسكيدىڭ ايتۋ­ىن­شا، ونىڭ تۇراقتى اسكەرىنىڭ سانى 60 مىڭنان استام بولىپتى، ال سوعىس كەزىندە ونى 100 مىڭعا دەيىن جەتكىزە العان.

بۇل حاندىقتىڭ كۇشەيۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن، سول تۇستاعى حالىقارالىق جاع­دايدىڭ قولايلى بولۋىنان ىزدەگەن ءجون. جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق جەرىنە جورىق جاساي وتىرىپ، جوڭعارلار رەسەي مەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ قول­داۋىن تاپتى، ولارمەن بەيبىت كەلىسىم شارت جاساستى. الايدا، قازاق ەلىنىڭ «اق­تابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراۋى ونىڭ سول تۇستاعى ىشكى جاعدايىمەن دە بايلانىستى ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قازاق حاندىعى زور ساياسي جانە ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىرادى.

سول ءبىر قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا حالىق ەسىن جيىپ، باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ۇلت نامىسىن، اتا جۇرتىن قورعاۋ ءۇشىن ازاتتىق كۇرەسكە شىقتى. ەرجۇرەك قا­بان­باي، بوگەنباي، جانىبەك، ساڭىراق، تاي­لاق، قاناي، مالايسارى سىندى با­تىر­لاردىڭ جاساقتارى باسقىنشىلار­دىڭ كىشىگىرىم توپتارىن تالقاندادى. الايدا، ەندىگى باستى ماسەلە سول جا­ساق­تاردىڭ باسىن قۇراپ، ەلدى جاۋدان مۇلدە ازات ەتۋ بولدى. سونداي ىزگى ماقساتپەن جينالعان «ۇلى جيىن» 1726 جىلى تۇركىستان قالا­سى­نىڭ وڭتۇستىك شىعى­سىنداعى ورداباسى دەگەن جەردە وتكەن. وعان ۇيىتقى بول­عاندار: تولە، قازىبەك، ايتەكە سىندى بيلەر ەدى. كەڭەسكە قا­تى­سۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولات، ءابىل­قاي­ىر، سامەكە، باراق، ابىلمامبەت حاندار مەن سۇل­تان­دار، جوعارىدا اتى اتالعان باتىرلار، باسقا دا ەل باسىلارى ءجۇردى. جيىلىس­تا ازاتتىق كۇرەستىڭ جوباسى بەل­گىلەنىپ، بۇكىل قازاق قوسىنىنىڭ قول­باسشىسى ەتىپ ابىلقايىر حاندى تاعاي­ىنداعان. بۇل جيىننىڭ ۇلى دەپ اتالۋى ول ەلدىڭ باسىن قوسۋعا جول اشتى، جاۋعا قارسى اق تۋ كوتەردى. بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس ءبۇ­كىل ەلدى قامتىدى. ۇلى وتان سوعى­سى­نا اينالدى. كەشىكپەي قازاق جاساق­تارى 1727 جىلى بۇلانتى وزەنىنىڭ جا­عاسىندا بولعان ءىرى شايقاستا العاشقى جەڭىسكە جەتتى. بۇل جەڭىس قازاق ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق كۇرەستەگى جىگەرىنە جىگەر قوستى.

ابىلايدىڭ جۇلدىزى جانىپ، اسقان ەرلىك كورسەتكەنى قازاق جاساقتارى ءۇشىن جەڭىسپەن اياقتالعان 1730 جىلى ول بال­قاش كولىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا يت­ىش­پەس كولىنىڭ جاعاسىندا، قاندى شاي­قاس دەپ توپشىلاۋعا بولادى. وعان ءدا­لەل رەتىندە بۇقار جىراۋدىڭ «اي، ابى­لاي، ابىلاي» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە:

«اي، ابىلاي ، ابىلاي...

سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ،

التىن تۇعىر ۇستىندە

اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ.

داۋلەت قۇسى قوندى باسىڭا،

قىدىر كەلدى قاسىڭا»، - دەمەيتىن بە ەدى.

سول سەكىلدى ابىلايدىڭ اتى جي­ىر­ما جاسقا كەلگەندە شىققانىن ۇمبەتەي جىراۋ دا:

«ەي، ابىلاي، ابىلاي،

جيىرما جاسىڭ تولعاندا،

قالماقپەن سوعىس بولعاندا

العاشقى باقتى تاپقاندا،

شارىشتىڭ باسىن قاققاندا ،

قانجىعاڭا باس بايلاپ،

جاۋ قاشتى دەپ ايقايلاپ،

ابىلايلاپ شاپقاندا... - دەپ راس­تا­مايتىن با ەدى.

قالماقپەن بولعان تالاي شايقاسقا قاتىسقانى، شارىشتاي ءداۋ پەرىسىنىڭ باسىن وتكىر سەمسەرمەن دومالاتىپ ءتۇ­سىر­گەنى ەسەنباي اقىننىڭ «ابىلاي حان» اتتى قيسسا-داستانىندا دا سۋرەتتەپ ەدى. وكىنىشكە وراي، قازاق جا­ساق­تارى اڭىراقايدا قالماقتى ويسىراتا جەڭگەنىمەن، حاندار اراسىنداعى باقتا­لاس­تىقتىڭ كەسىرىنەن، جەڭىستىڭ ءناتي­جە­سىن پايدالانا الماي قالدى.

ول تۇستاعى، ودان كەيىنگى كەزەڭدەر­دەگى اڭگىمە تۋرالى ايتساق، ماقالا جەلىسى ۇزارىپ كەتەتىنى بەلگىلى. ابىلاي­دىڭ رەس­مي تۇردە بۇكىل قازاق حانى بو­لىپ سايلانۋى 1771 جىلى ەكەنى كۇمان تۋ­عىز­بايتىن ءجايت. وعان دەيىن ول قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جاپان دالادا جولبارىستاي جور­تىپ، تالاي شايقاستارعا قاتىناسىپ، با­تىرلىعىمەن ابىرويعا بولەنەدى. قازاق اسكەرلەرىنە تىكەلەي قولباسشىلىق ەتتى. حالقىنىڭ جاعدايىن كوتەرۋگە بار مۇمكىنشىلىكتى سالدى. ءسويتىپ، قولداۋعا يە بولادى. ابىلاي - ءوزىنىڭ حاندىق مەم­لەكەتىن باسقارۋدا قاتاڭ ءتارتىپ ور­ناتۋمەن بىرگە، ەلىن، جۇرتىن ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا باستاعان ادام.

ابىلاي تاقىرىبىنا ارنالعان ەڭ­بەك­تەردە پىكىرتالاس تۋعىزىپ جۇرگەن ءما­سەلە، ونىڭ 1741 جىلى قالماق تۇت­قى­نىنا ءتۇسۋ جايى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، قاپىلىستا قولعا تۇسكەن دەسە، ەندى ءبىر عالىمدار ابىلاي ەكى ءجۇز اسكەردەن تۇراتىن شولۋ وت­ريا­دىن باسقارىپ كەلە جاتىپ، جاۋدىڭ نەگىزگى اسكەرلەرى تۇرعان جەرگە تاپ بو­لا­دى. از عانا قازاق توبىن مىڭداعان وي­رات اسكەرى قورشاپ الىپ تالقاندايدى-مىس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى ەكى پىكىر­دىڭ سوڭعىسى شىندىققا جاناساتىن سياقتى. ويتكەنى، وتىز مىڭنان اسىپ تۇسەتىن جوڭعار اسكەرى قالدان-تسەرەن­نىڭ ەڭ ءبىر قاھارلى نويانى سىپتاننىڭ باستاۋىمەن قازاق جەرىنە شابۋىلى تۇت­قيىلدان، كۇتپەگەن مەزگىلدە باستال­عان عوي. قازاق جەرىندە ايتارلىقتاي قارسىلاستىق كۇش كەزدەستىرمەگەن قال­ماق اسكەرى از ۋاقىتتا شىدەرتى وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ جەتەدى. ءدال وسى ساتتە ابىلاي اسقان ەرلىك كورسەتىپ، قالماق­تار­عا قارسى «ەكى ءجۇز ادامنان تۇراتىن شاعىن قولمەن شابۋىل جاسادى». بۇل ءجو­نىندە يامىشەۆ بەكىنىسىنىڭ كومەن­دان­تى ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ كەڭەسىنە 1741 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا جىبەرگەن ءما­لىم­دەمەسىندە جازىلعان. ءارى قاراي سول قۇجاتتا: «قالماقتار ولاردى (قازاق ءاس­كە­رىن - ك. ءا.) تالقانداپ، سۇلتان ابى­لايدىڭ ءوزىن قولعا ءتۇسىردى» دەلىنگەن.

ال ەندى ابىلايدىڭ قالماق تۇتقى­نى­نان 1743 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قۇت­قارىلۋىنا كەلسەك، تاريحي با­سى­لىم­داردا ونى ءبىراۋىزدان رەسەي وكى­مەتىنىڭ ءىس-ارەكەتىمەن بايلانىستى­را­دى. وعان تىلگە تيەك ەتىپ جوڭعار حان­دىعىنا ورىنبوردان جىبەرىلگەن مايور ميللەر باسقارعان ەلشىلىكتى اتايدى.

وسى ورايدا ءبىزدىڭ ايتارىمىز، ابى­لايدى قالداننىڭ امان قال­دى­رۋى­نىڭ نەگىزىندە جوڭعار حاندىعىنىڭ 1740 جىلدارداعى سىرتقى جانە ىشكى جاعدايى جاتسا كەرەك. ابىلاي حاننىڭ ومىرىندەگى وسىنداي درامالىق جاع­داي­عا بايلانىستى تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت مىناۋ. ول تۇتقىندا ەكى جىلداي ۋاقىت جۇرسە دە ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتپاي، جوعارى ۇستاۋى، تاپقىر­لىعى مەن باتىلدىعى قالماقتى ءتانتى ەتكەن. ول جونىندە جوڭعار ەلشىلەرى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەندە ابىلايدىڭ گالدان-ءچيريندى ولتىرگەن كەزدە قول­عا تۇسكە­نىن، الايدا ونىڭ قۇرمەت پەن قوشە­مەت­تەن كەندە ەمەستىگىن ايتادى.

1743 جىلدىڭ كۇزىندە ابىلمامبەت حاننىڭ ورداسىنا بارىپ قايتقان ور­ىنبور كوميسسياسىنىڭ وكىلدەرى يۆان لاپين مەن مانسۇر اسانوۆ وسى ساپار جونىندەگى مالىمدەمەسىندە بىلاي دەگەن: «ون، ابلاي، وتپۋششەن زيۋنگارامي س ۆەليكيمي ناگرادامي، ا يمەننو: ەمۋ دانا پالاتكا، شيتايا زولوتوم شۋبا، كرىتايا پارچويۋ زولوتويۋ، پالاتكا جەلەزنايا سكلاد­­­نايا، پانتسىر ي پروچەە». ابىلاي­مەن ءبىر­گە تۇتقىندا وتىز بەس ادام، ونىڭ ىشىندە جولبارىس سۇلتان دا بار بولعان.

ابىلاي ءۇشىن جوڭعار تۇتقىنىندا بول­عان جىلدار ءىز-ءتۇسسىز كەتكەن جوق. ول وي­رات ءتىلىن، جازۋىن ۇيرەنىپ ىشكى جاع­دا­يى­مەن مۇقيات تانىسىپ قايتقان. ابى­­لاي داۋاتسي، ءامىرسانا دەگەن نوياندارمەن ءتىل تا­بىسا العان. مۇنىڭ ءبارىن كەيىن ءوز سايا­سا­تىندا مەيلىنشە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى.

1745 جىلى قالدان-تسەرەن قايتىس بول­عاننان كەيىن نوياندار اراسىندا تاق­قا تالاستىق ورىستەدى. دەگەنمەن جوڭعار حاندىعىنا يە بولعان لاما دورجي قا­زاق ەلىنە شاپقىنشىلىقتى قايتا ءور­بىتتى. بىراق ول پيعىلى ىسكە اسپادى. قا­بانباي مەن بوگەنباي باستاعان ابىلاي اسكەرى ولاردىڭ ويرانىن شىعاردى. سو­نىڭ ناتيجەسىندە كەزىندە كالماقتار­دىڭ قول استىنا ءوتىپ كەتكەن جەتىسۋ مەن تارباعاتايداعى قازاق قونىستارى قاي­تارىلدى. ۇمبەتاي جىراۋ «بوگەنباي ولىمىنە» دەگەن تولعاۋىندا ونى تاماشا سيپاتتايدى. لاما ءدورجيدىڭ قازاق ەلىنە قارسى قاندى جورىقتارى ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ونىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىنا قارسى نارازىلىق ءور­بىدى. الايدا، قونتايجىنى تاقتان قۇ­لا­تۋ ماق­ساتىمەن جاسالعان 1752 جىلعى ءبۇ­لىك ساتسىزدىككە ۇشىرادى. بۇلىكتى باس­قارعان نوياندار داۋاتسي مەن ءامىر­سانا ەلىنەن قاشىپ، ابىلايدى پانا­لا­دى. ەندى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قا­تى­ناس قايتادان شيەلەنىسە ءتۇستى. جوڭعار بيلەۋشىسى ابىلايدان داۋاتسي مەن ءامىر­سانانى دەرەۋ قايتارۋدى تالاپ ەتتى.

1752 جىلدىڭ كۇزىندە ابىلاي ۇلى­تاۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرىن جيىپ، كەڭەس اشتى. ءبىراز ەل باسىلارى، ونىڭ ىشىندە ابىلمامبەت حان دا كونتايجىنىڭ قا­ھا­رىنان سەسكەنىپ، قاشقىنداردى ۇستاپ بەرۋدى ۇسىندى. الايدا كەڭەسكە قاتى­سۋ­شىلاردڭ باسىم كوپشىلىگى ابىلاي­دى قولداپ، داۋاتسي مەن ءامىرسانانى بەرمەيىك دەپ شەشىم قابىلدادى. 1753 جىل­دىڭ باسىندا ابىلاي لاما دور­جيدىڭ اسكەري جورىعىن كۇتىپ وتىر­ماي، ءوزى قالىڭ قولدى باستاپ، قالماق جەرىنە ەندى. ساياسي داعدارىسقا ۇشى­را­عان جوڭعار حاندىعىنىڭ بيلەۋشى تا­بى­نىڭ ۇلكەن ءبىر توبى بىرىگىپ، قونتاي­جى لاما ءدورجيدى ءولتىرىپ، ونىڭ تاعى­نا ءداۋاتسيدى وتىر­عىز­دى. مىنە، ەندى جوڭعار حاندىعىنىڭ ىشكى دە، سىرتقى دا جاعدايى تۇيىققا تىرەلدى، السىرەدى. سونى پايدالانىپ قالماق ەلىن بيلەۋشىلەردەن كەك الۋعا اقىلى ارتىق ابىلاي بارعان جوق، قىرىپ-جويىپ شاپ­قان جوق. بۇل ونىڭ اسقان ادامگەرشىلىك، پاراسات يەسى ەكەنىن كورسەتتى.

الايدا، تسين يمپەرياسى جوڭعار حان­دىعىنىڭ داعدارىسقا ۇشىراعانىن قىراعىلىقپەن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان ەدى. بۇل ءساتتى قالت جىبەرمەگەن ولار جوڭ­عار مەملەكەتىن تۇبەگەيلى جويۋدى ۇي­عار­دى. وعان قاجەت سىلتاۋ دا تابىلا قويدى. كەزەكتى حانعا قارسى بۇلىك ءسات­سىزدىككە ۇشىراعان سوڭ ونى باسقارعان ءامىرسانا تاعى دا ەلىنەن قاشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق بۇل جولى ول ابىلايدى پا­نالاعان جوك، حاندىق بيلىكتى باسقا ەلدىڭ كومەگىمەن الماق بو­لىپ، پەكيننىڭ قار­ماعىنا ءىلىندى. ون­دا­عى ويى تسين اسكەري كۇشىن پايدالانىپ، ءداۋاتسيدى قۇلاتۋ، ءسويتىپ ەل بيلىگىنە يە بولۋ بولاتىن.

قىتاي يمپەراتورى حۋن ءليدىڭ كوك­تەن تىلەگەنىن جەردەن بەرىپ، ول ءامىر­سا­نانى قۇشاق جايا قارسى الدى. سەبەبى، تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولا جاۋلاپ الۋدىڭ كۇنى تۋدى دەپ دايىن وتىرعان ەدى. ەندى داۋاتسيگە قار­سى سوعىس دەگەن بۇركەۋشىلىكپەن ساياسا­تىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. قىتاي اسكەرى جوڭعار جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، قى­رىپ-جويا باستايدى. داۋاتسي ۇزاماي قول­عا تۇسەدى، پەكينگە جىبەرىلەدى. بىراق قى­تاي اسكەرى جوڭعار جەرىنەن كەتۋگە اسىقپايدى. ولار شەپتەر سالىپ، وي­رات­تاردى باعىندىرۋدى جۇرگىزە باستا­دى. ءوز قاتەلىگىن تۇسىنگەن ءامىرسانا 1755 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قىتاي باس­قىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكە كىرىستى.

قىتاي يمپەرياسى مەن قازاق ەلىنىڭ اراسىندا قالقان بولىپ تۇرعان جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلۋى نەگە اكەلىپ سو­عا­تىنىن ابىلاي جاقسى تۇسىنگەن. سون­دىقتان دا ول قالماق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن قولدادى. سول كومەككە سۇيەنە وتىرىپ ءامىرسانا ەلىن ازات ەتىپ، ءوز بيلىگىن جوڭعار جەرىندە جۇرگىزدى. بىراق ول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپ قىر­عىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ەل شىعى­نى­نىڭ ەسەسىن تولتىرىپ ۇلگەرمەدى. ءاۋىزبىر­لىك­كە ۇيىتا المادى. جاۋ جاي­را­عان­مەن باق­تا­لاستىق قايتا باستالدى. سو­نىڭ سال­دا­رىنان 1756-1757 جىل­دار­دا­عى تسين يمپەرياسىنىڭ اسكەري شاپ­قىن­شىلىعى ولار ءۇشىن جەڭىسپەن اياق­تا­لىپ، جوڭعار مەملەكەتى تۇبەگەيلى قۇرىدى.

جوڭعار حاندىعىنىڭ دەربەستىلىگى جوي­ىلعاننان كەيىن قىتاي يمپەراتورى تسيان-لۋننىڭ اسكەرى شىعىس تۇركىس­تان­دى باسىپ الىپ، وزىنە قاراتتى. وسى كەزدە قازاقستانىڭ جاعدايى ءبىرشاما قيىن­دا­دى. ەكى يمپەريانىڭ قىسپاعىنا ءتۇستى. رە­سەي بولسا ەۋروپاداعى جەتى­ جىل­دىق سو­عىسپەن الەك ەدى. قىتاي شاپ­قىن­شى­لى­عىنا قارسى مۇرشاسى جوق­تىقتان ءىس-قي­مىلى تەك ديپلو­ماتيا­لىق ارەكەتتەرمەن عانا شەكتەلدى. بۇل ابىلايدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى بول­عاننان كەيىنگى ومىرىندەگى ەڭ جاۋاپتى كەزەڭ ەدى. تسين يمپەرياسى جوڭعار جەرىن، شىعىس تۇركىستاندى با­سىپ العان­نان كەيىن قازاقتى دا سولاي جاۋلاماق نيەتپەن تالاي شاپقىنشىلىق جاسادى. جەڭىسكە جەتكەن تۇستارى دا، قاتتى تاياق جەگەن كەزدەرى دە بولدى. ءاسى­رەسە جوڭ­عار قاقپاسىندا، تالقى ءوڭىرىن­دە بولعان قاندى شايقاستا ابىلاي تىكەلەي قول­باسشىلىق ەتكەن قازاق اسكەرى ءشۇرشىت­تەردى ويسىراتا جەڭگەن. ابىلاي­دى وڭ­اي­لىقپەن جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ولار باسقا ساياساتقا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ابىلايدى الداپ-سۋلاپ ءوز ىقپا­لى­نا كوندىرۋگە تىرىسادى. سىي-سياپات­تار جاسايدى، بودان بولۋ­ىن تالاپ ەتەدى. ورىنبور گۋبەرناتورى سىرتقى ىستەر ال­قا­سىنا 1758 جىلدىڭ 29 قاڭتا­رىن­دا جاز­عان مالىمدەمەسىندە: «بوگدى­حان ابىلاي سولتانا سىنوم نا­زىۆاەت ي پروچيە لەستي ۋپوترەبلياەت» دەپ ءوزىنىڭ ابىرجيتىنىن بىلدىرگەن. قىتايمەن ۇزاق­قا سوزىلعان سوعىسقا كيلىگىپ، تۇبە­گەي­لى جەڭىسكە جەتۋ-جەتپەسى ەكىتالاي جانە ونىڭ سالدا­رى­نان ەلدىڭ جۇدەپ-ءال­سىرەۋى ءسوزسىز ەكەنىن ابىلاي جاقسى ءتۇ­سىنگەن. ال ونداي جاع­داي تۋ­عان كۇندە رەسەي پاتشالىعى سايا­ساتى­نىڭ قۇربانىنا اينالۋ ىقتيمال­دى­عى­مەن سا­ناس­پاۋعا بول­ماعان. وسىن­داي جاع­داي­لاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، ابى­لاي تسين سارايىمەن 1757 جىلدان باستاپ كەلىس­سوز جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. ابى­لايدىڭ بۇل ساياساتى ەل باسشىلارىنىڭ القا كەڭە­سىندە ءبىراۋىز­دان قولداۋ تاپقان.

جىلما-جىل الماستىرىلىپ وتىر­عان ابىلاي ەلشىلەرى پەكينگە بارىپ، كەرىسىنشە قىتاي ەلشىلەرى كوكشەتاۋعا كەلىپ، بىرنەشە شارتتارعا قول قويىسقان.

قىتايمەن بەيبىت قارىم-قاتىناستى وربىتە وتىرىپ، ابىلاي رەسەيمەن دە قالىپتاسقان ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتىناستى ۇزبەگەن. رەسەي پاتشالىعى بولسا قازاقستاندا ءوز ساياساتىن ابى­لاي­دىڭ قولداۋىنسىز ىسكە اسىرا الماي­تىنىن مويىنداعان. ماسەلەن، قازاق ەلىنىڭ جاي-جاپسارىن قىراعىلىقپەن باقىلاپ وتىرعان ورىنبور اكىم­شى­لى­گى­نىڭ شەنەۋنىكتەرى گەنەرال-مايور ا.تەۆكەلەۆ پەن پ.رىچكوۆتىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا 1759 جىلدىڭ 22 قاڭتارىن­داعى: «بۇل كۇندەرى ابىلاي بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ باس بيلەۋشىسى رەتىندە تانىلا­دى، ال سونىمەن قاتار، ونىڭ ەڭ بىلىكتى دە بىلگىر ەكەنىن جانە قىتايلىقتارمەن قاتىناس جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ابىلايدى مەيلىنشە ىشكە تارتۋ كەرەك. الايدا، سول جەردىڭ حالقى ءبىزدىڭ نۇس­قاۋىمىزسىز حان سايلاپ جىبەرگەنىن بىلمەي دە قالۋىمىز مۇمكىن، ويتكەنى قازىردىڭ وزىندە ءار جەردە ابىلايدى حان اتاپ ءجۇر»، دەپ مالىمدەمە جىبەرگەن.

ابىلايدىڭ ءوز ەركىمەن ەلىنىڭ بىرلىگىن، دەربەستىگىن ساقتاۋدان تايىنباي­تى­نى­نا كوزى جەتكەن رەسەي وكىمەتى ونى قايت­سە دە ءوز ىقپالىنا كوندىرۋ شارا­لا­رىن قاراستىرادى. «ابىلايدىڭ بۇل قىلىعىنا، - دەپ جازادى. ا. لەۆشين، - ىزا بولعان رەسەي ۇكىمەتى وعان اقى تولەۋدى توقتاتىپ، ونى كەمسىتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ءبىر سۇلتاندى كوتەرمەلەپ، وعان قارسى قويۋدى ۇيعارعان. ونىمەن قوي­ماي، ابىلايدى تۇتقىنداپ، ىشكى ءبىر گۋ­بەرنياسىنا جەر اۋدارۋدى دا ويلاس­تىر­عان. بىراق ءدال وسى ساتتە ول اسكەرىن جيىپ، بۋرۋتتارمەن سوعىسىپ، ولاردى جەڭىپ، ءبىتىم جاسادى. وسىدان سوڭ، ءتۇر­كىستان ماڭىندا قالىپ، بالاسى عاديل­دىڭ ء(ادىلدىڭ - ك.ءا.) سۇراۋىمەن تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىنا قالا سالعىزدى».

ابدەن امالى تاۋسىلعان سوڭ پاتشا ۇكىمەتى ابىلاي حان ورداسىنا ادەيىلەپ ەلشى جىبەرەدى. حان ورداسىندا بولىپ قايتقان كاپيتان گ. لينگرەين ءوزىنىڭ سا­پارى جونىندە ەسەپ بەرگەندە ابىلاي­دىڭ تۇركىستاندا تۇراتىنىن ايتا كەلىپ، ەندى ول رەسەي شەكاراسىنا جاقىن­داپ كوشىپ كەلمەيتىنىن جازادى. رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىندا ابىلاي بەيبىت، تاتۋ كورشىلەستىك جاعدايدا ءومىر ءسۇ­رۋ قاجەتتىگىن ەسكە الا وتىرىپ، تاعى دا رەسمي تۇردە ءوزىن ونىڭ بودانى ەكەنىن مويىنداعانىمەن ءىس جۇزىندە ءوز ەلىنىڭ دەربەستىگىنە داق سالعان جوق، بەدەلىن تۇسىرمەدى. ابىلايدى ءوز ىقپالىنا كون­دىرە الماعان پاتشا وكىمەتى ەندى قازاق ەلىن وتارلاۋدىڭ باسقا جولدارىن قا­راستىردى. ونىڭ ءبىرى - قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىنا قالاشىقتار، بەكىنىستەر سا­لۋ، ولاردى كەلىمسەكتەرمەن، اسىرەسە كازاكتارمەن تولتىرۋ ەدى. بۇل جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن قيىن جاعداي قالىپ­تاس­تىر­دى. ول جايىقتىڭ، ەرتىستىڭ، تاعى باسقا وزەندەردىڭ جاعاسىنا قازاقتار­دىڭ مال جايۋىنا تىيىم سالۋ جونىندەگى پاتشا وكىمەتىنىڭ جارلىقتارى ەدى. بۇل شەشىم ابىلايدىڭ نارازىلىعىن تۋ­دىر­دى. بىراق ول رەسەيمەن ءۇزىلدى-كەسىل­دى قاتى­ناستى توقتاتۋعا، جاعدايدى شيەلەنىستىرۋگە بارمادى، ماسەلەنى ديپلوماتيا تۇرعىسىنان شەشۋدى ويلاستىردى.

ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولا تۇ­رىپ، ءوز بيلىگىن بۇكىل ەلىنە جۇرگىزدى. كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلان­عان­نان سوڭ قازاق مەملەكەتتىگىن نى­عاي­تۋ جولىندا ايانباي ناتيجەلى قىزمەت اتقاردى. شەت مەملەكەتتەر ونىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاق ەلىمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىس جاساپ، بەيبىت ءومىر ءسۇردى. ابىلاي، اسىرەسە ءسىبىر قالالارىمەن ساۋدا-ساتتىقتى دامى­تۋ­عا ەرەكشە ءمان بەردى. مىسالى، 1740 جىلى ورىنبوردا رەسەي بوداندىعىن مويىنداۋ شارتىنا قول قويۋ ساپارىندا قازاق-ورىس ساۋدا-ساتتىق قاتىناسىن تەك ورىنبور جارمەڭكەسىمەن شەكتەمەي، ءسىبىردىڭ باسقا دا قالالارىندا ءجۇر­گىزۋ قاجەت ەكەندىگى تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بۇل ۇسىنىس ورىس پاتشالى­عى­نىڭ ويىنان شىقتى. ويتكەنى، ول ورتا جۇزدە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ىق­پا­لىن كۇشەيتۋدى كوزدەگەن-ءدى. كوپ ۇزا­ماي ورسكىدە، ترويتسكىدە، يامىشەۆ بەكىنىسىندە جارمەڭكەلەر اشىلىپ، ساۋدا-ساتتىق ەكى ەلدىڭ اراسىندا ءوربىدى. ول ءوز حالقىن ورىستاردان ەگىنشىلىكتى، بالىق اۋلاۋ ءتاسىلىن ۇيرەنۋگە شاقىردى.

ابىلاي قازاق حالقى ءۇشىن ءبىر مەزگىلدە ەكى الىپ يمپەريامەن قارىم-قا­تى­ناس جۇرگىزدى. ونى ءتيىمدى پايدالان­دى. رەسەي پاتشالىعىنان قىسپاق كور­سە، قىتاي بوع­دىحانىنا قاراي ىعىسىپ، كەرىسىنشە تسين يمپەرياسىنان قىسىم كورسە، پاتشا ۇكىمەتىمەن جاقىنداسا ءتۇس­كەن. ءسويتىپ، بيلىك تىزگىنىن ەشكىمگە ۇستاتپاي، ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى سايا­ساتىن دەربەس ءجۇر­گىزە الدى. ونى ا. لەۆشين راستاي وتى­رىپ، بىلاي دەيدى: «ءوزىنىڭ كۇشىنە سۇيە­نىپ، قاجەتىنە قا­راي ءوزىن بىرەسە رەسەيدىڭ، بىرەسە قى­تاي­دىڭ بودانى ەكەنىن موي­ىن­داي وتى­رىپ، بىراق شىن مانىندە مۇلدە تاۋەلسىز بيلەۋشى بولدى». مۇنداي ءىس تەك تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ قولىنان كەلەر ەدى. قازاقستاننىڭ ابىلاي زامانىندا «ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەل» بولعانىن شو­قان ءۋاليحانوۆ تا راستايدى. ال شىعىس­تا­نۋ­شى عالىم ۆ.بارتولدتىڭ ايتۋىن­شا: «XVIII عاسىردا قىرعىزدار (قازاق­تار) ورىس ۇكىمەتىنىڭ قويعان تالاپتا­رىن وزىنە ءتيىمدى بولسا عانا ورىنداپ وتىر­عان». مۇنداي ساياسات تاۋەلدى بيلەۋشىنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى ايتپاسا دا ءمالىم.

ءيا، ابىلايدى ەلىمىزدىڭ يگى جاقسى­لا­رى قولداماسا، ونىڭ اتى شىعار ما ەدى، شىقپاس پا ەدى؟! ابىلايدىڭ اقىل­گوي­لىگى سول ەمەس پە، ول اقسۇيەك سۇلتان­دارعا ەمەس، قالىڭ قازاق جۇرتشى­لى­عى­نا، حال­قىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى بول­عان بۇقار، ۇمبەتەي، اقتامبەردى جى­راۋ­لارعا، قاز­داۋىستى قازىبەك بيگە، تولە بيگە، ءاي­تەكە بيگە قابانباي، ءبو­گەنباي، ناۋرىز­باي، سىرىمبەت، مالاي­سا­رى، بايان سياق­تى باسقا دا قاھارمان باتىرلارعا سۇيەندى.

ابىلايدى ءوز زامانى، ءوز ورتاسى تۋ­دىرعان، سول سەبەپتى دە ءوزى شىققان بيلەۋ­شى تاپ مۇددەسىن قولداۋى زاڭدى، ءويت­كەنى ول سول ورتادا تاربيەلەندى. ودان باسقاشا ويلاۋدى تالاپ ەتىپ، ون­ىڭ ءدۇ­نيە­گە دەگەن كوزقاراسىنا سىني تۇردە تال­داۋ جاساۋ ارتىق بولادى. قاي­تا، تاريحي كەزەڭدە ءبۇتىن قازاق جۇر­تىنىڭ مۇددەسىن تۇتاستىرىپ، حالىقتى سول ماق­­ساتقا جۇمىلدىرا بىلگەندىگى ابى­لاي­دىڭ ۇلىلىعىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىز.

ابىلايدىڭ العا ۇستاعان ساياساتى، ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن بىرلىگى، مەملەكەتتىگى مەن تاۋەل­سىز­دىگى ەدى. سول ۇلتتىق مۇددەنىڭ ورىندا­لۋى­نا ەندى قول جەتتى.

ءيا، ابىلايدىڭ جەتسەم دەگەن كۇنى وسى ەدى. ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ بوس­تاندىعى مەن بىرلىگى، مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ەدى. سول ۇلتتىق مۇددەنىڭ ورىندالعانىنا بيىل 20 جىل بولادى.

ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى قاي كەزدە اتالۋى ءتيىس دەگەن ماسەلە ءتو­ڭى­رە­گىندە ارقيلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇل ماسەلە تۇپكىلىكتى عىلىمي شەشىمىن تابادى دەپ سەنەمىز. ول قاي جىلى اتال­عاندا دا تومەندەگىدەي ۇسىنىس­تا­رىم­دى ايتا كەتسەم دەيمىن. ەگەر ورىن­دال­سا، نۇر ۇستىنە نۇر بولارى حاق.

بىرىنشىدەن، ابىلاي اتىنا بايل­ا­نىس­تى پىكىرتالاستارعا تۇبەگەيلى نۇكتە قويۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى مۇراعات قۇجات­تا­رىن زەرتتەۋدى قولعا الىپ، ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزەتىن كوميسسيا جاساقتالسا; ەكىنشىدەن، ابىلاي حان اتىنداعى جوعا­رى دارە­جە­لى وردەن بەلگىلەنسە; ءۇشىنشى­دەن، ابى­لاي­دىڭ ورداسى تىگىلگەن بۋرا­باي­دا­عى ششۋچە قالاسىنا ابىلاي حان اتى بەرىلسە; تورتىنشىدەن، ابىلاي حانعا ار­نال­­عان حالىقارالىق دارەجەدەگى عى­لى­مي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزسە دە­­گەن بايلاممەن ءسوز اياعىن تۇيسەم دەيمىن.

كادىرجان ابۋەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

http://www.egemen.kz/309823.html

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

سىني-ەسسە

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

اباي ماۋقاراۇلى 1465
بىلگەنگە مارجان

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

ءالىمجان ءاشىمۇلى 3236
ءبىرتۋار

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

باعدات اقىلبەكوۆ 5371