لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىن جۇزەگە اسىرۋدا «ەملە-ەرەجەمەن» قاتار ساۋاتتى جازۋعا جانە دۇرىس سويلەۋگە نەگىزدەيتىن ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق سوزدىكتەر مەن انىقتاعىشتاردىڭ ءرولى ۇلكەن. وسى ورايدا قازاق ءتىل بىلىمىندە بىرىككەن سوزدەرمەن قاتار كىرىككەن سوزدەر دە ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.  عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە: «كىرىككەن سوزدەر – قۇرامىنداعى سىڭارلارى دىبىستىق قۇرامىن تولىق ساقتاماي نەمەسە ءتۇرلى دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن ماعىنا جاعىنان عانا ەمەس دىبىستىق قۇرامى جاعىنان دا كىرىگىپ، ىقشامدالىپ، ءبىرتۇتاس سوزگە اينالعان سوزدەر» دەگەن انىقتاما بەرەدى. وعان مىسال رەتىندە: اكەل (الىپ+كەل), اپەر (الىپ+بەر), اكەت (الىپ+كەت), بيىل (بۇل+جىل), بۇگىن (بۇل+كۇن), سارەسى (ساحار+اسى), اعايىن (اعا+ىنى), قارلىعاش (قارا الا قۇس), بىلەزىك (بىلەك+جۇزىك), سەكسەن (سەگىز+ون), توقسان (توعىز+ون), بەلبەۋ (بەل+باۋ), قايتىپ (قالاي+ەتىپ), تۇرەگەل (تۇرا كەل), بەلۋاردان (بەل+بۋاردان), ەندىگارى (ەندىگىدەن+ارى), اشۋداس (اششى+تاس), ءسويتىپ (سولاي+ەتىپ), ءويتىپ (ولاي+ەتىپ), بىردەمە (بىر+نەمە), بىرەسە (بىر+ەرسە), قولعانات (قول+كانات), قولعاپ (قول + قاپ), اپار (الىپ +بار), تۇرەگەل (تۇرىپ+كەل), جازدىگۇنى (جازدىڭ كۇنى), كۇزدىگۇنى (كۇزدىڭ كۇنى), قوناقاسى (قوناقتىڭ اسى), ورىنباسار (ورنىن باسار), ومىرزاق ء(ومىرى ۇزاق), ءسويتىپ (سولاي ەتىپ), انەۋگۇنى (الدىڭعى+كۇنى)ت.ب.جاتادى. مۇنداي كىرىككەن سوزدەر ءتۇبىر مەن قوسىمشا اراسىندا كىرىگىپ، تىلىمىزدە قالىپتاسقان بولاتىن. الايدا ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءسوز اراسى دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ء(سوز ارالىعىنداعى دىبىستاردىڭ ءتۇسىرىلۋى نەمەسە ساقتالۋى) كىرىككەن سوزدەر دە بار. مۇنداي سوزدەردىڭ جازىلۋىندا ءبىرشاما ماسەلەلەر بار. ياعني تىلىمىزدە كەزدەسەتىن كىرىككەن سوزدەردى جۇيەلەپ ورفوگرافيالىق سوزدىكتە بەرۋىمىز قاجەت.

وسى ورايدا ورفوگرافيالىق سوزدىك جاساۋ كەزىندە قازاق تىلىندەگى كىرىككەن سوزدەردى قالاي بەرەمىز دەيتىن سۇراق تۋىندايتىنى بەلگىلى. ويتكەنى كيريل گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءار جىلداردا شىققان (1988, 2005, 2007, 2013) «ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە» كىرىككەن سوزدەر ءارتۇرلى جازىلىپ ءجۇر. ايتالىق بىرىككەن ەكى ءسوزدىڭ جىگىندەگى دىبىستار بىردە تۇسىرىلسە، ال بىرىندە تۇسىرىلمەي جازىلىپ ءجۇر. مىسالى: الاياق، الاۋىز، الاوكپە، الاورمەكشى، التاتار، قاراعاش، قارالا، قاراوزەك، قاراوكپە، قاراولەڭ، قاراورىك، قارارشا، قاراۇي، قاراىرعاي، قارعاادمى جەر، ساراۋرۋ، سارىاعاش، سارىالا، سارىاندىز، سارىاتان، سارىبالاق، سارىباس، سارىبۋىن، سارىجايلاۋ، سارىكەكىرە، سارىجىلان، سارىسۋ، سارىۇيەك، سارىشۇناق، مۇزداياق ت.ب. ولاردىڭ دا بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرى بار. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە وتكەن تۇستا وسىنداي قاتەلىكتەر بولماۋ ءۇشىن قازىردەن باستاپ ارا جىگىن اشىپ العان ءجون.

ورفوگرايالىق سوزدىكتەردى سالىستىرا وتىرىپ قارايتىن بولساق، 1988 جىلعى سوزدىكتە الا اۋىز، قارا اجىرىق، قارا الا، قارا الما ء(وس.), قارا وت (اششى ءشوپ), قارا وزەك، قارا ورىك، قارا ارشا ء(وس.), قارا ءۇي، سارى  الا، سارى جاعال، سارى كۇزەن،  سارى قاراقات ء(وس.), سارى قارىن، سارى سۇيەك قۇدا، سارى تال، سارى توقىم، سارى ۋايىم، سارى ۋايىمشىل سوزدەرى  بولەك جازىلعان. سونداي-اق 2013 جىلعى سوزدىكتە  الااياق، الااۋىز سوزدەرى بىرىككەندە ارالىعىنداعى قاتار كەلگەن ا گرافەماسى ساقتالعان بولسا، ال 2005, 2007 جىلدارى شىققان سوزدىكتەردە الاياق، الاۋىز تۇرىندە بەرىلگەن، ياعني ا گرافەماسى تۇسىرىلگەن. 2005 جىلعى سوزدىكتە الوكپە (مال اۋرۋى), قاراعاش، قاراجىرىق، قاراندىز، قارولەڭ، قارىرعاي، سارسۋ، سارسۇيەك، سارتابان، سارشۇناق بولسا، ال قالعان (1988,  2007, 2013) سوزدىكتەردە الاوكپە، قارااعاش، قارااجىرىق, قاراولەڭ، قارااندىز, قاراىرعاي، سارىسۋ، سارىسۇيەك، سارىتابان, سارىشۇناق تۇرىندە بەرىلگەن. جالپى سوزدىكتەردى سالىستىرۋ بارىسىندا 2005 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتە نەگىزىنىن بىرىككەن سوزدەردىڭ ارالىعىنداعى قاتار كەلگەن داۋىستىلاردىڭ ءبىرىن ءتۇسىرۋ تەندەنتسياسى جۇرگەن ەكەن.

قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىمەن جازعاندا ورفوگرافيالىق سوزدىككە كىرىككەن سوزدەردى جۇيەلەپ بەرۋ قاجەت. ول ءۇشىن «ەملە ەرەجەگە» كىرىككەن سوزدەردى جازۋدىڭ ەرەجەسى بەرىلدى:  «بىرىككەن ءسوز سىڭارلارى جىگىندەگى قاتار كەلگەن داۋىستىلار تۇسىرىلمەيدى، ءتۇبىر تۇلعالارى ساقتالىپ جازىلادى: saryaǵash, qaraaǵash, saryórik, qaraórik, alaaıaq málin, alaókpe (mal aýrýy), qarǵaadym jer, respýblıkaaralyq  بىراق جازىلۋى داستۇرگە اينالعان كەيبىر كىرىككەن سوزدەردىڭ جىگىندەگى قاتار كەلگەن داۋىستىلاردىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى: alaıaq, alaýyz, altatar, saraýrý، saratan, jaqsatty bolý». ياعني الااياق ءمالىن دەگەندە قاتار كەلگەن داۋىستىلار تۇسىرىلمەيتىن بولسا، ال قۋ دەگەن ماعىناسىندا الاياق بوپ ا گرافەماسى تۇسىرىلەدى.

قورىتا كەلگەندە ورفوگرافيالىق سوزدىككە كىرىككەن سوزدەردى ەملە ەرەجەگە سايكەس ەتىپ جۇيەلىپ بەرگەن ءجون.

 ايساۋلە امانباەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ف.ع.ك.

Abai.kz