بيىل 2011 جىلعى قىركۇيەك ايىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ دەربەستىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا داۋ ايتۋشى، ورال وبلىسىنان اۆتونوميا جاريالاپ، تەريتوريامىزدى ءبولىپ اكەتپەكشى كازاك-ورىستارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتىنە قارسى بولعان 1991 جىلعى «ورال وقيعاسىنا» 20 جىل تولدى. ورال قالالىق جانە وبلىستىق كەڭەستەرىنىڭ قوس قاۋلىسىنان باستالعان وي-پىكىرلەر بۇلجىماس ساياسي قاعيداعا اينالىپ، «كازاكتاردىڭ پاتشالىق رەسەيگە قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىلدىق مەرەيتوي» دەگەن شاراسى جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان رەسمي قولداۋعا يە بولدى. توي (سەزد) قىركۇيەك ايىنىڭ 15-نە بەلگىلەندى. 08.07.1991 جىلى ورتالىق باسشىلىق قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى شتابى كونستيتۋتسيا ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ اتىنا اشىق حاتپەن شىقتى. حاتتا كازاك-ورىستاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن ورال وبلىستىق (05.06.91ج) جانە قالالىق (28.05.91ج) كەڭەستەرى اتقارۋ كوميتەتتەرى شەشىمدەرىنىڭ كۇشىنىڭ جويىلۋىن، مۇنىڭ قازاقستاننىڭ بىرتۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن قادام بولعالى تۇرعانىن، كازاكتار مەرەكەسىنىڭ تويلانۋىنا تيىم سالىنۋ قاجەتتىگىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ تاراپىنان بەلگىلى ءبىر شارالارعا بارۋ كەرەكتىگى، ەگەر بۇل تالاپتار ورىندالمايتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوعالىسى رەسپۋبليكا توڭىرەگىندە بارشا حالىقتى ءوزىن-ءوزى قورعاۋعا جانە كسرو قۇرامىنان شىعۋعا شاقىراتىنىن ەسكەرتتى. بۇل حاتقا دا ەلەڭ ەتكەن رەسپۋبليكا باسشىلارى بولمادى ...

بيىل 2011 جىلعى قىركۇيەك ايىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ دەربەستىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا داۋ ايتۋشى، ورال وبلىسىنان اۆتونوميا جاريالاپ، تەريتوريامىزدى ءبولىپ اكەتپەكشى كازاك-ورىستارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتىنە قارسى بولعان 1991 جىلعى «ورال وقيعاسىنا» 20 جىل تولدى. ورال قالالىق جانە وبلىستىق كەڭەستەرىنىڭ قوس قاۋلىسىنان باستالعان وي-پىكىرلەر بۇلجىماس ساياسي قاعيداعا اينالىپ، «كازاكتاردىڭ پاتشالىق رەسەيگە قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىلدىق مەرەيتوي» دەگەن شاراسى جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان رەسمي قولداۋعا يە بولدى. توي (سەزد) قىركۇيەك ايىنىڭ 15-نە بەلگىلەندى. 08.07.1991 جىلى ورتالىق باسشىلىق قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى شتابى كونستيتۋتسيا ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ اتىنا اشىق حاتپەن شىقتى. حاتتا كازاك-ورىستاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن ورال وبلىستىق (05.06.91ج) جانە قالالىق (28.05.91ج) كەڭەستەرى اتقارۋ كوميتەتتەرى شەشىمدەرىنىڭ كۇشىنىڭ جويىلۋىن، مۇنىڭ قازاقستاننىڭ بىرتۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن قادام بولعالى تۇرعانىن، كازاكتار مەرەكەسىنىڭ تويلانۋىنا تيىم سالىنۋ قاجەتتىگىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ تاراپىنان بەلگىلى ءبىر شارالارعا بارۋ كەرەكتىگى، ەگەر بۇل تالاپتار ورىندالمايتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوعالىسى رەسپۋبليكا توڭىرەگىندە بارشا حالىقتى ءوزىن-ءوزى قورعاۋعا جانە كسرو قۇرامىنان شىعۋعا شاقىراتىنىن ەسكەرتتى. بۇل حاتقا دا ەلەڭ ەتكەن رەسپۋبليكا باسشىلارى بولمادى ...

كازاكتار وداعى وزدەرىنىڭ ماقساتى - اۆتونوميا قۇرۋ، ورال وبلىسىن ساياسي - قۇقىقتىق جولمەن ءبولىپ اكەتۋ ەكەندىگىن، تىپتەن ويلارى ورىندالماسا قارۋلى كۇرەسكە دە ءازىر ەكەندىكتەرىن تالاي جەردە اشىق ايتتى. سول كۇندەرى ءوزىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرگەن س.كيسەلەۆ «ليتەراتۋرنايا گازەتادا»: «جاعداي وسىلاي. مادەنيەت پەن ەكونوميكانى قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشىن كۇرەس ۇلتتىق قوزعالىسپەن قۇيىلىپ، ساياساتقا اۋىسقان جەردە قانتوگىس بولادى. ول قازىر توگىلدى دە - سولتۇستىك كاۆكازداعى كازاكتار مەن تاۋلىقتار قانى. كەلەسى كەزەك - ورال كازاكتارى، ورال وبلىسىن رەسەيگە قوسامىز دەپ جاتقان قازاقستاندىكى مە دەپ تە ويلايسىڭ» - دەپ ۇرەيلەنەتىنىن جازعان ەدى. ورالدا قانتوگىس بولۋى مۇمكىندىگىن ورالدىق اتامان ا. كاچاليننىڭ ءوزى دە رەسمي كەزدەسۋلەردە الدەنەشە رەت قايتالاعان بولاتىن (قاراڭىز: «1991, قىركۇيەك - ورال وقيعاسى» 2001,  83; 248 بەت، س.ن.ق).

كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا سول جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ ءار ايماقتارىندا شاقىرعاندا جەدەل جەتەتىن كازاك اسكەري قۇرامالارى مەن توپتارى قۇرىلدى. ناتاليا زەنوۆا دەگەن جۋرناليست قارۋلى قاقتىعىستار تۋىنداعان ايماقتارعا جىبەرىلەتىن «جەدەل توپتىڭ» بولعانىن جازدى. («ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 07.1991). مۇنداي جەدەل توپ مۇشەلەرىنىڭ ورال كازاكتارى اسكەري وداعىنىڭ اراسىندا بولعاندىعىن قۇجاتتار ايعاقتاعانداي. كەيىننەن، «ۆەدوموستي» گازەتىندە جاريالانعان «چتو تاكوە ۋگيكو؟ - دەگەن ماقالادا سول 1991 جىلدارعا قاتىستى ءبىر دەرەكتى كەلتىرەدى. وندا: «زا كاكيە كاچەستۆا يزبرالي يرتەكەەۆا. موجەت بىت، پوۆليالا ەگو چەستنوست ۆ فينانسوۆىح دەلاح. موجەت بىت ي تو، چتو ون ۋچاستۆوۆال، كاك ي سۋرگانوۆ، ماركوۆ، سۋەتين ۆ ۆوەننىح دەيستۆياح پروتيۆ پراۆوسلاۆنىح گرۋزين زا ابحازتسەۆ» (01.10.2000) - دەيدى. وسى اتالعان سابازدارىڭنىڭ بارلىعى 1990 -1991 جىلدارى ورال كازاكتارى وداعىنىڭ بەلسەندىلەرى بولعانى بەلگىلى. تىپتەن، ورالدىق «جەدەل توپ» مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى پراۆوسلاۆتى ارمياندار جاعىندا تاۋلى قاراباق سوعىسىنا قاتىسىپ قازا بولدى. كازاكتار وزدەرىنىڭ كوپشىلىك قاتىسقان جيىندارىنان سوڭ قالا شەتىندەگى ونىڭ زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ، گۇل شوقتارىن قويۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ ءجۇردى.

كازاكتاردىڭ دنەستر بويىنداعى سوعىسقا، ابحازيا مەن گرۋزيادا، بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا جەرىندەگى قارۋلى شايقاستارعا قاتىسقانى پەتروپاۆلوۆسك كازاكتارىنىڭ قۇرىلتايىندا دا جاريا ەتىلدى. «بارلىق جەردە ولار رەسەي مەن پراۆوسلاۆيە ءۇشىن سوعىسىپ جاتىر» - دەدى كازاك اتامانى ۆ.پوپوۆ («حالىق كەڭەسى» گازەتى، 04.08.1993). سول ءبىر قىركۇيەك كۇندەرى مۇنداي جەدەل توپتاردىڭ ورالعا دا كەلىپ جەتۋى ابدەن مۇمكىن جاي ەدى. ءسويتىپ، ولار وزدەرىنىڭ مەملەكەتتەر ارسىنداعى كەلىسىلگەن ءىس-قيمىلدارىن ۇيلەستىرۋدى، ۇجىمدىق كومەكتەرىن جۇزەگە اسىرۋدى، قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرامىنداعى جوعارىداعىداي  «جەدەل توپتاردى» ءتۇسىرۋ ارقىلى قولداۋ كورسەتىپ وتىردى. بۇعان ورال كازاك-ورىستارى وداعىنىڭ جارعىسىنداعى: «ۋكرەپليات سۆيازي س ارميەي، ۆوەنكوماتامي پو ورگانيزاتسي ۆوەننو-پاتريوتيچەسكوي ي وبششەۆيزيچەسكوي پودگوتوۆكە كازاچەي پريزىۆنوي مولودەجي» - دەگەن جولدار تولىق دالەل بولادى. وسىنىڭ ءوزى سول كەزدەردە كەڭەس كازاكتارىنىڭ اراسىندا كەڭەس قارۋلى كۇشتەرىمەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتۋشى ءوز-ارا بەلگىلى ءبىر ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى بولعاندىعىن ايعاقتاعانداي...

1991 جىلى 13 قىركۇيەك كۇنى اتامان مارتىنوۆ باسقارعان رەسەي كازاكتارىنىڭ اسكەري جاساقتارى ورالعا كەلىپ جەتتى. ورال قالاسىنداعى وقيعا كەزىندە پراۆوسلاۆيەلىك ءدىن باسىلارىنىڭ قىزمەتىن ايتۋ كەرەك. شىركەۋ باسشىلارى ۇلتارالىق احۋالدى ۋشىقتىرۋدا ەرەكشە رول وينادى. ولار وسى كۇنى ءىس جۇزىندە كازاچەستۆونىڭ ساياسي شاراسىن ۇيىمداستىرۋ ورتالىعىنا اينالدى. كازاكتاردىڭ تاريحىن، ەرلىگىن، ەرەكشەلىگىن ۋاعىزدادى. كەزىندە سلاۆيانوفيلدىك باعىت ۇستانعان بەلگىلى ورىس فيلوسوفى نيكولاي بەردياەۆتىڭ: «ۆ رۋسسكوم ميسسيونيزمە ستول سۆويستۆەننومۋ رۋسسكومۋ نارودۋ، چيستايا ميسسيانسكايا يدەيا تسارستۆا بوجەگو، تسارستۆا پراۆدى بىلا زاتۋمانەنا يدەەي يمپەراليستيچەسكوي ۆولەي ك موگۋششەستۆۋ» دەپ ءوزى ايتقانداي، شارا كەزىندە شىركەۋ ارحيەپيسكوپى ءسوز سويلەپ، ول ورىس-كازاكتارى پراۆوسلاۆيەلىك حالىق رەتىندە رەسەي يمپەرياسىن قۇتقارۋشى، قۇداي تاڭداعان (يزبراننىي) ەرەكشە تاريحي جانە مادەني ميسسياعا يە ۇلت دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا دەيىن باردى.

15 قىركۇيەكتە كازاكتار تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ەسكەرمەي قالاداعى شىركەۋدە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋمەن قاتار، كازاك مەرەكەسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەن رەسمي شارالارىن وتكىزدى. شىركەۋ ۇستىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءۇش ءتۇستى جالاۋى جەلبىرەدى. مۇنىڭ سوڭى كازاكتار تاراپىنان ۇلتارالىق الاۋىزدىققا اشىق ارانداتقان انتيكونستيتۋتسيالىق قيمىلدارعا ۇلاستى.  شىركەۋدەن سوڭ اسكەري جاساق  قالا كوشەلەرىمەن اسكەري شەرۋ جاساپ، زەنيت مادەنيەت ۇينە قاراي ءجۇردى. ەش كەدەرگىسىز مادەنيەت ۇيىنە وتكەن ولار مەرەكەلىك شارا دەگەن جەلەۋمەن «ورال كازاك اسكەري وداعىنىڭ قۇرىلتايىن» (سەزىن) باستادى. سەبەبى، كازاك اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلەنى شەشۋدى وسى قۇرىلتايدا تۇپكىلىكتى رەسميلەندىرىپ، بەكىتىپ الماقشى بولدى.

بيلىك پروبلەمانىڭ مورالدىق - ادامگەرشىلىك جاعىن ەسكەرمەدى. ەكىنشى جاق بۇل كۇندى  «قازاق جەرىن وتارلاۋدىڭ جالعاسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى قارالى كۇن» دەپ جاريالادى. نارازىلىق اكتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ 113 ادامى مادەنيەت ۇيىنە جىبەرىلمەي ميليتسيا كۇشىمەن توقتاتىلدى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ مۇنداي «ارەكەتسىزدىگىنە» اشۋلانعان نارازىلىق اكتسياسىنا جينالعان حالىق مادەنيەت ءۇيىن كۇشپەن بوساتپاقشى بولىپ لاپ قويدى. تىپتەن، كەلىپ جەتكەن قاراقۇرىم حالىقتىڭ اراسىندا قالاداعى №11-ءشى س.سەيفۋللين اتىنداعى جالعىز قازاق ورتا مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ جوعارعى كلاسس وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرىنە دەيىن ءجۇردى. شەشۋشى قاربالاس ساتتە قالىڭ حالىق ءنوپىرى 113 جىگىتتىڭ كۇشىمەن، اق جاۋلىق تاستالىپ، جەرگىلىكتى يمامنىڭ ارالاسۋىمەن توقتاتىلدى. اشۋلى حالىق مادەنيەت ۇيىنە قاراي تاس-كەسەكتەر لاقتىرىپ، بىرنەشە قايتارا ميليتسيا مەن ومون جاساقتارىن بۇزىپ كەتەردەي ارەكەتكە باردى. جاعدايدىڭ ۋشىعا بەرۋىنەن قورىققان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كازاك جاساقتارىن مادەنيەت ۇيىنەن شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. كازاكتار قۇرىلتايى توقتاتىلىپ، كلۋبتى تاستاپ شىقتى. كلۋبتىڭ ارتقى ەسىگىنەن شىعىپ، اسكەري ساپ تۇزەپ كەتىپ بارا جاتقان جەرگىلىكتى كازاكتاردىڭ شاعىن توبىن اشۋلى حالىق قۋىپ جەتىپ، يتكە تالاتىپ، پوگوندارىن جۇلىپ، سول جەردە شاڭىن شىعارىپ ۇرىپ، تەۋىپ تاستادى.

«ازات» گازەتىنىڭ بيىلعى 11.01.2007 جىلعى سانىندا «ارال-ەكو» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى قۇلماعانبەت ماحان ەسىمدى ازامات 1991 جىلى ورال كازاكتارى اۆتونوميا قۇرامىز دەپ داۋرىققان كەزدەرى قالاعا جينالىپ، مەرەكەسىن تويلاتپاي، كازاكتاردى ساباپ، رەسەيگە قايتارعانىن، ءوزىنىڭ الاڭدا سول كۇندەرى ءبىر كازاكتى ۇرىپ قۇلاتقانىن ايتسا، بۇل تۋرالى ا.سۆيريدوۆ ءوزىنىڭ كەيىنگى جازعان ءبىر كىتابىندا: «پرازدنوۆانيە يۋبيلەيا بىلو وتچاستي سورۆانو پريەزدوم ۆ ۋرالسك بولشيح گرۋپپ ناتسيونال - راديكالوۆ يز الماتى ي يۋجنىح رەگيونوۆ كازاحستانا ۆو گلاۆە س «ازاتوۆتسامي». ك سچاستيۋ، مەلكيە پوتاسوۆكي نە پەرەروسلي ۆ گورياچي مەجناتسيونالنىي كونفليكت» - دەپ جازىپتى («سوۆرەمەننىي كازاحستان: 20 لەت وبششەستۆەننوي مىسلي» الماتى، 2006).

الاڭعا جينالعان حالىق قارۋسىز بولدى، ەشكىمگە قاۋىپ توندىرگەن جوق. تۇسىرىلگەن بەينە قۇجاتتار مەن فوتوسۋرەتتەردەن، ۇرانداردىڭ مازمۇنى، اكتسيانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا، باسقا ۇلتتارعا قارسى شىعۋ باعىتى بولماعانىن ايعاقتايدى. ولار قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن، مەملەكەتىمىزدىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگىن، قابىلدانعان مەملەكەتتىك زاڭدارىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، بۇگىنى مەن بولاشاعىن قورعادى. سول ءبىر قيىن كۇندەردىڭ وزىندە ۇلتتىق يدەولوگيا اياسىندا قيمىلداعان دەموكراتيالىق كۇشتەر ازاماتتىق كەلىسىمگە كەلۋگە، پىكىرى ءار-ءتۇرلى ساياسي جانە قوعامدىق كۇشتەردى توپتاستىرۋعا، ۇلتارالىق جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا ۇمتىلدى. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى 1991 جىلعى 21 قىركۇيەكتەگى سانىندا: «ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشى وكىلدەرى قىسىلتاياڭ قيىن ساتتە سالماقتىلىق تانىتا ءبىلدى، سونىڭ سالدارىندا ۇلكەن ارانداتۋعا جول بەرىلمەدى» - دەپ جازدى. قولدانىلعان بىرىككەن شارالار ناتيجەسىندە قوعامدىق-ساياسي احۋالدى ۋشىقتىراتىنداي توسىن وقيعالارعا جول بەرىلمەدى. نارازىلىق شەرۋلەرى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتاردىڭ بۇزىلۋىمەن وتكەنىنە قاراماستان، وبلىستىق سوت كەيىننەن ونىڭ نەگىزدى ەكەنىن مويىنداپ، دەموكراتيالىق كۇشتەر ارەكەتى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان دەپ باعالاندى.

سول قىركۇيەك كۇندەرى «ازات» قوزعالىسىنىڭ وبلىستارداعى بارلىق بولىمشەلەرى ۇيىمشىلدىق كورسەتتى. ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە يەسى بارىن تانىتىپ، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنىڭ تىگىسىن سوكپەك بولعان ارانداتۋشىلاردىڭ ىستەرىنە باتىل تويتارىس بەردى. سول كۇندەرى «باسقارۋ شتابىنىڭ» مۇشەلەرى، بۇكىلحالىقتىق قارسىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرۋشى جەرگىلىكتى ازاماتتار: ا.زينۋللين، ا.قادىرباەۆا، و.جاكىباەۆ، ن.سيسەنباەۆ، د.وتەگەنوۆ، ج.قۋانىشالين، ن.قونارباەۆ، د.ساتىبالديەۆ، و.ساۋلەباەۆ، م.بالمولدين، س.ەرعاليەۆ، ە.جايلىباەۆ، ب.ءادىلوۆ، ت.ساتقۇليەۆ، ا.زەينۋللين، ح.تەلمان، ق.سۇلەيمەنوۆ، ب.تاجەنوۆ، ر.مۇحانبەتقاليەۆا، س.مۇداتوۆ, م.ىقسانعاليەۆ، ن.قونارباەۆ، ج.وتەعاليەۆ، ر.قاليەۆ، س.عينياتوۆ جانە ت.ب ازاماتتار ەلىن، جەرىن قورعاپ قالعان ەرلىك ىستەر اتقاردى. اتى اتالعان ازاماتتار قازاق ەلىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگى جولىندا قوعامدىق وي-سانانى وياتۋدا وزدەرىنىڭ تاريح الدىنداعى ادامدىق، ازاماتتىق پارىزىن ابىرويمەن ورىندادى.

اراعا 15 جىل سالىپ بارىپ 2006 جىلى «ەكسپرەسس» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ن.ەسقاليەۆ 100 شاقىرىم جەردە پريۆولجسك اسكەري وكرۋگىن باسقارعان گەنەرال ماكاشوۆتىڭ بىتىمگەرشىلىك قارۋلى كۇشىنىڭ (تانكىلەردىڭ) ورالعا «مارش بروسوك» جاساۋعا دايار تۇرعانىن ايتتى. ول وقيعادان بۇرىن ماسكەۋدە بولعان ءبىر كەزدەسۋ كەزىندە گورباچەۆكە قالىپتاسقان جاعدايدى جەتكىزبەكشى بولىپ: «وسىلاي دا وسىلاي ميحايل سەرگەەۆيچ، ارينە بۇل مەرەكەدەن ۇرەيلەنەتىندەي ەشتەڭە جوق، دەگەنمەن دە تەكەتىرەس اۋانى ۋشىعىپ كەتپەسە...» دەگەنىمدە ءمان-جايدى ءتۇسىنۋدىڭ ورنىنا سونداعى ونىڭ ماعان توككەن ءزىلىن كورسەڭ ەتتى. سوندا عانا مەن تەك قانا ءوز سەزىمىڭ مەن ارىپتەستەرىمنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىم. كەيىن ادامداردىڭ سالقىنقاندىلىعى بارىنەن دە جوعارى بولعان بولۋى كەرەك ورال مەن گۋرەۆكە باعىتتالعان سامارا وبلىسى شەكاراسىندا تۇرعان تانكىلەر بۇعان بارمادى. تجمك-دان كەيىنگى ماسكەۋدەگى قالىپتاسقان تۇسىنبەستىك جاعدايدىڭ سالدارىنان ءسىرا ماكاشوۆ دەربەس شەشىم قابىلداۋعا تاۋەكەل ەتە الماعان بولۋى كەرەك» - دەپتى. ءسويتىپ، كەزىندە ۆ.ب.ۆودولازوۆتىڭ بىزبەن بولعان ءبىر اڭگىمەسىندە وقيعا كۇندەرى شەكارادا ورالعا باعىتتالعان ارنايى كۇشتەردىڭ بولعانى تۋرالى ايتقانى راسقا اينالدى.

ورالداعى تەكەتىرەس تۋرالى جانە بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى كىرگەن جاعدايدا نە بولاتىنى تۋرالى ورال وبلىستىق ۇقك-ءنىڭ توراعاسىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى اناتولي درۋجينين ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا: «1991 جىلعى ورال وقيعاسىن جازىپ ۇلگەرۋىمىز قاجەت. بۇل جاڭا قۇرىلا باستاعان مەملەكەت تاريحىنداعى بىردەن-ءبىر ماڭىزدى وقيعا بولدى. ەگەر ءبىز اشىق قاقتىعىسقا، قان توگىسكە جول بەرگەندە ەشقانداي تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ، ونى بۇۇ - نىڭ تانۋى دا ەكىتالاي ەدى. ونداي كەزدە رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنا بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى كىرىپ، جاعداي ودان سايىن كۇردەلەنگەن بولار ەدى» - دەپ جازىپتى. دەمەك، مولدوۆوداعىداي «دنەستر بويى رەسپۋبليكاسى» ستسەناريى جولىمەن قۋىرشاق «ورال كازاك رەسپۋبليكاسىنىڭ» قۇرىلۋى بىزدە دە قايتالانۋى مۇمكىن ەدى. ۆودولازوۆتىڭ ءوزى: «مۇنىڭ بارلىعىن قورعانىس مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك  كوميتەتىندەگىلەر ۇيىمداستىرعان ەدى. سولار بارلىعىن جاساعان. مەن ءوز كانالىم بويىنشا  ارنايى جوسپار بارىن ءبىلدىم. ولار ءوز  الدىنا، ال بىزدەر وزدەرىمىزشە قيمىلعا كوشتىك. قالاعا وقيعا كۇندەرى «ارناۋلى توپتاردى» كىرگىزىپ تە، جاسىرىپ تا ۇلگەرگەن بولاتىن. سەندەر ميتينگىمەن اۋرە بولىپ جۇرگەندە قالادا  جاي كيىنگەن جەرگىلىكتى ەمەس جاستار كوپ ءجۇردى» - دەگەن بولاتىن. ونىڭ بۇل ءسوزىن كەزىندە بىزدەر تولىعىمەن ديكتوفون تاسپاسىنا جازىپ الدىق.

2004 جىلى ەلباسى تىكەلەي ەفيرگە شىققان كەزدە 1991 جىلعى «ورال وقيعاسىنا» قاشان ساياسي باعا بەرىلەتىنى تۋرالى قويىلعان سۇراققا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى د.كالەتاەۆ: «ورال كازاكتارىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى ارەكەتتەرىن بۇگىنگى كۇن تارتىبىنە قويىپ، قولدان ساياسي داۋ جاساعاننان ەشتەڭە ۇتپايتىن سەكىلدىمىز. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى ورال كازاكتارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندە بۇرىنعىداي باسبۇزارلىق بايقالمايدى. سىرتتان جاسالاتىن ىقپالدار ازايىپ كەلەدى. ارينە، مۇنداي جاعداي وزىنەن ءوزى ورناي قالعان جوق. قازىر ولارمەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مەن كىشى اسسامبلەيا حاتشىلىعى تىعىز جۇمىس جۇرگىزۋدە. ساياساتتا قاشاندا سابىرلىلىق قاجەت. ەلىمىزدەگى تىنىشتىق پەن جاراسىمدىلىق ەڭ الدىمەن قازاقتارعا قىمبات ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. ەندىگى قول جەتكەن جەتىستىكتەردەن ايىرىلىپ قالماي، وسى باعىتتا جۇمىستى جەتىلدىرە بەرۋ دەپ ويلايمىز» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى (01.06. 2004 جىل، № ج-5848). بيلىك ادامىنان باسقاشا جاۋاپ بولۋى مۇمكىن ەمەس. وزگە تىنىش بولسا قازاقستان دا تىنىش، سەنىڭ نەسىبەڭ وزگەنىڭ ەسەبىنەن، ورال ماسەلەسىن دابىرا ەتە بەرمەيىك دەگەندەي شىعارىپ سالما جاۋاپ بەرىپتى. ونىڭ سوزىندە ايتەۋىر قازاقتى وتكەنىمەن قورقىتۋ، قايداعى ءبىر «جاۋاپكەرشىلىكپەن» تەجەپ، «شىدامدىلىققا» شاقىرۋ بار. وسىنداي كۇڭگىرت ايتىلعان سوزدەرىنىڭ يىرىمىنە وراپ، ەلىتىپ وتىرۋ، قاراپايىم حالىقتىڭ مىنەزىندە ويناۋ بيلىكتىڭ قاشانعى ادەتى. ولارعا سالسا وقيعا تۋرالى ايتىلماۋى، جازىلماۋى دا كەرەك. بۇلاي كەتە بەرەر بولسا ورال وقيعاسى جانە ءبىر شيرەك عاسىردان سوڭ تاريحتان دا مۇلدەم ۇمىتىلارى ءسوزسىز. بۇدان پرەزيدەنتتىڭ دە، تاريحشىلارىمىزدىڭ دا ورال ماسەلەسىنە ءالى دە تالاي ۋاقىت قايتىپ كەلمەيتىنىن بايقاۋعا بولادى. ءبىز مۇنى حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى تاريحىن ماقساتتى تۇردە سانادان ۇمىتتىرۋعا تىرىسۋ دەپ قابىلدايمىز. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى بيلىك تاراپىنان تاۋەلسىزدىك جولىندا بولعان «جاڭا وزەن تولقۋىنا» دا ءالى كۇنگە دەيىن كوڭىل بولىنبەي كەلەدى.

2003 جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىققان «يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي» كىتابىندا ورال وقيعاسى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ۆ پەريود 1989-1990گ. ۆ رەسپۋبليكە پرويسحوديت وبوسترەنيە پوليتيچەسكوي سيتۋاتسي. ۆ رازنىح مەستاح سترانى فيكسيرۋەتسيا ۆسپىشكي لوكالنىح كونفليكتوۆ. دەستابيليزيرۋەتسيا وبستانوۆكا ۆ ۋرالسكە يز-زا زاياۆلەني تەرريتوريالنوگو سەپاراتيزما ۆنوۆ ۆوزنيكشەگو كازاچەگو دۆيجەنيا» - دەپ جازىپتى. ەشتەڭە تۇسىنە المايسىڭ، بار بولعانى وسى-اق. بۇدان سوڭعى جىلدارى تاريحشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىز ورالدا بولعان وقيعاعا تاريحي تۇرعىدان ءالى دە بويلاپ بارماي جۇرگەندىگى بايقالادى. وسىدان كەلىپ رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا وسىنداي تاريحي كەزەڭدەردى جاريا ەتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. بىزدەر ورال وقيعاسىنىڭ تۇبەگەيلى تاريحىن ءبىلىپ قانا قويماي ونىڭ بۇگىنىمىزگە بەدەر-ءبىتىم، كەلەشەك كۇندەرىمىزگە ساباق-ارقاۋ بولاتىن تاعىلىمدارىن دا تياناقتاپ، ودان دۇرىس قورىتىندى شىعارۋىمىز شارت. ...

ورال وقيعاسى جونىندە ءار جىلدارى ورتالىق جانە وبلىستىق باسىلىمداردا ءبىرتالاي ماتەريالدار جارىق كوردى. سول ماقالالاردى تاريحى قىزىقتىرعان كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنامىن. 1. «ازات» بولىپ، كازاك بولىپ تىرەسكەندەردى تاۋەلسىزدىك تابىستىرىپ وتىر» («ەگەمەن قازاقساتان» گاز.، 20.02.2001,ت.قۇسايىن); 2. «ورال جەلتوقساننىڭ جالعاسى» («ەگەمەن قازاقستان» گاز.، 30.05.2001, ن.ق.سيسەنباەۆ); 3. «جەلتوقسان مەن قىركۇيەك تاۋەلسىزدىك اتتى قارلىعاشتىڭ قوس قاناتى» («ەدىل-جايىق» گاز، 01.06.2001, ن.ق.سيسەنباەۆ); 4. «ورالداعى 1991 ج. قىركۇيەك كوتەرىلىسى ساياسي باعاسىن الۋعا ءتيىس» («ەدىل-جايىق» گاز.، 15.06.2001, ت.جولمانوۆ); 5. «نا پوروگە دەسياتيلەتيا نەزاۆيسيموستي» («ەدىل-جايىق» گاز.، ە.قوبلانوۆ); 6. «ورالداعى دۇربەلەڭ» («التىن وردا»، 28.09.2001, س.ەرعالي); 7. «قاتەرلى كۇندەر» («التىن وردا» گاز.، 26.10.2001, ن.ق.سيسەنباي); 8. «الاش پەن ازات» («التىن وردا» گاز.، 02.11.2001, س.ەرعالي); 9. «سالاۋاتتى حالقى بار ەل-جەتىم ەمەس» («جاس الاش» گاز.، 15.12.2001, و.جاكىباەۆ); 10. «جەلتوقسان-ورال وقيعالارىنا سەبەپ بولعان جەر ماسەلەسى» («اقتوبە» گازەتى» گاز.، 14.12.2000, ج.قۋانىشالى); 11. «دۇربەلەڭ» («اق جول قازاقستان» گاز.، 31.10.2003, ن.ق.سيسەنباي); 12. «دۇربەلەڭ» («اق جول قازاقستان» گاز.، 07.11.2003, ن.ق.سيسەنباي); 13. «ازاتتىڭ كۇيرەۋى» («جاس الاش» گازەتى، 20.06.2006, ن.ق.سيسەنباي), 14. «بلاگورازۋميە سيلنەە تانكوۆ» («ەكسپرەسس ك» گاز.، 18.08.2006, ن.يسكاليەۆ); 15. «ولار ورالدى ءبولىپ اكەتپەك بولىپ ەدى» («التىن وردا» گازەتى، 08-14.09.2006, ن.ق.سيسەنباي; 16. «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تاعى ءبىر بۇلقىنىس» («التىن وردا» گازەتى، 08-14.12.2006, ج.شامۇراتوۆا).

ءبىزدىڭ ايتارىمىز، بولاشاق ۇرپاق قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا بولعان تاريحتىڭ بۇل تۇستارىن انىق، ناقتى ءبىلۋى ءتيىس. بۇل الدىمەن توتاليتارلىق يدەولوگيانىڭ كەسىرىنەن شىن تاريحتى ءبىلۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان ورىس حالقىنا، ونىڭ ەتنيكالىق ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن كازاكتار تاريحىنا دا قاتىسى بار. 2001 جىلى، ورال وقيعاسى تۋرالى ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتى، قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ۇ.ج.ىسماعۇلوۆ: «...جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا ەلىمىزدىڭ باتىسىنان اۆتونوميا جاريالاپ، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا داۋ ايتىپ، ۇلتارالىق بىرلىگىمىزدى بۇزۋعا ارەكەتتەنگەن قاۋىپتى وقيعا بولدى. ولار ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزممەن ۋلانعان كازاكتار قوزعالىسى ەدى. مىنە وسىعان قارسى 1991 جىلى 13-16 قىركۇيەك ارالىعىندا ورال قالاسىندا بۇكىلالاشتىق حالىق تولقۋى ءوتتى. سول وقيعاعا بايلانىستى ناقتى قۇجاتتارعا سۇيەنگەن دەرەكتى كىتاپ جازىلدى. كىتاپ بولعان وقيعانىڭ حالقىمىزعا بەلگىسىز بەتتەرىن، شىعۋ سەبەپتەرىن تالداپ ۇسىنادى. ەڭبەك حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاجەتتى دۇنيە دەپ تۇسىنەمىز» - دەگەن ءوز ويىن بىلدىرگەن بولاتىن. بۇل تاريحي وقيعاعا قاتىستى قازاقستان تاريحشىلارى اراسىنان ايتىلعان العاشقى جىلى پىكىر. سوندىقتان 1991 جىلعى ورال وقيعاسىنىڭ قازاق ەلىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىسى بولعاندىعىن، سول سەبەپتى دە قازاقستان تاريحىنىڭ ءبىر بەتى رەتىندە زەرتتەلىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرۋى قاجەتتىگىن مويىندايتىن ۋاقىت كەلدى. ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر، بولاشاقتا «قىركۇيەك وقيعاسى» قازاقستاننىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرەتىنىنە دە سەنگىمىز كەلەدى.

سيسەنباي نۇرلىباي قوشامانۇلى -

سول جىلدارداعى ورال وبلىستىق «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ تەڭ توراعالارىنىڭ ءبىرى.

03.07.2011 جىل.

اقتوبە قالاسى

"اباي اقپارات"