الاڭ الاساپىران...

مەن سول كەزدەرi قازپي-دiڭ تاريح فاكۋلتەتiنiڭ بەسiنشi كۋرسىندا سىرتتاي وقيتىنمىن. جەلتوقسان ايىندا مەكتەپتە وندىرىستىك تاجىريبەدە جۇرگەن ەدىم. 1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا جاستاردىڭ الاڭعا شىققانىن وزiممەن بiرگە وقيتىن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرiنەن ەستiپ بiلدiم. ولار سول كۇنi ساباققا كەشiگiپ كەلدi دە، كەلە سالىپ قايتا كەتۋگە اسىقتى. مەن ءوزiم تۇراتىن جاتاقحاناعا كەشكi بەستەر شاماسىندا كەلدiم. بولمەلەس قىزداردان ەشكiمدi تابا المادىم. ءبارi الاڭدا جۇرسە كەرەك. جاتاقحاناداعى ازعانا ەل دۇربەلەڭ جاعدايدى ءسوز ەتiپ، ەلەڭدەسiپ ءجۇر ەكەن. ومiرiمiزدە ەستiپ-بiلمەگەن توسىن وقيعا كiم-كiمدi دە بەيجاي قالدىرعان جوق. الاڭعا بارۋعا مەنiڭ دە اسىققانىم دا سودان شىعار. ءنار تاتپاعان كۇيiمدە، تاعات تاپپاي جالعىز تارتتىم.

الاڭ الاساپىران...

مەن سول كەزدەرi قازپي-دiڭ تاريح فاكۋلتەتiنiڭ بەسiنشi كۋرسىندا سىرتتاي وقيتىنمىن. جەلتوقسان ايىندا مەكتەپتە وندىرىستىك تاجىريبەدە جۇرگەن ەدىم. 1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا جاستاردىڭ الاڭعا شىققانىن وزiممەن بiرگە وقيتىن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرiنەن ەستiپ بiلدiم. ولار سول كۇنi ساباققا كەشiگiپ كەلدi دە، كەلە سالىپ قايتا كەتۋگە اسىقتى. مەن ءوزiم تۇراتىن جاتاقحاناعا كەشكi بەستەر شاماسىندا كەلدiم. بولمەلەس قىزداردان ەشكiمدi تابا المادىم. ءبارi الاڭدا جۇرسە كەرەك. جاتاقحاناداعى ازعانا ەل دۇربەلەڭ جاعدايدى ءسوز ەتiپ، ەلەڭدەسiپ ءجۇر ەكەن. ومiرiمiزدە ەستiپ-بiلمەگەن توسىن وقيعا كiم-كiمدi دە بەيجاي قالدىرعان جوق. الاڭعا بارۋعا مەنiڭ دە اسىققانىم دا سودان شىعار. ءنار تاتپاعان كۇيiمدە، تاعات تاپپاي جالعىز تارتتىم.

مەن كەلگەن ۋاقىتتا ادام قاراقۇرىم ەدi. الاڭ ماعان تەك كينولاردان عانا كورەتiن كورiنiستەردi ەلەستەتتi. راديو ساڭقىلداپ سويلەپ تۇردى. جان-جاقتان توپ-توبىمەن اعىلىپ، قوسىلىپ جاتقان ادامداردا قيساپ جوق. بiرەن-ساران جەكەلەگەن كiسiلەر عانا قايتىپ كەتiپ جاتتى. جينالعان جۇرتتىڭ اراسىندا پاپكا ۇستاعان ۇلكەندەر دە، ەگدە جاستاعى ايەلدەر دە كوبiرەك ۇشىراستى. دەگەنمەن باسىم بولiگi ءوزiمiز سياقتى جاستار ەدi. مەن موينىمدى سوزا، جان-جاققا كوز جiبەرiپ، بولمەلەس قىزدارىمدى iزدەپ مiنبەر جاققا جىلجي بەردiم. الاڭنىڭ ورتاسىنا قاراي iلگەرiلەگەن سايىن ادامداردىڭ تىعىزدىعىنان العا ءوتۋ قيىنداي ءتۇستi. قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان سىنالاپ ازەر ءوتiپ، الدىڭعى قاتارعا شىقتىم-اۋ، ايتەۋiر. ارعى بەتكە ەندi عانا بايىپتاپ قاراۋعا مۇمكiندiك بولدى. ۇكiمەت ءۇيiنiڭ الدىنان باستاپ، بiرنەشە قاتار قۇرىپ، قانات جايا قولدارىنا قالقان مەن توقپاق ۇستاعان اسكەريلەر مەن ميليتسيونەرلەر باسپالداقتان تۇسە بەرiس ەتەككە دەيiن شەپ قۇرىپتى.

حالىق تۇرعان بەرگi بەت پەن ۇكiمەت ءۇيi ارالىعىنداعى جولدا قاقتىعىس بولىپ جاتتى. قارۋلى جاساققا قارسى شىققان جاستار جيەك-جيەكتەن تەرمەشتەپ تاپقان توڭ-مۇزداردى لاقتىرادى. ونىڭ ءوزi دە تاپتىرماي جاتتى. بەتتەرiن قالقالاپ، توقپاقتارىن بiلەپ ۇستاعان اسكەريلەر ەلدi بەرi قاراي تىقسىرا قۋىپ، قولعا تۇسكەندەردi اياۋسىز سوققىنىڭ استىنا الىپ، وزدەرiنە قاراي دىرىلداتا سۇيرەلەپ، بiرەۋiنە بiرنەشەۋi جابىلىپ، قاتىگەزدiكتiڭ كوكەسiن كورسەتۋدە. الايدا جاستاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ جۇزiندە دە ءورشiل ايبات، اشۋ-ىزا تەپسiنiپ تۇردى. قولعا ءتۇسiپ قالعانداردى قۇتقارۋعا ارەكەت ەتكەندەرiمەن، اجىراتىپ الۋعا شامالارى جەتپەدi.
كەيiندەرi گازەتتەردە قارالاپ جازعان­داي، الاڭنان ازعىنداپ كەتكەن ەشكiمدi كە­زiكتiرمەدiم. جاستاردىڭ قاي-قايسىسى دا بەلگiلi ماقساتپەن كەلگەندەرiن بiتiم-بولمىستارىمەن دە، ناقتىلى iس-ارەكەت­تەرiمەن دە پاش ەتiپ تۇردى. ەكi اراداعى سوقتىعىسقا بەيجاي قاراپ تۇرۋ استە مۇمكiن ەمەس ەدi. بiراق ايداي اقيقاتى: بەيبiت شەرۋدi وسى دارەجەگە الىپ كەلگەن - بيلىكتىڭ ءوزi عوي! ەندەشە، بۇل قيتۇرقى ساياسات كiمدەردi قارالاپ، قارابەت قىلۋدى ماقسات ەتتi ەكەن؟!

قاقتىعىسقا ءوزiمنiڭ دە قالاي ارالاسىپ كەتكەنiمدi سەزبەي قالدىم. بەتپە-بەت كەزدەسۋدi باسىمنان مەن دە وتكەردiم. ارينە، قاي-قايسىمىز دا ۇستالىپ قالماۋعا تىرىسىپ باقتىق. كۋرسانتتار حالىق تىعىز تۇرعان جاققا تىم تاياۋ بارۋعا بەتتەي المادى. ال بiز ۇكiمەت ۇيiنە كiرۋگە مۇمكiندiك بەرمەسiن انىق بiلسەك تە، قارسىلىعىمىزدى توقتاتپادىق.
ەندi بiر ساتتە ساپەر كۇرەگi مەن رەزiڭكە تاياقتارىن ۇستاعان اسكەريلەر شەگiنشەكتەپ، ۇكiمەت ءۇيiنiڭ الدىنا دەيiن كوتەرiلiپ كەتتi. وسىنى پايدالانىپ ءۇش-ءتورت جiگiت جولدىڭ ارعى جيەگiندە، تىم ارiرەكتە تۇرعان اۆتوبۋسقا قاراي جۇگiردi. ەشتەڭەنi بايىپتاي الماساق تا، توپتان قالماۋ ءۇشiن، ەكi-ءۇش قىز ولاردىڭ سوڭىنان iلەسە جۇگiردiك. سوڭعىلارىمىز جەتكەنشە بiرەۋلەر الگi تۇرعان اۆتوبۋستى ورتەپ جiبەردi. وت لاپ ەتە تۇسكەندە، جەتكەن جەرiمiزدە تاڭدانا قاراپ تۇرىپ قالدىق. جiگiتتەر بەرi قاشقان كەزدە، بۇرىلا سالا كەرi جۇگiردiك. ەندi ول جەردە قالىپ قويۋعا بولمايتىن ەدi. بiراق سوڭىمىزعا تۇسكەن قۋعىنشى بولعان جوق. ۇكiمەت ءۇيiنiڭ الدىندا تۇرعاندار مەن اۆتوبۋستىڭ ارالىعى ەداۋiر جەر بولاتىن.
وسىدان كەيiن حالىق تۇرعان جاققا سۋ شاشۋ وپەراتسياسى باستالدى. بiرiنەن كەيiن بiرi جۇرگەن ءورت سوندiرگiش ماشينالار سۋدى تولاسسىز شاشتى. ءۇستiمiز مالىنا سۋ بولعانىنا قاراماستان، جيەكتە تۇرىپ، قولىمىزعا iلiككەن مۇز جەنتەكتەرiن ماشينالارعا لاقتىرۋمەن بولدىق. كەيدە ونى تابا الماي قالساق، سوندا تۇرعان ۇلكەن ادامدار دا كومەكتەسiپ، قولىمىزعا ۇستاتىپ جاتتى.
قانشا سۋ شاشسا دا، حالىقتىڭ جiگi اجىراپ، تاراي قويمادى. تiپتi ونداي وي ەشكiمنiڭ باسىنا كiرiپ-شىقپاعان سياقتى، ويتكەنi ماقساتتارىنىڭ ورىندالۋى ءدۇدامالدانا باستاعان سايىن ورشەلەندi, اشۋ-ىزا بويلارىن بۋناي ءتۇستi.
ءورت ءسوندiرۋشi ماشينالار سۋلارىن تاۋىسىپ كەتكەننەن كەيiن قاقتىعىس قايتا باستالدى. سەبەبi ەندiگi جەردە جينالعان جۇرتتى السiرەتتiك دەپ تۇيگەن قارسى جاق ەلدi تىقسىرا ۇرىپ-سوعىپ، الاڭنان بiرجولا تازارتۋ ارەكەتiنە كوشتi. باسا-كوكتەپ كەلiپ، دۇلەيلەنە كۇش جۇمساي باستادى. بiراق جاس­تار قايتا العا شىعىپ، قاتتى قارسىلىق كورسەتتi. ولارعا شىداس بەرە الماعان اسكەر ەرiكسiز كەرi شەگiندi. مۇمكiن قايتادان ۇيىسا قالعان حالىقتان دا قايمىققان بولار. سولداتتار وسىلاي شەگiنگەن كۇيi جوعارى كوتەرiلiپ، ۇكiمەت ءۇيiنiڭ الدىنداعى شەپ قۇرعان كۇشكە قوسىلدى. بiز دە بiرازعا دەيiن كiدiرiستەپ تۇردىق. بiرشاما ۋاقىتتان سوڭ ازعانا توپ بولىپ ۇكiمەت ۇيiنە قاراي جۇردiك. ونداعىمىز ساناۋلى ادام بولىپ بارساق، iشكە وتكiزەر دەگەن دامەلi وي عوي. اسكەر دە، ميليتسيا توپتارىنىڭ سابى دا ەش قوزعالىسسىز تۇرا بەردi.
- بايقاڭدار، ولار ايلا جاساپ تۇرۋى مۇمكiن، - دەدi بiر جiگiت.

نە بولسا دا بارا كورەيiك دەپ باسپالداقتان جوعارى كوتەرiلە بەردiك. الگi جiگiت بiردەڭەنi سەزگەن ەكەن، بiز ءتورت-بەس ادىم ارالىققا تاياعان كەزدە ءبارi بiر مەزگiلدە بiزگە قاراي لاپ قويدى. تەك ارتقا تامان كەلە جاتقان بiر-ەكەۋدiڭ باسپالداقتان كوتەرiلiپ ۇلگەرمەگەنiن كوزiم شالدى، باسقامىز جان دالباسالاپ جان-جاققا قيعاشتاي قاشتىق. ونسىز باسپالداقتان ءتۇسiپ ۇلگەرە المايتىنىمىز بەلگiلi ەدi. ەگەر سول جەردە تايىپ قۇلاساق، قاپتاعان قارسى كۇشتiڭ اياقتارىنىڭ استىندا تاپتالاتىنىمىز ايدان انىق. ءبارiبiر قاشىپ قۇتىلماسىمىز تۇسiنiكتi بولاتىن. قارسى الدىمىز تۇيىق ەدi. مەن سول تۇيىق جەردiڭ بيiك باسىنا جەتiپ ۇلگەرمەي-اق جاۋىرىنىمنان تيگەن اۋىر سوققىدان سۇلاپ ءتۇستiم. كوتەرiلە ۇمتىلىپ، اناداي جەرگە دومالاپ كەتكەن باس كيىمىمە قول سوزا بەرگەنiمدە ارقامنان تيگەن ەكiنشi سوققى قايتادان جالپامنان ءتۇسiردi. ەندi كوتەرiلە بەرگەنiمدە: «ەي، بولدى، جەتەدi» دەگەن داۋىس­تى ەستiپ قالدىم. سوعان قاراپ ماعان تاپ بولعانداردىڭ قازاقتار ەكەنiن بiلدiم. باس كيىمدى ەندi كيiپ تۇرا بەرگەن مەنi ەكەۋi ەكi جاعىمنان كەلiپ، قولدارىمدى سىندىرىپ جiبەرەردەي ارتقا قايىرا ۇستاپ، ۇكiمەت ءۇيiنiڭ جانىنداعى اۆتوبۋسقا دەدەكتەتiپ الىپ كەلدi. نەسiن جاسىرايىن، سول ءسات تۇلا بويىمدى بiر قورقىنىشتى ۇرەي تiتiركەندiرiپ جiبەردi. قولعا تۇسكەن بiر قىزدى اۆتوبۋسقا ۇرىپ-سوعىپ، يتەرمەلەپ كiرگiزiپ جاتىر ەكەن. مەنi دە كۇشتەپ كiرگiزiپ، جاڭاعى قىز ەكەۋمiزدi ارناۋلى توردىڭ iشiنە وتىرعىزدى. بiراق كوپ وتپەي-اق اۆتوبۋستىڭ iشi قولعا تۇسكەن قىز-جiگiتتەرگە لىق تولدى. سول ۋاقىتتا بiزدi توردان شىعارىپ، ورنىمىزعا جiگiتتەردi كiرگiزدi. وعان سىيماعان جiگiتتەر بiزبەن بiرگە تۇردى. بiرازدان سوڭ ءبارiمiزدi ەكiنشi اۆتوبۋسقا اۋىستىرعان كەزدە ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الاڭداعى كوتەرiلiسشiلەرگە ارناپ سويلەپ جاتقان داۋسىن ەستiدiك. بۇل مەزگiل ءتۇن قاراڭعىلىعى ابدەن قويۋلانعان شاق بولاتىن.
اۆتوبۋسقا بiزبەن بiرگە ءۇش ميليتسيونەر قوسا مiندi. ارينە، ول ساتتە نە نارسەنi دە ناقتى ويعا ءتۇيiپ الاتىن جاعدايدا ەمەس ەدiك. ونسىز دا اۋزى-باسى قان-قان جiگiتتەردi ميليتسيونەرلەر جول بويى ۇرىپ-سوعىپ، «وسى قازiر كوزiڭدi اعىزىپ تۇسiرەيiن بە؟» دەپ، ەكi ساۋساعىن ءالسiن-ءالسiن كوزدەرiنە تەسە تاقاپ، قورلاۋمەن بولدى. اسiرەسە، ۇلتى باسقا جاپ-جاس ميليتسيونەردiڭ ىزاسى زور ەكەن. جiگiتتەرگە قانشا جانىمىز اشىعانىمەن، بiز دە شاراسىز ەدiك. وزiمiزگە دە تيiسە مە دەگەن ۇرەيگە بەرiلiپ، قوياننىڭ كوجەگiندەي ءبۇرiسiپ تۇردىق.

<!--pagebreak-->
اۆتوبۋس ۇزاق ءجۇردi. بiر كەزدە دiتتەگەن جەرiنە تاقالدى ما، ميليتسيونەرلەر ءوزارا كۇڭكiلدەسiپ كەتتi. سونى پايدالانىپ، باعانادان بەرi كوك كوز ميليتسيونەردiڭ تاياعىن جەپ، قورلاۋىنا كونiپ كەلە جاتقان ورتا بويلى سارى جiگiت ماعان قىرىنداي بۇرىلىپ:
- قازiر سۇراعان كەزدە نە دەپ جا­ۋاپ بەرەسiڭ؟ - دەپ سىبىرلادى. مەن وعان تاڭدانا قارادىم دا: «قالاي بولدى، سولاي ايتامىن»، - دەدiم. جiگiت ماعان اۋزىن تاقاپ تاعى سىبىرلادى. «ولاي دەسەڭ، تۇرمەگە جابىلاسىڭ. شەتتە تۇرعان كەزدە ۇستالدىم دەپ ايت» دەدi.
بiزدi «تسەليننىي» كينوتەاترىنا تاياۋ جەردەگi قالالىق iشكi iستەر باسقارماسىنىڭ كورپۋسىنا اكەلگەن ەكەن. اۆتوبۋستان سىرتقا شىعارعان كەزدە ميليتسيونەرلەر ەكi جاعىمىزدان دا ابالاعان يتتەردi ۇستاپ، قاقپايلاپ تۇردى. بiزدi پودۆالعا كەتەتiن ەسiكتەن كiرگiزدi. كiرگiزەر الدىندا سىرت كيiمدەرiمiزدi, بەلدiك، ت.ب. زاتتارىمىزدى الىپ قالدى دا، ءوزiمiزدi توردىڭ ار جاعىنا وتكiزدi. بiر ەسiككە، انىعىراق ايتقاندا، ول جاپسارلاپ جاسالعان ءدالiزدiڭ باسقى بولiگi بولار، كەزەكتەسە كiرگiزiپ، قىرىمىزدان، تۋرامىزدان قاراتىپ سۋرەتكە ءتۇسiردi. ودان كەيiن جiگiتتەردi بولەك، قىزداردى بولەك كامەرالارعا ءبولدi. كامەراعا كەتiپ بارا جاتقان كەزدە، ماعان جاناشىرلىق جاساعان جiگiتتi سول ميليتسيونەردiڭ تاعى دا ءوشi بارداي اياۋسىز ۇرعانىن كوردiم. جiگiت سول اۆتوبۋستاعى كەيپiندە، قاباعىن ءتۇيiپ، قاتتى تiستەنگەن كۇيiندە تۇردى.
بiز ارمەن قاراي ءجۇرiپ، ءدالiزدiڭ سول قول جاعىنداعى كامەراعا بەتتەدiك. كامەرانىڭ ەسiگiنە ەندi تاقالىپ كەلە بەرگەنiمدە، ارعى جاقتان «و-و-و!» دەگەن وقىس داۋىستان سەلك ەتە ءتۇستiم. كوزi الايا قاراعان ەتجەڭدi, شاشى ساپ-سارى كەلiنشەكتi كورiپ، شوشىنا شەگiنiپ كەتتiم. بiزدi جىندىلاردىڭ اراسىنا تىعىپ جiبەرۋگە اكەلگەن ەكەن دەپ ويلادىم. الايدا بۇلار بiزدەن بۇرىن قولعا تۇسكەندەر بولىپ شىقتى. Iشiندە جاراقات العان، كوزدەرi كوگەرiپ، كونەكتەي بولىپ iسiپ كەتكەن، قىسقاسى، بiر سوزبەن ايتقاندا، شەتiنەن سيىقتارى قاشقاندار ەدi.
بۇل كامەرادا الپىس جەتi قىز-كەلiنشەك بولدىق. مۇنى سول جەردەگi ميليتسيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستiدiم. كەيiنگi قوسىلعاندارمەن بiرگە iشiمiزگە ارىقشا كەلگەن ورىس قىز دا كiردi. (بiراق ول العاشقى تەرگەۋدەن كەيiن قاتارىمىزعا قايتىپ قوسىلعان جوق).
بۇل كامەراعا ەدەن تاقتايلارى جارىم-جارتىلاي توسەلگەن ەكەن، سونىڭ ۇستiنە سىيماعاندار بiر-بiرلەرiنە سۇيەنiپ تۇردى. مەن بەرگi شەتتەگi قىزداردىڭ ءسال اشىق قالعان ارالىعىنداعى ورىنعا قىرىنداي كiرiپ، سىعىلىسىپ وتىردىم. ءبارiمiز شارشاعانبىز، ونىڭ ۇستiنە اياماي جەگەن تاياعىمىز تاعى بار، تيتىقتاعان، شالدىققان كۇيدە ەدiك. سونداي حالدەگi كەيپiمiزدi مينيسترلiكتەن بە، الدە ودان دا جوعارىدان با، ايتەۋiر بiر-ەكi ادام كەلiپ كوردi. بiزدەن بۇرىن كەلگەندەردiڭ iشiنەن بiرەۋi: «ايتىپ كەتiڭiزدەرشi, ميليتسيونەرلەر بiزدi ۇرماسىن. جاڭا بiر كەلiنشەكتi وڭدىرماي تەپكiلەدi. سiزدەر وسى ءسوزiمiزدi جەتكiزiڭiزدەرشi, تاعى دا ءسويتiپ جۇرمەسiن» دەگەن ءوتiنiش ايتتى. الگi كiسiلەر ارتىق-اۋىس سوزگە كەلگەن جوق، بiراز قاراپ تۇردى دا كەتiپ قالدى.

تەرگەۋ ءىسى

ودان كەيiنگi كەزەكتە تەرگەۋ iسi باس­تالدى. وعان ەكi-ەكiدەن الىپ باردى. قالعاندارىمىزدى قاراما-قارسىداعى كiشiگiرiم ۇزىنشا كامەراعا اۋىستىردى. ول بiزگە وتە تارلىق قىلدى. تۋرا قوراداعى قويداي ۇيلىعىپ قالدىق. Iشi قاراڭعىلاۋ ەكەن، قىزدار الگiندەي ەمەس، ەركiن سويلەسە باستادى. ورىس قىزدان سەزiكتەنگەن بiرازىمىز ودان ساق بولۋ جاعىن ءسوز ەتتiك. مۇندا وتىراتىن ورىن جوق، كەپتەلiپ ءارi-بەرi قوزعالاقتاپ جۇرگەندiكتەن، ءجۇزتانىس بولا باستادىق.
تاڭعا جۋىقتادى ما، الدە تاڭ اتىپ كەتكەن كەز بە، ايتەۋiر ماعان دا كەزەك جەتتi. بiز دالiزبەن بويلاي ءجۇرiپ بارىپ، باسپالداقپەن جوعارعى قاباتقا كوتەرiلدiك. مەنi سول قول جاق بەتتەگi بولمەگە ەنگiزدi. توردە بiر قازاق، بiر ورىس - ەكi ميليتسيونەر وتىر ەكەن. قازاق جiگiت جاۋاپ الدى. شىنىمەن دە، اۆتوبۋستاعى جiگiتتiڭ ەسكەرتكەنi بولماسا، بار جاعدايدى ەش بۇكپەسiز ايتىپ شىعار ەدiم. حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعان وقيعانىڭ استارىن، ەلدiڭ كوكەيiندەگi تالاپ-تiلەكتi, باسقارۋشى بيلiكتiڭ ءوز وكتەمدiگi ارقىلى قولدان جاساعان قاسiرەتتi جاسىرماي بايانداپ بەرەر ەدiم. بiراق قازاق ۇلتىنىڭ اشىق تۇردە كەمسiتۋ، قورلاۋعا ۇشىراعاندىعىن، شەگiنە جەتكەن جاعدايلاردى كiمگە تىڭداتا الار ەدiم؟ ويتكەنi وزدەرiن «ۇلكەن» ۇلتتىڭ وكiلi سانايتىندار جەرگiلiكتi حالىقتى «تابۋنى»، «ديكاري»، ت.ب. دا تiركەستەرمەن كەمسiتە سويلەۋدi ادەتكە اينالدىرعان بولاتىن. «يا تەبە نا رۋسسكوم يازىكە گوۆوريۋ!» - دەگەندi نىقتاپ، نىعارلاي ايتقاندى ۇناتاتىن. ءوز وتانىمىزدا ءجۇرiپ سونداي قورلاۋعا ءتوزۋ... ءاي، بiلمەيمiن... ەندi قازاقستاندىقتاردىڭ iشiنەن بiر ادام تابىلماعانداي، ماسكەۋدەن ادام جiبەرۋ - كەۋدەسiندە جانى بار كiم-كiمگە دە جامان اسەر ەتكەنi كۇمانسiز. سوندا دا بiردەن باسبۇزارلىق ارەكەتكە بارماي، قارسىلىعىمىزدى بەيبiت شەرۋمەن ۇقتىرعىمىز كەلدi. اڭعالدىعىم شىعار، مەن سونىڭ ءبارiن جاسىرىپ-جاپپاي اشىق ايتامىن دەپ ويلاپپىن. باعىما قاراي، جولداعى جiگiتتiڭ ءسوزi تۇيسiگiمدi اشتى. سوندىقتان تەرگەۋشiگە قولعا تۇسكەن اڭگiمەمدi وزگەشە ەتiپ جەتكiزۋگە تىرىستىم. مەنەن جاۋاپ الىپ جاتقان كەزدە ەكiنشi ميليتسيونەر سىرتقا شىعىپ كەتتi. تەرگەۋشi ايتقاندارىمدى تۇگەل جازىپ، سوڭىندا:
- مىنانى مۇقيات وقىپ شىعىپ، قول قويىڭىز، - دەدi. قاعازدى قولىما العانىممەن وقىپ جارىتپاسىمدى ءتۇسiندi مە: - ماعان بەرiڭiز. مەن وقىپ شىعايىن، دۇرىستاپ تىڭداپ الىڭىز. قاي جەردە دە تەك وسىندا جازىلعان جاۋاپتى ايتارسىز، - دەدi. جانى اشىعان شىعار، مەنiڭ سوزدەرiمدi تiگiسiن جاتقىزا جازىپتى.
ەكiنشi تەرگەۋگە الىپ بارعان. كابينەتتە ەكi ورىس ايەل وتىر ەكەن. ەكەۋi دە ەگدە جاستاعى ادامدار. «زدراۆستۆۋيتە!» دەپ قالاي ايتىپ قالعانىمدى ءوزiم دە بايقاماي قالدىم. ولار ماعان بارلاي قارادى دا، وتىرۋعا شاقىردى. تەرگەۋشiنiڭ فاميلياسى ستاتسەنكو ەكەن. ولار ماعان شاي قۇيىپ، الدىما پەچەنە، كونفەت قويدى. ءشول قانشا قىسىپ، ەرنiم كەبەرسiپ تۇرعانمەن، ونى iشۋدەن سەسكەندiم. Iشiنە ماسايتاتىن ءدارi سالىپ بەرiپ، بار شىندىقتى بiلۋگە ارەكەت ەتەدi دەگەن سەكەمشiل ويدىڭ جەتەگiندە: «Iشكiم كەلمەيدi» دەدiم. ەكەۋi وزدەرiنە شاي قۇيىپ، ۇرتتاپ-ۇرتتاپ الدى دا: «قورىقپا، سەن دە iشiپ ال. پەچەنە، كونفەتپەن iش» دەپ ماعان تاقاي ءتۇستi. مەن تەك شاي عانا iشتiم.
تەرگەۋشi شاي iشiپ وتىرىپ سۇراي باس­تادى. مەن الدىڭعى كابينەتتە بەرگەن جاۋابىمدى ءدال سولاي قايتالادىم. اياعىنا جەتكەن كەزدە باسىن قايتالاپ سۇرادى. باسىن ايتىپ ۇلگەرiپ بولعانىمشا اياعىن سۇرادى. اياعىن اياقتاپ بولماي جاتىپ ورتاسىن سۇرادى. ادەيi شاتاستىرۋعا تىرىسقان سىڭايلى كورiندi. تەرگەۋدi بiتiرگەن سوڭ: «اكە-شەشەڭ بار ما؟» دەدi بiرi. اكەمنiڭ جوقتىعىن، شەشەم مەن باۋىرلارىمنىڭ بار ەكەنiن ايتتىم. جانۇيامنىڭ تۇراتىن مەكەن-جايىن سۇرادى.
- ونىڭ سiزدەرگە قاجەتi قانشا؟! - دەدiم شوشىنا قاراپ.
- حابارلاۋىمىز كەرەك، - دەدi. بۇل جاعى ماعان وتە اۋىر تيدi. انامنىڭ جۇرەگi اۋىراتىن، سوندىقتان جانىم شىعىپ كەتە جازدادى.
- حابارلاۋدىڭ ەشبiر قاجەتi جوق. ول كiسi بۇل تۋرالى ەستiسە، كوتەرە المايدى، - دەپ جىلاپ جiبەردiم.
- جارايدى، حابارلامايمىز. جانۇياڭنىڭ قۇرامىن ايت، - دەدi.
- ونىڭ كەرەگi نە؟ - دەپ تاعى سۇرادىم.
- ەندiگi جەردە جاقىن-جۋىق تۋىستارىڭ شەتەلگە بارۋ قۇقىنان ايىرىلادى، - دەدi. تابان استىندا ءوز قارا باسىم عانا ەمەس، تۋىستارىمنىڭ ومiرiنە كەدەرگi كەلتiرگەنiم جانىمدى ايازداي قارىدى. ءبارiن ايتىپ كەلiپ، ەڭ كiشi iنiمدi ايتۋعا اۋزىم بارمادى. بiراق، سول ساتتە بۇلاردىڭ قۇرىقتارىنىڭ سونشالىقتى ۇزىن ەكەندiگiن قايدان بiلەيiن؟..
- قازiر سەنi بوساتىپ جiبەرسەك، سىرتقا شىققان كەزدە توپتالىپ تۇرعاندار وزدەرiنە شاقىرسا، بارار ما ەدiڭ؟ - دەپ سۇرادى بiرi.
- توپتالىپ تۇرعاندار كەلمەسiڭە قويماي، اتىڭدى قايتا-قايتا اتاپ شاقىرسا شە؟ - دەپ تاعى دا قادالا سۇرادى ەكiنشiسi. ارينە، «جوق، بارمايمىن» دەۋدەن تانبادىم. تەرگەۋ وسىمەن اياقتالدى. مەنi وزدەرi ايتقانداي، شىنىمەن-اق، بوساتتى.

<!--pagebreak-->
بiراق «قۋىرداقتىڭ كوكەسiن تۇيە سويعاندا كورەسiڭ» دەگەندەي، ءبارi وسىمەن بiتپەپتi, كەرiسiنشە، شىرعالاڭ شارۋامىز ەندi باستالعان ەكەن. سوتتالىپ كەتپەگەنiممەن، ودان كەيiنگi جەردە ساياسي قىلمىسكەر، سوراقى ۇلتشىل كەبiن كيiپ، جەردiڭ ۇستiمەن ەمەس، استىمەن جۇرگەندەي قورلىقتى كۇندەردi باسىمنان كەشiردiم.
ۇرەيلi كەزەڭنiڭ جانتۇرشiكتiرەر الىپ-قاشپا سوزدەرi ورتتەي قاۋلاپ تۇردى. پالەنباي ادام ءولiپتi... الاڭدا ولگەندەردi ماشيناعا تيەپ، قالانىڭ الىس شەتiنە اپارىپ كومiپ تاستاپتى... سوڭىندا تۇرمەلەر مەن كامەرالاردا ورىن قالماعان سوڭ، قولعا تۇسكەندەردi شالعاي جاقتارعا شىعارىپ، ۇرىپ-سوعىپ، ۇرپاق بولماسىن دەپ جاندى جەرلەرiنەن تەپكiلەپ، قاڭعىرتىپ تاستاپ كەتiپتi... اۋىر جاراقات الىپ، قولعا تۇسپەي قۇتىلىپ كەتكەندەر دارiگەرلەرگە بارۋدان قورقىپ، جاتاقحانالارىندا اۋىر حالدە جاتىر دەيدi. قاقتىعىسقا قاتىسقانداردى الاڭدا ءتۇسiرiپ العان سۋرەتتەرi ارقىلى تانىپ، شەتiنەن ۇستاپ اكەتiپ، سوتتاپ جاتىر ەكەن...
مۇنداي سوزدەر كۇن سايىن تۇرلەنiپ جەتiپ جاتتى، اينالاعا جەلدەي ەسiپ كەتiپ جاتتى. ونسىز دا تiلگiلەنگەن جۇرەكتi الىپ-قاشپا وسى ۇرەيلi سوزدەر ودان سايىن قانسىراتتى. بiراق قانشا كۇيزەلiستە جۇرسەم دە، مەن الاڭعا بارعانىما ەش وكiنگەن ەمەسپiن. كەرiسiنشە، iشكi جان دۇنيەمدەگi ءوز iسiمە دەگەن سەنiم بەكەمدەنە ءتۇستi.

* * *

ەندi ءسال عانا شەگiنiس جاساسام: 18 جەلتوقسان كۇنi جاتاقحاناعا كەشتەتە كەلدiم. بiرگە تۇراتىن روزا ەسiمدi قۇربى قىزىم توسەگiندە بۇكتەتiلiپ جاتىر ەكەن. مەنi كورiپ: «سەنi بiردەڭەگە ۇرىنعان شىعار دەپ قورقىپ ەدiم، امان كەلدiڭ بە؟!» دەپ قۋانا سويلەگەنiمەن، ءوزi تۇرا المادى. مەن جاعدايىمدى قىسقاشا ايتتىم دا: «وزiڭە نە بولدى، نەگە توسەكتەن تۇرمايسىڭ؟» دەپ سۇرادىم. «بۇگiن بiرنەشە قىز الاڭعا قايتا بارعانبىز. سۇمدىق جاعدايعا تاپ بولدىق. دۋبينكا ۇستاعاندار قاپتاپ ءجۇر. بارعانداردى تىرقىراتا قۋىپ، قولعا تۇسكەندەردi اياماي سوعىپ جاتىر. قالاي، قاي تۇستان ساپ ەتە تۇسكەنiن بiلمەي قالدىق، ەكەۋi ارتىمىزدان وكشەلەي قۋىپ بەردi. بەرەكە ەكەۋمiز بيiك ۇيلەرگە قاراي قاشىپ، بiرiنiڭ پودەزiنە كiرiپ كەتiپ، جوعارى ورلەدiك. ءۇشiنشi قاباتقا شىعا بەرگەنiمiزدە بiرەۋi قۋىپ جەتتi. «بiتتiك، ولدiك» دەپ ويلاپ، قابىرعاعا جابىسا باسىمىزدى قالقالاپ وتى­را قالدىق. اناۋ: «تەز شىعىپ، جوعالىڭدار، ونسىز ەكەۋiڭ دە ءولiپ تىناسىڭدار»، - دەدi. بiز تاپىراقتاپ جۇگiرگەن بويى دالاعا اتىپ شىقتىق. سول كەزدە اۋلادا اڭدىپ تۇرعانى سوڭىمىزعا قايتا ءتۇستi. بiر كەزدە قارا سانىما سارت ەتiپ تيگەن تاياقتان شىبىن جانىم شىعىپ كەتە جازداعانىمەن، قۇتىلىپ كەتۋ ءۇشiن جان ۇشىردىم. جاتاقحاناعا جەتكەنشە جاراقاتىم iسiپ، اياعىم باسقىزباي قالدى. ولاردىڭ قولىنداعىسى ماعان تەمiر تاياق سياقتى كورiندi» دەدi روزا.
تاياق تيگەن جەرi تالاۋراپ كوگەرiپ، كۇپسiنە iسiپ كەتiپتi. روزانىڭ جۇمىسقا بارماي قالعانىنان سەزiكتەنگەن كومبينات باسشىلارى ونى تەرگەۋگە الىپتى. ول وتiرiك سىلتاۋ ايتىپ ازەر قۇتىلدىم دەدi. (كەيiنiرەك 1989-1990 جىلدارى مەن كوميسسياعا بارعان تۇستا وسى قىزدار جايلى دا ايتقان ەدiم. الايدا ول كەزدە الاڭعا بارعاندار ءالi دە قاتتى قورقاتىن. كوميسسياداعىلار «الدىمەن ول قىزدارعا ءوزiڭ بارىپ جايلاپ ءتۇسiندiر. سودان سوڭ بiز ولارمەن سويلەسەمiز» دەدi. سولاي بولدى دا، الايدا قىزدار بويلارىنا ۇيالاعان ۇرەيدi جەڭە المادى).

* * *

مەنi قاماۋدان بوساتقان كۇننiڭ ەرتەسiندە اۋداندىق ميليتسيا بولiمiنەن تەرگەۋشi كەلدi. وعان دا بۇرىنعى جاۋابىمدى بەردiم.
سودان قاي كۇنi ەكەنi ءدال ەسiمدە جوق، «سەنi تومەندە بiر جiگiت شاقىرىپ تۇر» دەگەن سوڭ ۆاحتاعا تۇسسەم، اۋىلدان كەلگەن iنiم ەكەن. ءجۇزi الاڭداۋلى. ماعان كوز شاراسى كەڭەيە قاراپ: «سەنiڭ جاعدايىڭدى بiلiپ قايتۋ ءۇشiن مامام ادەيi جiبەردi. وسىعان دەيiن جول جابىق بولدى، بۇگiن عانا اشىلدى. مامام سەنi الاڭعا بارىپ قويعان جوق پا ەكەن دەپ قاتتى ۋايىمداپ وتىر» دەدi. كوڭiلi ورنىقسىن دەگەن ويمەن، «جوق، مەن الاڭعا بارعانىم جوق» دەدiم. Iنiم ءبارiبiر سوزiمە سەنبەگەندەي بەتiمە جالتاڭداپ قاراي بەردi. Iشكە كiرگiزۋگە رۇقسات ەتپەگەندiكتەن، سول ارادا تۇرىپ بiراز سويلەستiك. سودان نە بولسا دا شىندىقتى ايتۋعا وقتالدىم.
- سەن قورىقپا، قازiر ءبارi ءوز ورنىنا كەلدi. مەن الاڭدا قولعا ءتۇسiپ قالعان ەدiم. اقتاپ شىعاردى. بۇل تۋرالى ماماما سەزدiرۋشi بولما. «بارماپتى، قاتىسپاپتى» دەي سال. مامامنىڭ مۇنى بiلمەي-اق قويعانى ءجون. ەستiسە، جۇرەگi كوتەرە المايدى، - دەپ قايتا-قايتا ەسكەرتتiم. ول ءۇنسiز تۇرىپ تىڭدادى.
قالاي بولعانمەن دە، سول تۇستا انامنىڭ بۇل جايدى بiلمەگەنi دۇرىس بولدى.

كۇلiمحان جۇماباەۆا،
جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسۋشى

http://anatili.kz/?p=7121

جالعاسى بار....