ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 2 قازانى كۇنى تيمۋر ۋستەميروۆتىڭ «كاراۆان» پۋبليكۋەت رەدچايشۋيۋ فوتوگرافيۋ مولودوگو ابايا» دەگەن «كاراۆان» گازەتىندە جاريالانعان جاس ابايدىڭ «فوتوسىنا» قاتىستى ماقالا جارىق كورگەننەن كەيىن، الەۋمەتتىك جەلىدە ابايتانۋداعى تاعى ءبىر داۋلى تاقىرىپ قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. جاڭا فوتوسۋرەتتىڭ قايىرا عىلىمي اينالىمعا تۇسكەنىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، پىكىرلەرىن قالدىرىپ جاتقان ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدار دا بولدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى: «بۇل – ابايدىڭ سۋرەتى ەمەس», - دەگەن مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ پەن تۇرسىن جۇرتبايدىڭ پىكىرلەرىنە كەلىسپەيتىن قارسى ويلار كوپتەپ ايتىلىپ، «مىنە جاس اباي» دەپ وسى «جاڭالىقتى» ناسيحاتتاۋشىلار باسىم بولىپ جاتتى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز: «زامانىندا الەكەڭ مەن مۇحاڭنىڭ اراسى ونشا ءتاۋىر بولماي، سونىڭ كەسىرى مارعۇلاننىڭ ابايتانۋدا اشقان ءبىرالۋان جاڭالىقتارىنا كەدەرگى جاسادى، ياعني مۇحاڭ باستاعان زەرتەۋشىلەر مويىنداعان جوق بولاتىن. ەندى زامان وزگەردى. دەمەك ابايتانۋ باعىتىنداعى كەيبىر كۇماندى، داۋلى ماسەلەلەرگە جاڭاشا، بۇگىنگى عىلىم تۇرعىسىنان كەلۋ قاجەت دەپ بىلەمىن»،-دەي كەلىپ، م.و.اۋەزوۆتىڭ بۇل فوتونى مويىنداماعانىن ءوزى دالەلدەي كەلە، «بۇل فوتونى جاريالاعان م.و.اۋەزوۆتىڭ ءوزى بولاتىن. ودان ارتىق قانداي دالەل كەرەك»،- دەپ ەلدى شاتاستىرىپ تا جاتتى. شىندىعىنا كەلسەك ەلدى شاتاستىراتىنداي جاعداي ەمەس قوي. ابايدىڭ قازىرگى تاڭعا جەتكەن ەكى فوتوسىمەن سالىستىرىپ جىبەرسەڭىز تۇرسىن جۇرتباي ايتقانداي: «بۇل سۋرەت پەن ابايدىڭ تۇپنۇسقاداعى كەيپىنە انىقتاپ قاراساق، ەكەۋى ەكى بولەك ادام بولىپ شىعادى. «ابايدىڭ موينى قىسقا ەدى، يىعىمەن بىردەي ەدى»،- دەپ جازادى ءوزىنىڭ بالاسى تۇراعۇل. ال مىنا سۋرەتتەگى مويىندى قارا؟ كوزىنىڭ اياسىن، مۇرنىن، ماڭدايىنىڭ ءبىتىسىن قارا. بۇل - اباي ەمەس». ايتسە دە قارسى پىكىر ايتۋشىلار «جاس ابايدىڭ» فوتوسىن اقىندى كەيىنگى كەزدەرى سالىنعان سۋرەتشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىمەن سالىستىرىپ، ۇقساقتىقتارعا ماڭىز بەرىپ جاتتى.

ءسال شەگىنىس جاساساق، بۇل داۋلى تاقىرىپ «كاراۆانعا» دەيىن دە ءبىرشاما كوتەرىلگەن. 1970 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ۇلى اقىننىڭ 125 جىلدىعىنا وراي  «جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسى» اتتى الكەي مارعۇلاننىڭ كولەمدى ماقالاسىندا وسى سۋرەت جاريالانىپ جانە فوتوعا ءتۇسۋ ەرەكشەلىكتەرى، فوتوداعى وزگە دە كىسىلەر تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن. كەيىنگى جىلدارى دا «23 جاستاعى ابايدىڭ سۋرەتى»، «ابايدىڭ جاس كەزىندەگى سۋرەتى مەن كۇيلەرى» سىندى ماقالالار جارىق كورىپ، «ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق» اتتى كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا وسى سۋرەت جارىق كورگەن ەدى.

وسى تاقىرىپتا جەكەلەگەن ىزدەنۋشىلەرگە بەلگىلى بولعانىمەن، قالىڭ كوپشىلىككە ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن الكەي مارعۇلان نەگىزدەگەن «ابايدىڭ فوتوعا ءتۇسۋ» جايىنا قىسقاشا ءوز سوزدەرىمەن توقتالا كەتەيىن.

الكەي مارعۇلاننىڭ ايتۋى بويىنشا: «جاس ابايدىڭ فوتوعا ءبىرىنشى ءتۇسۋى 1868 جىلى كۇنباتىس ءسىبىردى ارالاۋعا شىققان ۇلى كنياز ءۆلاديميردىڭ ومبىعا كەلۋىنە بايلانىستى بولعان. بۇل كنياز سول كەزدەگى روسسيانىڭ پاتشاسى الەكساندر ءىى-ءنىڭ بالاسى...

كنياز سامار قالاسىنان شىعىپ، ورىنبور كەلەدى. ودان ترويسكى، قىزىلجاردى باسىپ ومبىعا كەلىپ توقتايدى. بۇل جەردە ءبىر جۇما بولىپ قازاق حالقىنىڭ ويىن-ساۋىعىن كورەدى، سول كەزدەگى قازاق باسشىلارىمەن كەزدەسەدى».

الكەي مارعۇلان كنيازدىڭ كەلۋى مەن وسى كەزدەگى ساتتەردى فوتوعا ءتۇسىرۋشى - كەسسلەر دەيدى. «كەسسلەردىڭ فوتولارىنىڭ ءبارى تاماشا. الايدا ونىڭ ىشىندەگى كوزگە ەرەكشە تۇسەتىن جاس ابايدىڭ فوتوسى. اباي كەسسلەردىڭ «دەپۋتاتسيا كيرگيز سەميپالاتينسكوي وبلاستي» دەگەن فوتوسىندا سۋرەتتەلگەن. مۇندا بارلىعى 14 كىسى تۇسكەن. ونىڭ ىشىندە مۇسا، شالعىمباي، ول ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ۆوەننىي گۋبەرناتور وكولنيچي، مۇسانىڭ وڭ جاعىندا جاس اباي، شالعىمبايدىڭ سول جاعىندا وتىرعاندار سول كەزدەگى قارقارالى دۋانىنىڭ قازىلارى كوپباي ەسەتوۆ پەن مالىباي بايعۇتتى بولۋى كەرەك. بۇلاردىڭ ءبارى سىيلى تۇردە، ورىندىقتا وتىر. ولاردىڭ ارقاسىندا تۇرعانداردىڭ ىشىندە (سولدان وڭعا قاراي) قۇسايىن بوشتاەۆ، ءتۇرى تۇراشقا ۇقساعان قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بالاسى قۇدايبەردى بولۋعا ءتيىس. اباي مەن قۇدايبەردى، مۇسا ۇشەۋى سول كەزدەگى سىپايى قوڭىر كيىممەن تۇسسە، وزگەلەرى جارقىراپ، وقامەن جيەكتەلگەن كەڭ شاپاندارمەن تۇسكەن. كەيبىرەۋلەرى (كوپباي ەسەتوۆ) قىلىش اسىنىپ تۇسكەن. الدىندا سىپايى تۇردە وتىرعان ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى مۇساتاي تاتتىمبەتوۆ بولسا، ەندى بىرەۋى ءجۇسىپ الشىنباەۆ بولۋى كەرەك. ويتكەنى ابايدان كەيىن بۇل توپتا ول ەكەۋىنەن جاستاۋى بولۋعا مۇمكىن ەمەس.

اباي بۇل جىلى 24 جاستا»،- دەيدى عالىم. سونىمەن قاتار ماقالادا فوتوداعى ابايدىڭ بەت-بەينەسىنە، كيىم ەرەكشەلىكتەرىنە، بالالارىمەن ۇقساستىقتارىنا ت.ب كوپتەگەن جايلارعا توقتالادى.

ەندى بۇگىنگى كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنىنە، نەگىزگىسىنە كەلسەك...

يا، 1970 جىلى الكەي مار­عۇ­لان «جاس ابايدىڭ فوتوبەي­نەسى» اتتى ماقالاسىندا وسى فوتونى جاريالايدى. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە دە بۇل سۋرەتتىڭ ابايدىكى ەمەس ەكەنىن دالەلدەيتىن ماقالالار مەن حاتتار جازىلادى. سول كەزدەگى اباي مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مۇزدىباي بەيسەنباەۆ الكەي اعامىزعا حات جازىپ، وعان بۇكىل قىز­مەت­كەرلەرى قول قويىپ جىبەرەدى. امانتاي سا­تاەۆتىڭ ماقالاسى مەن مۇزدىباي بەيسەنباەۆتىڭ حاتىنا الكەي مارعۇلان ەش جەردە قارسىلىق بىلدىرمەگەن. سوعان قا­راعاندا ونداعى قارسى پىكىرلەرمەن كەلىسكەن بولۋى كەرەك.

«جوبالاپ سويلەگەن عىلىمعا دالەل بولمايتىنى» انىق. سوندىقتان دا بۇل فوتوداعى جاس اباي ەمەستىگىن جانە الكەي مارعۇلان جوبالاپ جازعاندارىنىڭ شىندىققا سايكەس كەلمەيتىنىن ءتۇرلى باعىتتا سانامالاپ، ساتىلاپ، دالەلدەپ كورەلىك...

بىرىنشىدەن ەگەردە سۋرەت 1868 تۇسكەن بولسا، الكەي مارعۇلان ايتقانداي «قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بالاسى قۇدايبەردى» فوتوعا ءتۇسۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. سەبەبى  1866 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قۇدايبەردى قايتىس بولادى. سول سەبەپتى دە اباي اعاسى قايتىس بولعاننان كەيىن كۇشىك توبىقتى ەلىنە بولىستىق قىزمەت اتقارادى.

ەكىنشىدەن، «جاس اباي» دەگەن فوتونىڭ كەۋدەسىندە مەدال، وردەنگە ۇقساس نارسە تاققان. ال 23-24 جاسىندا ابايدىڭ مەدال نەمەسە ارنايى توسبەلگىمەن ماراپاتتالعاندىعى تۋرالى ەش دەرەك جوق. «ال بولىستىققا كانديدات بولىپ جۇرگەن جاس مىرزانىڭ جىلتىراق تۇيمە مەن مەدال تاعۋى - تاڭ قالاتىن نارسە ەمەس دەپ سانايمىن»،- دەپ جازىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر عالىم. ابايدى ەش دالەلسىز جىلتىراققا اۋەس قىلدىرىپ قويۋدىڭ ەش قيسىنى كەلمەس. تۇرسىن جۇرتباي اعامىز ايتقانداي: «قارعىباۋ تاعىپ...»،- دەپ اباي ءوزى سىنايدى مۇندايدى».

ۇشىنشىدەن، ەڭ نەگىزگى دالەلىمىز تومەندەگىندەي بولماق...

فوتونى ءتۇسىرۋشى - الكەي مارعۇلاننىڭ ءوز سوزىمەن ايتاق «كەلىستىرە ءتۇسىرۋشى - كەسسلەر».

كەسسلەر دەگەن كىم؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، مىناداي دەرەكتەر تاۋىپ وتىرمىز. يسااك ەرمولاەۆيچ كەسسلەر ومبى قالاسىندا العاشىندا كىتاپ دۇكەنىنىڭ يەسى بولعان. 1870 جىلى فوتواتەلە اشقان. بۇل ومبىدا اشىلعان ەكىنشى فوتو تۇسىرەتىن مەكەمە ەدى. وعان دەيىن 1855 جىلى ا.گ.تەمكيننىڭ مەكەمەسى عانا جۇمىس جاساعان دەيدى تاريحشىلار. ي.كەسسلەردىڭ كاسىبي فوتوگراف رەتىندە «جۇلدىزدى» ءساتى 1891 جىلى، پاتشازادا نيكولايدىڭ (كەيىننەن نيكولاي ءىى پاتشا) ومبىعا كەلۋىمەن بايلانىستى بولدى. پاتشازادانى تۇسىرگەن فوتولارى ءۇشىن ي.كەسسلەر «الەكساندر ءىىى ۇلكەن مەدالىمەن» ماراپاتتالدى جانە «ۇلى مارتەبەلى پاتشازادا نيكولاي الەكساندروۆيچتىڭ جازباشا العىسىنا» يە بولعان. فوتوگراف كەيىننەن ءوزى تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەردىڭ سىرتىنا وسى ماراپاتتاردى 1891 جىلى العانى جايلى جازۋمەن شىعاراتىن بولعان. سەبەبىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.

دالەل رەتىندە مىنا انىقتامالىقتاردى دا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك:

• «كەسسلەر يسااك ەرمولاەۆيچ - ومسكي فوتوگراف، ۆلادەلەتس فوتوماستەرسكوي (س 1870 گودا) ي كنيجنوگو ماگازينا. پەرۆىم يز فوتوگرافوۆ گورودا پەرەشيول ك ۆنەپاۆيلوننوي سيومكە. سنيمال پريەزد ۆ ومسك تسەسارەۆيچا نيكولايا الەكساندروۆيچا ۆ 1891 گودۋ».
• كەسسلەر يسااك ەرمولاەۆيچ (كەسلەر), مەششانين كوۆەنسكوي گۋبەرني. ومسك، اكتيۋبينسكوي وبل.، يلينسكي فورشتادت/تيۋمەن. ۆلادەلەتس فوتوگرافي ۆ ومسكە «سۋششەستۆۋيۋششايا س 1870 گ. فوتوگرافيا ي.ە.كەسسلەر، زا كازيوننىە سنيمكي ۋدوستوەن ۆىسوچايشيح ناگراد ي پيسمەننوي دۋشەۆنوي بلاگودارنوستي ە.ي.ۆەليچەستۆا نىنە تسارستۆۋيۋششەگو گوسۋداريا يمپەراتورا نيكولايا الەكساندروۆيچا زا فوتوگرافيچەسكيە پورترەتى ي ۆ گرۋپپە سو سۆيتوي، منويۋ سنياتىمي ۆ ومسكە ۆ 1891 گ.».

سوڭعى دالەلىمىزدى قورىتىندىلاي ايتساق 1868 جىلى كنياز ۆلاديمير الەكساندروۆيچتىڭ ومبىعا كەلگەن ساپارىن ي.كەسسلەر فوتوعا تۇسىرمەگەن. ول ءوز فوتوپاۆيلونىن 1870 جىلى اشقان. ول كەزدە فوتوعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت قيمىلسىز وتىرۋ قاجەت بولعان، سەبەبى كەسكىننىڭ ايقىندىلىعى مەن فوكۋسىن دالدەۋ ءبىراز ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن. سول ءۇشىن ارنايى پاۆيلوندار ۇيىمداستىرىلاتىن.

جاندوس اۋباكىر،

اباي مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى، ف.ع.ك.، دوتسەنت.

Abai.kz