جادىرا جۇماكۇلباي. ابايدىڭ اتىمەن ءتۋريزمدى دامىتۋ ايىپ پا؟
قازاق اتىن الەمگە پاش ەتكەن ابايداي الىپتىڭ تۋعان توپىراعىن باسۋ، تۇتىنعان زاتتارى مەن «اباي جولىندا» سۋرەتتەلگەن تاريحي جەرلەردى كورۋ اركىمگە ارمان. ءتىپتى الىس شەتەلدەن انتالاپ كەلەتىن اعايىن دا قازاقستانعا ات باسىن تىرەگەن سوڭ، جيدەبايعا ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. اۋدان ورتالىعى قاراۋىلدان - 25, سەمەيدەن 184 شاقىرىم جەردەگى جيدەبايدا ابايدىڭ مۇراجايى مەن 1995 جىلى اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي سالىنعان اباي، شاكارىمنىڭ كەسەنەسى بار. تاريحي ورىنعا كەلگەن مەيماندار اس ءىشىپ، اياق سۋىتاتىن ورىنعا ءزارۋ. سول ءۇشىن جيدەبايداعى مۇراجايدىڭ ءدال قاسىنان زاماناۋي قوناقۇي سالىنعان بولاتىن. قانشا جىلدان بەرى قاڭىراپ، بوس كۇيىندە جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ-اق مۇجىلۋگە شاق قالعان قوناقۇي قولدانىسقا بەرىلە مە، جوق پا؟ تالايدى زار قاقساتقان ماسەلەگە نە سەبەپ؟
قازاق اتىن الەمگە پاش ەتكەن ابايداي الىپتىڭ تۋعان توپىراعىن باسۋ، تۇتىنعان زاتتارى مەن «اباي جولىندا» سۋرەتتەلگەن تاريحي جەرلەردى كورۋ اركىمگە ارمان. ءتىپتى الىس شەتەلدەن انتالاپ كەلەتىن اعايىن دا قازاقستانعا ات باسىن تىرەگەن سوڭ، جيدەبايعا ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. اۋدان ورتالىعى قاراۋىلدان - 25, سەمەيدەن 184 شاقىرىم جەردەگى جيدەبايدا ابايدىڭ مۇراجايى مەن 1995 جىلى اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي سالىنعان اباي، شاكارىمنىڭ كەسەنەسى بار. تاريحي ورىنعا كەلگەن مەيماندار اس ءىشىپ، اياق سۋىتاتىن ورىنعا ءزارۋ. سول ءۇشىن جيدەبايداعى مۇراجايدىڭ ءدال قاسىنان زاماناۋي قوناقۇي سالىنعان بولاتىن. قانشا جىلدان بەرى قاڭىراپ، بوس كۇيىندە جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ-اق مۇجىلۋگە شاق قالعان قوناقۇي قولدانىسقا بەرىلە مە، جوق پا؟ تالايدى زار قاقساتقان ماسەلەگە نە سەبەپ؟
قوناقۇيدى بۇزۋ نە ىسكە قوسپاۋ - بىتكەن ىسكە قيانات
2007 جىلى بوي كوتەرىپ، 2008 جىلى تۇساۋى كەسىلگەن قوناقۇيدى جيدەبايعا بارعان سايىن كوزىم كوردى. بىراق ۇنەمى جابىق. نەگە؟ سۇراققا جاۋاپ الماق ماقساتپەن اباي اۋدانى اكىمى مەن جيدەبايداعى قورىققا جاۋاپتى سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنىڭ باسشىسىنا بارىپ، جاي-جاپساردى سۇرادىم. ماسەلە مىنادا ەكەن. قوناقۇي 2008 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىستىق بيۋدجەت بويىنشا كارىپجانوۆتىڭ كەزىندە باستالىپ، بەرگەنوۆ تۇسىندا اياقتالعان. بىراق ەشقانداي مينيسترلىكتىڭ رۇقساتىنسىز. زاڭ بويىنشا مادەنيەت مينيسترلىگىنە قارايتىن قورىق جەرىنە وبلىس بيۋدجەتى ەشقانداي قۇرىلىس سالۋعا ءتيىس ەمەس. قازىرگى اۋدان اكىمى 114 ملن تەڭگە قاراجات جۇمسالعان كەشەندى «بۇزىپ تاستاۋ نە ءمۇلدەم ىسكە قوسپاۋ قيانات بولادى، مۇنى پايدالانۋعا بەرۋ كەرەك» دەگەن ءماسەلەمەن قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ەرجان راحمەتوۆكە حات جولداعان ەكەن.
حاتتا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر: «1. اباي مۇراجايى مەن اباي-شاكارىم مەموريالدىق كەشەنىن تولىق جوندەۋ. جىلما-جىل مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان ماردىمسىز قاراجات ءبولىنىپ، اتقارىلاتىن ىستەردىڭ سوزىلا بەرگەنىنەن ەش ناتيجە جوق. مينيسترلىك ارقىلى «قازرەستاۆراتسيا» مەكەمەسىنە كەشەندى جوندەۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن 18 ملن تەڭگە ءبولىنگەن دەيدى، ءبىراق ول قارجىعا قانداي جۇمىس، قانشا جىل ىستەلەتىنىن اكىمدىك سۇرانىس جاساعاندا، ەشقانداي ءمالىمەت الا الماۋى. مۇراجايدى جوندەۋ كەلەشەكتە قانداي باعىتتا بولاتىنىن دا بىلمەۋى اۋدان اقساقالدارى مەن بارشا جۇرتشىلىقتى الاڭداتادى. 2. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتىنسىز سالىنعان مادەني-تۇرمىستىق كەشەننىڭ ارى قاراي جۇمىس ىستەۋ-ىستەمەۋ ماسەلەسى. سالىنعان عيماراتتىڭ ماسەلەسىن شەشەتىن - تىكەلەي مينيسترلىك. مەملەكەتتىك قارجىمەن جۇمسالىپ، حالىق يگىلىگى ءۇشىن سالىنعان تاريحي ورىنعا كەلىپ-كەتۋشى قوناقتار اسا مۇقتاج بولىپ وتىرعان دايىن كەشەن بۇزىلسا، بۇل بىتكەن ىسكە قيانات جاساۋ».
تۇرسىنعازى مۇساپىربەكوۆ، اباي اۋدانىنىڭ اكىمى:
- تۇرمىستىق كەشەندى بۇزىپ، باسقا جەرگە الىپ كەتۋ نە مۇلدەم جاۋىپ تاستاۋ بالەنباي ملن قاراجات جۇمسالعان سوڭ، قيانات بولادى. وبلىس باسشىسى دا، مەن دە وسىندا قالدىرۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. وسىعان بايلانىستى سەمەيدەگى مۇراجايدىڭ باسشىسىن شاقىرتتىق. ول كىسى «بۇزىپ الىپ كەتسىن» دەپ كونبەي وتىر. شىنىن ايتقاندا، ءمادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەدكە دە حات جازىپ قويدىم. الدىمەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، جەرلەسىمىز ەرجان ورازۇلىنا جازعان حاتتان جاۋاپ كەلۋىن كۇتىپ وتىرمىز. مەنىڭ جەكە ويىم مەموريالدىق كەشەن اباي مۋزەيىنەن ءبولىنسە ەكەن دەيمىن. جيدەبايدا 17 ادام جۇمىس ىستەيدى. مۋزەيدىڭ سىرتىنداعى سىلاق ماسەلەسىن ايتپاعاندا، بىلايعى توزىق ماسەلەسى باسشىلىق سەمەيدە وتىرعان سوڭ، مىنا جاقتا نەمقۇرايدىلىق بار سەكىلدى. قوناقۇيدى كەشەندى بالانسقا الۋ ماسەلەسىنە مينيسترلىك تە قارسى بولىپ وتىر. تىعىرىققا تىرەلگەن ماسەلە بولدى. ءبىراق بۇل ماسەلەنى بۇلاي قالدىرۋعا بولمايدى. تۇرمىستىق كەشەندى بۇزىپ، قايتا قۇرۋعا كەلمەيدى.
جاڭا زامانعى كەشەننەن قۇنانبايدىڭ قۇدىعى مىڭ ەسە ارتىق
سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىردىڭ قۇرىلىسقا قارسىلىعى - ونى مۇلدەم بۇزىپ، كوزىن قۇرتۋدا ەمەس، قوناقۇيدىڭ جيدەبايدىڭ تاريحي بەينەسىن بۇزىپ تۇرۋىمەن بايلانىستى ەكەن.
جاندوس اۋباكىر، اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى:
- ماسكەۋدەگى تولستويدىڭ مەكەنى «ياسنايا پولياناعا» باردىم. بارلىق دۇنيە تولستوي داۋىرىندەگى ءوز قالپىن ساقتاپ قالعان. جيدەبايدى دا سول زامان قالپىمەن تاريحي كەلبەتىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. بۇل - مەن باسشىلىققا كەلگەنگە دەيىن كوتەرىلگەن ماسەلە. جيدەباي - قورىق ايماعى، تىكەلەي مەملەكەتتىڭ قاراۋىنداعى جەر. اتالعان قۇرىلىستىڭ بىزگە قاتىسى جوق. تۇرمىستىق كەشەن نەگە قاراۋسىز بولدى؟ بىرىنشىدەن، زاڭسىز سالىنعان. ەكىنشىدەن، جيدەبايدىڭ تابيعي كەلبەتىن بۇزىپ تاستاعان. ءبىز قورىقتىڭ رەلەفىن ساقتاپ، ۇستاۋىمىز كەرەك. جيدەبايعا كەلگەن ادامعا «شىڭعىستاۋدىڭ بيىگى اناۋ - حان تاۋى» دەپ كورسەتە الاسىز با، كورسەتە المايسىز. تۇرمىستىق كەشەندى جاۋىپ تاستاعان. قۇنانبايدىڭ قۇدىعى بۇرىشتا قالىپ قويعان. بۇل - تاريحي ەسكەرتكىشكە جاساعان قياناتىمىز. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى اقباز اۋىلىنان كەلىپ جۇمىس ىستەيدى. ەگەر كەشەن قولدانىسقا بەرىلسە، وندا ىستەيتىن ادامدار قايدا تۇرادى؟ البەتتە، ىشىندە تۇرىپ ىستەيدى. وندا كافە بولسا، قالدىق تاماق، جۋىنعان سۋ قايدا كەتەدى؟ ەسكى باعىتتاعى سيپاتتا بولسا ءبىر ءجون. زاماناۋي سيپات بۇرىنعى عيماراتتارمەن ساي ەمەس. شىن ساپالى، جاقسى قۇرىلىس بولسا، ەشكىم داۋ ايتپاس ەدى. ساپاسىز ماتەريالدان، جازعى ۇلگىدەگى شىنىدان جاسالعان. ارعى-بەرگى جاعى كورىنىپ تۇرادى. قىستا جاتا المايسىڭ. قاي جاعىنان كەلسە دە، قاتە سالىنعان قۇرىلىس. ارينە، كىسىلەر كەلىپ قوناتىن، تاماق ىشەتىن كەشەن كەرەك. جيدەباي قاسىندا بۇرىن ۇيلەر بولعان، ونىڭ بارلىعىن اقبازدىڭ باسىنا كوشىرتىپ تاستادى. قازىر قايتادان ءبىر ءۇيدى ارنايى ءبولىپ، سول جەردە شاي-تاماق ىشۋگە جاعداي جاساپ قويدىق. ءتىپتى ارنايى تاماق دايىندايتىن، كۇتەتىن ادامدار دا بار. بىلگەن ادامعا اباي-شاكارىم كەسەنەسىنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى شوشاقتا ارنايى جاتاتىن ورىن بار. ونىڭ ۇستىنە، قوناقۇي قۇراستىرمالى. دەمەك، ونى اقباز اۋىلىنا كوشىرۋگە بولادى. ماعان قۇنانبايدىڭ قۇدىعى مىڭ ەسە ارتىق. تاريحي ورىندى قازىرگى زامانعى بيزنەس جولىنا اينالدىرۋدان قورقامىن.
اكىمدىك پەن مۇراجاي جاقتىڭ دا ويلارى ويعا قونىمدى. شىندىعىندا، سالىنىپ قويعان قوناقۇيدى ءبىرجولا بۇزىپ، كۇرەسىنگە تاستاي المايسىڭ. وندا مەملەكەت قازىناسىنان الىنعان قانشا قارجىعا قيانات بولادى. جيدەبايعا كەلگەن قوناقتارعا قىزمەت كورسەتەتىن ءبىر ورىننىڭ قاجەتتىلىگى دە كورىنىپ تۇر. جاندوس مىرزانىڭ ايتۋىنشا، قوناقۇي كەشەنىن ارنايى كوميسسيا كەلىپ تەكسەرگەندە، ونىڭ تولىق بىتپەگەندىگى مەن ساپاسىزدىعى انىقتالعان ەكەن. شىن مانىندە، قۇراستىرمالى دۇنيە بولسا، راسىندا، ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردەگى اقبازعا نەگە كوشىرمەسكە؟! نە دە بولسا، بۇل جاعدايدى اياقسىز قالدىرماي، ەكى تاراپ تالاسقا بارا بەرمەي، بىرىگىپ شەشكەن ءجون سىندى. قاي-قايسىسى بولسا دا شىڭعىستاۋعا شىن جاناشىر ازاماتتار. بۇل ايماققا ەكەۋى دە بوتەن ەمەس. ايتكەنمەن قوناقۇي ماسەلەسى تەك اكىم مەن مۇراجاي ديرەكتورىنىڭ عانا شاشىن اعارتپاۋى ءتيىس. قۇزىرلى ورگاندار ۇلىلار مەكەنىنە دەگەن قامقورلىقتى سەزىنۋى قاجەت. ايتپەسە تاريحي كەلبەت تە، قوماقتى قارجى دا قۇردىمعا كەتپەك. اباي-شاكارىم اتاعى تۋريزمگە ازىق ەمەس، ەڭ الدىمەن، رۋحاني ازىق ەكەنىن ەستەن استە شىعارماعان ءجون...
اۆتور: جادىرا جۇماكۇلباي
http://www.alashainasy.kz/culture/26378/
