مۇحامماد تاحير

شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇيعىر-يسلام مادەنيەتىنىڭ ەكى تاريحي ورتالىعى قاشقار مەن قوتان جۋىردا ۇيعىرلار مەن حانسۋلار، ياعني قىتايلار اراسىنداعى قاندى قاقتىعىسقا كۋا بولدى. وسى جاعدايعا قاتىستى ازاتتىق راديوسى شەتتەگى ۇيعىر ساياساتكەرى ءرابيا قادىرمەن سۇقباتتاسقان ەدى.

مۇحامماد تاحير

شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇيعىر-يسلام مادەنيەتىنىڭ ەكى تاريحي ورتالىعى قاشقار مەن قوتان جۋىردا ۇيعىرلار مەن حانسۋلار، ياعني قىتايلار اراسىنداعى قاندى قاقتىعىسقا كۋا بولدى. وسى جاعدايعا قاتىستى ازاتتىق راديوسى شەتتەگى ۇيعىر ساياساتكەرى ءرابيا قادىرمەن سۇقباتتاسقان ەدى.

قاشقار مەن قوتانداعى ۇيعىر بەلسەندىلەرى «قىتايلىق رەپرەسسياعا» بايلانىستى وكپەلەرىنىڭ قارا قازانداي ەكەنىن، وزدەرىنىڭ تۋعان ولكەسىندەگى ۇلەس سالماعىن ازايتۋ ارەكەتى ءجۇرىپ جاتقانىن ايتادى.

ال بەيجىڭ ۇيعىرلاردى سەپاراتيزم مەن تەرروريزم ايىپتارى بويىنشا كىنالى ەتىپ، قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا كۇشپەن باسۋ ارقىلى تارتىپسىزدىكتىڭ الدىن الۋدى بۇيىرادى.

بۇل - «5 شىلدە قاقتىعىسىنىڭ» جالعاسى

- سوڭعى كەزدە شىڭجاڭدا زورلىق-زومبىلىققا سەبەپ بولعان وقيعالاردىڭ سانى كوبەيىپ وتىر. وسىنشاما قانتوگىسكە نە سەبەپ بولدى جانە وسى وقيعالاردىڭ بارلىعى ءوزارا بايلانىستى ما؟

- ءيا، ولاردىڭ ءبارى ءوزارا بايلانىستى وقيعالار. 2009 جىلعى شىلدەنىڭ 5-ءى بولعان وقيعالار بارىسىندا (ۇرىمشىدەگى حانسۋ قىتايلار مەن ۇيعىرلار اراسىنداعى قاقتىعىس - ازاتتىق) شامامەن 10 000 ۇيعىر تۇتقىندالدى. ءتورت-بەس مىڭعا جۋىعى ءىز-ءتۇسسىز كەتتى. تاعى ءتورت-بەس مىڭ ادام ءولىم قۇشتى. (BBC جاريالاعان ولگەندەردىڭ تىزىمىندە شامامەن 200 ادام بار -
ازاتتىق). جۋىرداعى وقيعالارعا قاتىسقاندار ولگەن ادامداردىڭ تۋىستارى دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ ءىرى، قايعىلى وقيعا بولعانىنا قاراماستان، ەشكىمنىڭ دە ەرەكشە الاڭداعانى بايقالمادى. قىتاي باسشىلارى ءالى كۇنگە دەيىن ادامداردى تۇتقىنداپ جاتىر. تۇتقىندالعانداردىڭ سانى ەندى 10 مىڭنان شامامەن 70 مىڭ ادامعا دەيىن ارتىپ وتىر.

جوعالىپ كەتكەندەر مەن جوعالىپ جاتقانداردىڭ سانى ايتارلىقتاي ءوسىپ وتىر. باسشىلار قوتاندا ازاماتتىق كيىمدەگى اسكەريلەر مەن اسكەري كيىنگەن ادامداردى  ۇيعىرلاردىڭ ۇيلەرىنە جىبەرىپ، ءتۇرلى ءىس-ارەكەتكە كوشكەن. ولار وتباسىنىڭ ەركەك كىندىكتى مۇشەلەرىن اكەتىپ، ولاردى ازاپتاپ، 5 شىلدە وقيعالارى جايلى نە بىلەتىندەرىن جانە ولارعا قاتىسقان-قاتىسپاعاندارى تۋرالى سۇراقتىڭ استىنان الىپ جاتىر.

ۇيعىر حالقى 5 شىلدە وقيعالارىنان كەيىن قىتاي ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ساياساتىن وزگەرتىپ، ولارعا وڭ قاباق تانىتار دەپ قاتتى ۇمىتتەنگەن بولاتىن. سول سەبەپتى ءبىز جۋىرداعى زورلىق-زومبىلىق 5 شىلدە قاقتىعىستارىنىڭ جالعاسى دەپ ايتا الامىز. مەنىڭشە، قىتاي ۇيعىرلاردى ءولتىرۋدى جالعاستىرا بەرەدى، ال ۇيعىرلار ايتقاندارىنان قايتپايدى. قىتاي ءوزىنىڭ ساياساتىن وزگەرتپەيىنشە، ولار دەگەندەرىنەن قايتپايدى.

- «ۇيعىرلار ايتقاندارىنان قايتپايدى» دەگەندە، ءسىز نەنى مەڭزەيسىز؟ ولار نە ىستەمەك؟

- مۇنىڭ استارىندا، ۇيعىرلار ولىمگە دۋشار بولادى دەگەن وي جاتىر. سەبەبى ولار، «سەندەر ءبىزدى ونسىز دا ەش سەبەپسىز ءولتىرىپ جاتىرسىڭدار. ولاي بولسا، سەندەرگە قارسى كۇرەستە نەگە ءولىم قۇشپاسقا؟» دەيدى. ولار
بوستاندىق الادى، نە ولەدى. ولار قورلىقتان ولگەنشە، وسى جولدى تاڭداۋدى ءجون كوردى.

- قىتاي ۇكىمەتى جۋىقتا بولعان قاقتىعىستاردى پاكىستانداعى جاۋىنگەرلەر دايىنداعان بىرنەشە ەكسترەميستىك مۇسىلمان باسقارىپ وتىر دەپ سەندىرەدى. ءسىز بۇعان نە جاۋاپ قايىراسىز؟

- مۇنىسى - جالا، بۇل - 100 پايىز وتىرىك. مۇنى قىتاي ۇكىمەتى، قىتاي حالقى، ۇيعىر حالقى مەن بۇكىل الەم جۋرناليستەرى بولىپ، ءبارى بىلەدى. ماسەلە مىنادا: وسى زورلىق-زومبىلىقتى ىسكە اسىرعان ادامدار جاي عانا قىتايلاردىڭ قولىنان زارداپ شەگىپ، بۇعان ودان ءارى توزە الماعاندار. قىتاي ۇكىمەتى 5-6 ادامدى قاماۋعا الىپ، ولاردىڭ يسلامشىلارمەن جانە پاكىستاندىق لاڭكەستەرمەن بايلانىستارى بارىن مويىنداۋعا ماجبۇرلەگەن سياقتى. وسىناۋ جالعان وقيعانى ولار ءدال وسىلاي ويلاپ تاپقان. قىتاي باسشىلارى بۇل ءادىستى مەنىڭ ۇستىمنەن دە پايدالانعان. تۇتقىندالعاندار وسى قىلمىستاردى «مويىندارىنا الادى» دا، سوڭىرا ولار «مويىنداعاندارى» ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ايىپتاردىڭ بارلىعى تۇگەلىمەن جالعان. نە بولسا دا [بۇل ارەكەتتەر] قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا دەگەن نارازىلىق.

«جەرى مەن مۇلكى تاركىلەنىپ جاتقان قازاقتار دا كوتەرىلەدى»

- شىڭجاڭدا ەندى نە بولادى دەگەنگە قاتىستى بولجام ايتا الاسىز با؟

- وسى ىسپەتتەس وقيعالاردىڭ اياعى باسىلمايدى. قىتاي مۇنى لاڭكەستىك دەپ اتاپ، ۇيعىرلاردى وسى سىلتاۋمەن ولتىرە بەرەمىن دەپ ويلايدى، بىراق ول ۇلكەن قاتەلىك جاسادى. ۇيعىرلار بىرتە-بىرتە شىڭجاڭنىڭ ىشىندە جانە ودان تىسقارى جەردە كوتەرىلە باستايدى.

ەگەر ءبارى دە وسىلاي جالعاسا بەرسە، وندا قىتايداعى قازاقتار دا كوتەرىلەدى، سەبەبى ولاردىڭ دا جەرلەرى مەن مال-مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ جاتىر، ولار دا
تىعىرىققا تىرەلىپ وتىر. ەگەر ءبارى دە وسىلاي جالعاسا بەرسە، موڭعولداردىڭ دا كوتەرىلۋى مۇمكىن. ءىس بىزبەن تىنبايدى. بۇل قۇبىلىس كەڭ ەتەك جايادى.

كۇشتى قىسىمىنىڭ ارقاسىندا قىتاي ۇكىمەتى ۇيعىرلاردى قاۋىپتى امال-شارالاردى قولعا الۋعا يتەرمەلەدى. مەنىڭشە، ۇيعىرلار قانداي قادامعا بارسا دا، ولارىن لاڭكەستىك دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. وزدەرىنىڭ تىرشىلىك قامى ءۇشىن كۇرەسكەن ادامدار قولىنان كەلگەن كەز-كەلگەن ءادىستى پايدالانادى. سوندىقتان مەن مۇنى بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس دەپ اتايمىن. مەن مۇنى حالىق پەن ۇكىمەت اراسىنداعى كۇرەس دەپ تۇسىنەمىن.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جاپوندىقتار قىتاي قۇرلىعىنىڭ ءبىراز جەرلەرىن جاۋلاپ الدى. ولار قىتاي حالقىن قىرىپ وتىردى، وسىعان جاۋاپ رەتىندە ولاردىڭ كوزىن قۇرتۋ ءۇشىن قىتايلار اۆتوماتتى قارۋ مەن بومبالاردى قولداندى. قىتايلاردىڭ وسى ارەكەتتەرىن لاڭكەستىك دەپ باعالاۋعا بولا ما؟ ۇيعىرلار ءدال وسىنداي جاعدايدا.

- ۇيعىرلاردىڭ شاعىمدارىن قاناعاتتاندىرۋعا قاتىستى قىتاي ۇكىمەتىنەن نە سۇرادىڭىز؟

- مەن قىتاي ۇكىمەتىن وسىندا كەلىپ، كەلىسىم جاساپ، ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشۋگە شاقىردىم. سونىمەن بىرگە، قىتاي ۇكىمەتىنە ارناپ حات جازدىم. حاتىمدا قىتاي باسشىلارىنان تۇتقىنداعان ادامدارىن بوساتۋدى، قانتوگىستى توقتاتۋدى،  ۇيعىرلارعا ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان، ءارى تەڭ
دارەجەدە قاراۋدى ءوتىندىم. ايتپەسە جانجالدىڭ باستالاتىنىن ەسكەرتتىم.

ولاردىڭ جاۋابى «ۇلتتىق سەپاراتيستەر مەن لاڭكەستەردىڭ جەتەكشىسىنىڭ ءسوزىن تىڭدامايمىز» دەگەنگە سايىپ كەلدى.

ول كەزدە مەن الدەبىر زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءدۇمپۋى جاقىنداعىنىنا بولا الاڭداعان ەدىم. ولار - مەنىڭ حالقىم; ءبىزدىڭ قانىمىز ءبىر.

ەستەرىڭىزگە سالۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر، قىتاي باسشىلارى ءۇشىن كەزىندە مەن سىيلى ادامداردىڭ ءبىرى بولعانمىن. ول باسشىلارعا ءتوزىمىمدى تاۋىساتىنداي تۇرتپەكتەي بەرمەۋلەرىن سۇراعام. بىراق ولار قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. بالالارىمدى تۇتقىندادى، مۇلكىمدى تاركىلەپ، مەنىڭ بەت الىسىمدى تەجەۋ ءۇشىن بارلىق ادىستەردى قولداندى.

بۇگىن مەنىڭ حالقىم تۋرا وسىنداي جاعدايدا. بىراق مەن ءالى دە قىتاي باسشىلارى ار-ۇياتتارىن سەزىنىپ، تەز ارادا تۇتقىندالعان ۇيعىرلاردى بوساتادى، ولارعا جىلى قاباق تانىتىپ، ولاردىڭ تەڭ قۇقىقتارىن مويىندايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. سونىمەن بىرگە، ولار تەز ارادا ۇيعىرلاردىڭ بار تاركىلەنگەن جەرلەرىن وزدەرىنە قايتارىپ، زورلاپ قونىس اۋدارتقاندارىن تۋعان ولكەلەرىندە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قايتىپ ورالۋعا رۇقسات ەتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ونىڭ ۇستىنە مەن قىتاي ۇكىمەتى قۇپيا تۇردە ولتىرتكەن بارشا ۇيعىرلاردىڭ اتتارىن جاريالاپ،  ۇيعىر حالقىنىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراۋىن، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ الدىنداعى كىناسىن مويىنداۋىن تالاپ ەتەمىن. وسىنىڭ ءبارى ورىندالسا، ۇيعىرلاردىڭ توقتاۋى مۇمكىن.

«ءبىزدى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن قىتايلارمەن بىرگە تۇرا المايمىز»

- مەن بۇل ارادا ەكى ءتۇرلى تالاپتى كورىپ وتىرمىن: بىرىنشىدەن، ءسىز قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ۇيعىرلاردى قۋدالاۋىن توقتاتۋىن، كوشىرىلگەندەرىنىڭ تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ كەلۋلەرىنە رۇقسات بەرۋىن، ولاردىڭ تاركىلەنگەن جەرلەرىن قايتارۋىن جانە ولاردىڭ تەڭ قۇقىقتارىن مويىنداۋىن قالاپ وتىرسىز. بىراق تاعى باسقا تالابىڭىز - تاۋەلسىزدىك. سونىمەن، قايسىسىن باستى تالاپ دەپ سانايسىز؟

- قىتاي ۇكىمەتى ۇيعىرلارعا ادامگەرشىلىكپەن قارامايدى. ۇيعىرلار قىتايلارعا سەنبەيدى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزبەيىنشە، ايتقاندارىنان قايتپايدى. الايدا، ۇيعىرلارعا قاتىستى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى وزگەرەر بولسا، قازىرگى زورلىق-زومبىلىق سايابىرسيدى. سول كەزدە ءبىز
تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن ديالوگ ارقىلى شەشە الامىز. بۇل ديالوگتىڭ نەگىزىندە حالىقارالىق نورمالار مەن ۇيعىر حالقىنىڭ مۇددەسى جاتپاق. ۇيعىر حالقىنىڭ ايتقاندارى مەن تاڭداۋلارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز وسى ماسەلەنى كوتەرەمىز.  

- ۇيعىرلار مەن قىتايلار ءبىر جەردە تۇرىپ، بەيبىت تىرشىلىك ەتە الا ما؟

- باسقا كىمدەرمەن بىرگە تۇرساق تا، قىتايلارمەن تۇرا الماسپىز. سەبەبى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءوزى جاعدايدى وسىنشا ۋشىقتىردى. قىتايلار 1949 جىلى شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ العاندا، ول جەردە 13 ءتۇرلى ۇلت مەكەن ەتكەن. ولار قازاقتار، قىرعىزدار، وزبەكتەر، تاتارلار، موڭعولدار مەن ۇيعىرلار ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى - تۋىس، ءارى وسى جەرگە تامىر جايعان حالىقتار. حالىقتىڭ قالعان بولىگى قونىستانۋشىلار بولاتىن. سول كەزدەرى حانسۋ قىتايلار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تەك 2 پايىزىن قۇراعان.

دەموكراتيالىق كوزقاراس ۇستانعان، اقىل توقتاتقان قىتايلار دا بار عوي. ەگەر وسىنداي قىتاي ينتەلليگەنتتەرى باسقالاردى تۋرا جولعا باستاسا، بىرگە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى تۋار ەدى.

ەگەر شىڭجاڭداعى قىتاي حالقى ۇيعىرلاردى قولداسا، ءوز ۇكىمەتىنەن: «بۇل ادامدارعا قىلعاندارىڭ نە؟ وسى جەر - ولاردىڭ اتا قونىستارى عوي، نەگە وسىلاي ىستەپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇراسا، ۇيعىر حالقىنىڭ قۇقىقتارىن قولداپ جاتسا -  بىرگە تۇرۋىمىز ىقتيمال بولار ەدى. قىتاي حالقى نە ءۇشىن ولاي قولداۋى مۇمكىن؟ مەنىڭ جاۋابىم - ولار دا ۇرىس-كەرىسسىز ءومىر سۇرگەندى قالايدى.

ۇيعىرلار بەيبىت كۇن كەشپەيىنشە، وزدەرى دە تىنىش تىرشىلىك جاساي المايتىندارىن بىلەدى. مۇنى تۇسىنگەن كەزدە ولار دا ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا قوسىلادى.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى

http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_rabiya_kadeer_china_uigur_xinjiang/24290321.html