Мұхаммад ТАХИР

Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының оңтүстігіндегі ұйғыр-ислам мәдениетінің екі тарихи орталығы Қашқар мен Қотан жуырда ұйғырлар мен хансулар, яғни қытайлар арасындағы қанды қақтығысқа куә болды. Осы жағдайға қатысты Азаттық радиосы шеттегі ұйғыр саясаткері Рәбия Қадырмен сұқбаттасқан еді.

Мұхаммад ТАХИР

Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының оңтүстігіндегі ұйғыр-ислам мәдениетінің екі тарихи орталығы Қашқар мен Қотан жуырда ұйғырлар мен хансулар, яғни қытайлар арасындағы қанды қақтығысқа куә болды. Осы жағдайға қатысты Азаттық радиосы шеттегі ұйғыр саясаткері Рәбия Қадырмен сұқбаттасқан еді.

Қашқар мен Қотандағы ұйғыр белсенділері «қытайлық репрессияға» байланысты өкпелерінің қара қазандай екенін, өздерінің туған өлкесіндегі үлес салмағын азайту әрекеті жүріп жатқанын айтады.

Ал Бейжің ұйғырларды сепаратизм мен терроризм айыптары бойынша кінәлі етіп, қауіпсіздік мақсатында күшпен басу арқылы тәртіпсіздіктің алдын алуды бұйырады.

БҰЛ - «5 ШІЛДЕ ҚАҚТЫҒЫСЫНЫҢ» ЖАЛҒАСЫ

- Соңғы кезде Шыңжаңда зорлық-зомбылыққа себеп болған оқиғалардың саны көбейіп отыр. Осыншама қантөгіске не себеп болды және осы оқиғалардың барлығы өзара байланысты ма?

- Иә, олардың бәрі өзара байланысты оқиғалар. 2009 жылғы шілденің 5-і болған оқиғалар барысында (Үрімшідегі хансу қытайлар мен ұйғырлар арасындағы қақтығыс - Азаттық) шамамен 10 000 ұйғыр тұтқындалды. Төрт-бес мыңға жуығы із-түссіз кетті. Тағы төрт-бес мың адам өлім құшты. (BBC жариялаған өлгендердің тізімінде шамамен 200 адам бар -
Азаттық). Жуырдағы оқиғаларға қатысқандар өлген адамдардың туыстары деп ойлаймын. Мұның ірі, қайғылы оқиға болғанына қарамастан, ешкімнің де ерекше алаңдағаны байқалмады. Қытай басшылары әлі күнге дейін адамдарды тұтқындап жатыр. Тұтқындалғандардың саны енді 10 мыңнан шамамен 70 мың адамға дейін артып отыр.

Жоғалып кеткендер мен жоғалып жатқандардың саны айтарлықтай өсіп отыр. Басшылар Қотанда азаматтық киімдегі әскерилер мен әскери киінген адамдарды  ұйғырлардың үйлеріне жіберіп, түрлі іс-әрекетке көшкен. Олар отбасының еркек кіндікті мүшелерін әкетіп, оларды азаптап, 5 шілде оқиғалары жайлы не білетіндерін және оларға қатысқан-қатыспағандары туралы сұрақтың астынан алып жатыр.

Ұйғыр халқы 5 шілде оқиғаларынан кейін Қытай үкіметі өзінің саясатын өзгертіп, оларға оң қабақ танытар деп қатты үміттенген болатын. Сол себепті біз жуырдағы зорлық-зомбылық 5 шілде қақтығыстарының жалғасы деп айта аламыз. Меніңше, Қытай ұйғырларды өлтіруді жалғастыра береді, ал ұйғырлар айтқандарынан қайтпайды. Қытай өзінің саясатын өзгертпейінше, олар дегендерінен қайтпайды.

- «Ұйғырлар айтқандарынан қайтпайды» дегенде, сіз нені меңзейсіз? Олар не істемек?

- Мұның астарында, ұйғырлар өлімге душар болады деген ой жатыр. Себебі олар, «сендер бізді онсыз да еш себепсіз өлтіріп жатырсыңдар. Олай болса, сендерге қарсы күресте неге өлім құшпасқа?» дейді. Олар
бостандық алады, не өледі. Олар қорлықтан өлгенше, осы жолды таңдауды жөн көрді.

- Қытай үкіметі жуықта болған қақтығыстарды Пәкістандағы жауынгерлер дайындаған бірнеше экстремистік мұсылман басқарып отыр деп сендіреді. Сіз бұған не жауап қайырасыз?

- Мұнысы - жала, бұл - 100 пайыз өтірік. Мұны Қытай үкіметі, қытай халқы, ұйғыр халқы мен бүкіл әлем журналистері болып, бәрі біледі. Мәселе мынада: осы зорлық-зомбылықты іске асырған адамдар жай ғана қытайлардың қолынан зардап шегіп, бұған одан әрі төзе алмағандар. Қытай үкіметі 5-6 адамды қамауға алып, олардың исламшылармен және пәкістандық лаңкестермен байланыстары барын мойындауға мәжбүрлеген сияқты. Осынау жалған оқиғаны олар дәл осылай ойлап тапқан. Қытай басшылары бұл әдісті менің үстімнен де пайдаланған. Тұтқындалғандар осы қылмыстарды «мойындарына алады» да, соңыра олар «мойындағандары» үшін өлім жазасына кесіледі. Айыптардың барлығы түгелімен жалған. Не болса да [бұл әрекеттер] Қытай үкіметінің саясатына деген наразылық.

«ЖЕРІ МЕН МҮЛКІ ТӘРКІЛЕНІП ЖАТҚАН ҚАЗАҚТАР ДА КӨТЕРІЛЕДІ»

- Шыңжаңда енді не болады дегенге қатысты болжам айта аласыз ба?

- Осы іспеттес оқиғалардың аяғы басылмайды. Қытай мұны лаңкестік деп атап, ұйғырларды осы сылтаумен өлтіре беремін деп ойлайды, бірақ ол үлкен қателік жасады. Ұйғырлар бірте-бірте Шыңжаңның ішінде және одан тысқары жерде көтеріле бастайды.

Егер бәрі де осылай жалғаса берсе, онда Қытайдағы қазақтар да көтеріледі, себебі олардың да жерлері мен мал-мүліктері тәркіленіп жатыр, олар да
тығырыққа тіреліп отыр. Егер бәрі де осылай жалғаса берсе, моңғолдардың да көтерілуі мүмкін. Іс бізбен тынбайды. Бұл құбылыс кең етек жаяды.

Күшті қысымының арқасында Қытай үкіметі ұйғырларды қауіпті амал-шараларды қолға алуға итермеледі. Меніңше, ұйғырлар қандай қадамға барса да, оларын лаңкестік деп атауға келмейді. Өздерінің тіршілік қамы үшін күрескен адамдар қолынан келген кез-келген әдісті пайдаланады. Сондықтан мен мұны бостандық үшін күрес деп атаймын. Мен мұны халық пен үкімет арасындағы күрес деп түсінемін.

Екінші дүниежүзілік соғыста жапондықтар Қытай құрлығының біраз жерлерін жаулап алды. Олар қытай халқын қырып отырды, осыған жауап ретінде олардың көзін құрту үшін қытайлар автоматты қару мен бомбаларды қолданды. Қытайлардың осы әрекеттерін лаңкестік деп бағалауға бола ма? Ұйғырлар дәл осындай жағдайда.

- Ұйғырлардың шағымдарын қанағаттандыруға қатысты Қытай үкіметінен не сұрадыңыз?

- Мен Қытай үкіметін осында келіп, келісім жасап, мәселені бейбіт жолмен шешуге шақырдым. Сонымен бірге, Қытай үкіметіне арнап хат жаздым. Хатымда Қытай басшыларынан тұтқындаған адамдарын босатуды, қантөгісті тоқтатуды,  ұйғырларға адамгершілік тұрғысынан, әрі тең
дәрежеде қарауды өтіндім. Әйтпесе жанжалдың басталатынын ескерттім.

Олардың жауабы «ұлттық сепаратистер мен лаңкестердің жетекшісінің сөзін тыңдамаймыз» дегенге сайып келді.

Ол кезде мен әлдебір зорлық-зомбылықтың дүмпуі жақындағынына бола алаңдаған едім. Олар - менің халқым; біздің қанымыз бір.

Естеріңізге салуға рұқсат етіңіздер, Қытай басшылары үшін кезінде мен сыйлы адамдардың бірі болғанмын. Ол басшыларға төзімімді тауысатындай түртпектей бермеулерін сұрағам. Бірақ олар қолдарынан келгеннің бәрін жасады. Балаларымды тұтқындады, мүлкімді тәркілеп, менің бет алысымды тежеу үшін барлық әдістерді қолданды.

Бүгін менің халқым тура осындай жағдайда. Бірақ мен әлі де Қытай басшылары ар-ұяттарын сезініп, тез арада тұтқындалған ұйғырларды босатады, оларға жылы қабақ танытып, олардың тең құқықтарын мойындайды деп үміттенемін. Сонымен бірге, олар тез арада ұйғырлардың бар тәркіленген жерлерін өздеріне қайтарып, зорлап қоныс аудартқандарын туған өлкелерінде өмір сүру үшін қайтып оралуға рұқсат етеді деп үміттенемін.

Оның үстіне мен Қытай үкіметі құпия түрде өлтірткен барша ұйғырлардың аттарын жариялап,  ұйғыр халқының алдында кешірім сұрауын, халықаралық қауымдастықтың алдындағы кінәсін мойындауын талап етемін. Осының бәрі орындалса, ұйғырлардың тоқтауы мүмкін.

«БІЗДІ ТҮСІНГІСІ КЕЛМЕЙТІН ҚЫТАЙЛАРМЕН БІРГЕ ТҰРА АЛМАЙМЫЗ»

- Мен бұл арада екі түрлі талапты көріп отырмын: біріншіден, сіз Қытай үкіметінің ұйғырларды қудалауын тоқтатуын, көшірілгендерінің туған жерлеріне қайтып келулеріне рұқсат беруін, олардың тәркіленген жерлерін қайтаруын және олардың тең құқықтарын мойындауын қалап отырсыз. Бірақ тағы басқа талабыңыз - тәуелсіздік. Сонымен, қайсысын басты талап деп санайсыз?

- Қытай үкіметі ұйғырларға адамгершілікпен қарамайды. Ұйғырлар қытайларға сенбейді, тәуелсіздікке қол жеткізбейінше, айтқандарынан қайтпайды. Алайда, ұйғырларға қатысты Қытай үкіметінің саясаты өзгерер болса, қазіргі зорлық-зомбылық саябырсиды. Сол кезде біз
тәуелсіздік мәселесін диалог арқылы шеше аламыз. Бұл диалогтың негізінде халықаралық нормалар мен ұйғыр халқының мүддесі жатпақ. Ұйғыр халқының айтқандары мен таңдауларын ескере отырып, біз осы мәселені көтереміз.  

- Ұйғырлар мен қытайлар бір жерде тұрып, бейбіт тіршілік ете ала ма?

- Басқа кімдермен бірге тұрсақ та, қытайлармен тұра алмаспыз. Себебі Қытай үкіметінің өзі жағдайды осынша ушықтырды. Қытайлар 1949 жылы Шығыс Түркістанды жаулап алғанда, ол жерде 13 түрлі ұлт мекен еткен. Олар қазақтар, қырғыздар, өзбектер, татарлар, моңғолдар мен ұйғырлар еді. Бұлардың бәрі - туыс, әрі осы жерге тамыр жайған халықтар. Халықтың қалған бөлігі қоныстанушылар болатын. Сол кездері хансу қытайлар жергілікті тұрғындардың тек 2 пайызын құраған.

Демократиялық көзқарас ұстанған, ақыл тоқтатқан қытайлар да бар ғой. Егер осындай қытай интеллигенттері басқаларды тура жолға бастаса, бірге өмір сүру мүмкіндігі туар еді.

Егер Шыңжаңдағы қытай халқы ұйғырларды қолдаса, өз үкіметінен: «Бұл адамдарға қылғандарың не? Осы жер - олардың ата қоныстары ғой, неге осылай істеп жатырсыңдар?» деп сұраса, ұйғыр халқының құқықтарын қолдап жатса -  бірге тұруымыз ықтимал болар еді. Қытай халқы не үшін олай қолдауы мүмкін? Менің жауабым - олар да ұрыс-керіссіз өмір сүргенді қалайды.

Ұйғырлар бейбіт күн кешпейінше, өздері де тыныш тіршілік жасай алмайтындарын біледі. Мұны түсінген кезде олар да біздің қатарымызға қосылады.

Азат Еуропа / Азаттық радиосы

http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_rabiya_kadeer_china_uigur_xinjiang/24290321.html